Postmodernizm Antologia przek�ad�w Wybra�, opracowa� i przedmow� opatrzy� RYSZARD NYCZ Wydawnictwo Baran i Suszczy�ski Krak�w 1998 (c) by Wydawnictwo Baran i Suszczynsld, 1996 Projekt ok�adki Bogdan Baran Redaktor techniczny Dariusz Piskulak Tytu� dofinansowany przez Komitet Bada� Naukowych i Fundacj� Kultury ISBN 83-85845-63-1 Wydanie II Sk�ad i �amanie: Wydawnictwo Baran i Suszczy�ski s.c., ul. Pijarska 3/3, 31-015 Krak�w Druk: Graphic-Service, Krak�w Printed in Poland Spis tre�ci Ryszard Nycz Przedmowa ...................... 7 I. Filozofia i estetyka Jurgen Habermas Modernizm - niedoko�czony projekt (prze�. Ma�gorzata �ukasiewicz) .................. 25 Jean-Francois Lyotard Odpowied� na pytanie: co to jest postmodernizm? (prze�. Micha� Pawe� Markowski) ........... 47 Filozofia i malarstwo -w epoce eksperymentu (prze�. Micha� Pawe� Markowski) ............................ 62 Jacaues Derrida Psyche. Odkrywanie innego (prze�. Micha� Pawe� Markowski) ............................ 81 Richard Rorty Postmodernistyczny liberalizm mieszcza�ski (prze�. Przemys�aw Czapli�ski) .................. 108 Pragmatyzm i filozofia post-nietzschea�ska (prze�. Micha� Pawe� Markowski) ............................ 119 Gianni Vattimo Postnowoczesno�� i kres historii (prze�. Barbara Stelmaszczyk) ........................... 128 Franklin R. Ankersmit Historiografia i postmodernizm (prze�. Ewa Doma�ska) ............................ 145 II. Socjologia i antropologia kultury Jean Baudrillard Precesja symulakr�w (prze�. Tadeusz Komendant) . 175 Fredric Jameson Postmodernizm i spo�ecze�stwo konsumpcyjne (prze�. Przemys�aw Czapli�ski) .................. 190 Clifford Geertz O gatunkach zm�conych (Nowe konfiguracje my�li spo�ecznej) (prze�. Zdzis�aw �api�ski) .............. 214 6 Spis tre�ci James Clifford O etnograficznej autokreacji: Conrad i Malinowski (prze�. Maciej Krupa) ....................... 236 Zygmunt Bawnan Prawodawcy i t�umacze [prze�. Anna Tanalska) . 269 Mik� Featherstone Postmodernizm i estetyzacja �ycia codziennego (prze�. Przemys�aw Czapli�ski i Jacek Lang) ........... 299 III. Krytyka literacka i artystyczna Brian McHale Od powie�ci modernistycznej do postmodernistycznej: zmiana dominanty (prze�. Micha� Pawe� Markowski) . . . 335 Linda Hutcheon Historiograficzna metapowie��: parodia i intertekstualnos� historii (prze�. Janusz Marga�ski) ........... 378 Rosalind E. Krauss Oryginalno�� awangardy (prze�. Ma�gorzata Sugiera) ............................ 399 Craig Owens Dyskurs Innych: feministki i postmodernizm (prze�. Ma�gorzata Sugiera) ................... 421 Andreas Huyssen Nad map� postmodernizmu (prze�. Janusz Margariski) ........................... 452 Wolfgang Welsch Estetyka i anestetyka (prze�. Ma�gorzata �ukasiewicz) 520 Nota bibliograficzna ................ 547 Wybrana literatura przedmiotu w j�zyku polskim....549 Przedmowa W dotychczasowej refleksji nad postmodernizmem - i jako poj�ciem funkcjonuj�cym w intelektualnym obiegu, i jako zjawiskiem stanowi�cym przedmiot publicznej uwagi - wyr�ni� mo�na kilka okres�w, czy mo�e raczej faz jej rozprzestrzenienia. Je�li bowiem zgodzi� si� na konieczne uproszczenia, pomini�cie frapuj�cych niekiedy i odleg�ych antecedencji oraz indywidualnych poczyna� badawczych (m.in. Baudrillarda, Bella, Derridy, Geertza, Lyotarda), to powiedzie� mo�na, �e refleksja ta zainicjowana zosta�a na prze�omie lat 50. i 60. przez krytyk� literack� i nast�pnie rozwija�a si� w toku lat sze��dziesi�tych zasadniczo w jej obr�bie, podczas gdy pokrewne zjawiska w innych dziedzinach by�y przez ich badaczy co prawda dostrzegane, lecz charakteryzowane na og� za pomoc� innych, mniej lub bardziej efemerycznych termin�w. W latach siedemdziesi�tych natomiast �wiadomie rozwijana refleksja postmodernistyczna wykroczy�a ju� poza "literackie" granice na obszar ca�ej artystycznej krytyki, obejmuj�c swym zasi�giem najrozmaitsze przejawy wsp�czesnej sztuki: architektury, plastyki, muzyki, fotografii, filmu, teatru, ta�ca... W latach osiemdziesi�tych z kolei przekroczy�a granice sztuki, by sta� si� o�rodkiem zainteresowania zachodniej my�li humanistycznej - zw�aszcza tej zaprz�tni�tej nakre�laniem rys�w wielokszta�tnego i enigmatycznego oblicza wsp�czesno�ci - od filozofii i estetyki przez socjologi�, antropologi�, ekonomi�, politologi�, historiografi� i archeologi� po teologi� oraz inne formy refleksji nad r�nymi nieortodoksyjnymi przejawami religijno�ci i duchowo�ci. Wreszcie znamieniem lat dziewi��dziesi�tych wydaje Ryszard Nycz si� tyle� systematyzacja wcze�niej sformu�owanych koncepcyj i stanowisk, co ich szybkie przenikanie przez (uprzednio dosy� szczelne) polityczne, cywilizacyjne i kulturowe granice zachodniego �wiata, w tym m.in. na obszary Europy �rodkowej i Wschodniej, gdzie idee postmodernistyczne by�y wprawdzie wcze�niej podejmowane, lecz raczej sporadycznie i w do�� zamkni�tych specjalistycznych kr�gach. Ju� ta niezbyt wyszukana periodyzacja pozwala sobie uprzytomni�, �e refleksja nad postmodernizmem ma obecnie poza sob� prawdopodobnie nie tylko okres ekstensywnego rozwoju, ale i faz� krystalizacji podstawowego repertuaru stanowisk, kt�ry obecnie podlega raczej uszczeg�owieniu, moderowaniu czy intensywnemu eksplorowaniu ani�eli radykalnej krytyce i wypieraniu przez idee istotnie nowe. �wiadczy o tym wymownie ustalenie si� swego rodzaju kanonu - "obowi�zkowo" przywo�ywanego korpusu tekst�w oraz zawartego w nich zespo�u koncepcyj, kt�re zosta�y sformu�owane w latach osiemdziesi�tych (g��wnie w pierwszej ich po�owie) i kt�re do dzi� okre�laj� aktualny stan i formy refleksji o postmodernizmie i (lub) refleksji postmodernistycznej, jak te� punkty wyj�cia nowszych inicjatyw filozoficzno-teoretycznych w tym zakresie. Zadaniem niniejszej antologii jest w�a�nie prezentacja owego "kanonicznego" obrazu w zasadniczych przynajmniej rysach, z pomini�ciem, w miar� mo�liwo�ci, tekst�w ju� wcze�niej udost�p- nionych czytelnikowi polskiemu oraz w spos�b wprowadzaj�cy minimalne a praktycznie u�yteczne uporz�dkowanie w sferze postmodernistycznego dyskursu - odznaczaj�cego si�, jak wiadomo, wybitn� heterogem� przedmiotowo-poj�ciow� oraz jawnie inter- czy pozadyscyplinamym usytuowaniem. Wybrane prace zgrupowano ostatecznie w trzech dzia�ach, zgodnie ze zdroworozs�dkowe rozumian� rodzajow� przynale�no�ci� tekst�w, jak te� profesjonaln� specjalizacj� ich autor�w. Ten do�� formalny (elementarny zreszt�) spos�b problematyzacji umo�liwia wszak�e zwr�cenie uwagi na trzy, jak si� zdaje, istotnie podstawowe obiekty zainteresowa�: filozoficznego wy- Przedmowa miaru nowoczesnej i ponowoczesnej epoki, cywilizacyjno kulturowych przemian spo�ecznego �wiata oraz sytuacji wsp�czesnej sztuki i literatury. To za� z kolei pozwala, mam wra�enie, uczyni� intuicyjnie uchwytnym wa�ne zr�nicowanie trzech zakres�w znaczeniowych, w jakich poj�cie postmodernizmu bywa�o (i bywa) najcz�ciej u�ywane. Funkcjonuje ono bowiem, zwykle na przemian (czasem r�wnocze�nie), albo a) jako nazwa dla (pocz�tku) postnowo�ytnej epoki w dziejach (zachodniej) my�li, albo b) jako termin dla nowej postmodernizacyjnej (postindustrialnej) fazy rozwoju wysoko rozwini�tych (jedynie lub zw�aszcza) spo�ecze�stw Zachodu, albo te� c) jako okre�lenie najwcze�niej tak w�a�nie nazwanego - postmodernistycznego - okresu przemian literatury i sztuki (��cznie z ich teori� i towarzysz�c� im krytyk�). R�nice te s� istotne, ka�de bowiem z tych u�y� w nieco innym wymiarze i w innych przedzia�ach czasowych sytuuje ow� przemijaj�c� nowoczesno�� - a zatem i w�asn� ponowoczesno��. Mimo tych zr�nicowa� i wbrew deklaracjom tak�e najwybitniejszych badaczy, dostrzegaln� tendencj� staje si�, jak mo�na zauwa�y�, coraz powszechniejsze rozumienie terminu w sensie "hipotetycznie" periodyzacyjnym (bo odnosz�cym si� do inicjalnej fazy okresu, kt�ry oczekuje dopiero swego urzeczywistnienia czy nawet w�a�ciwego imienia), przy zdecydowanym r�wnocze�nie odej�ciu od pojmowania r�nic mi�dzy okresami w kategoriach prostej kontynuacji b�d� - cz�ciej - opozycji, radykalnego prze�omu czy "zerwania" formacyjnej ci�g�o�ci i specyfiki. 2. Cz�� pierwsz�, z zakresu "filozofii i estetyki", otwiera g�o�ny esej Jurgena Habermasa z 1980 r. Modernizm - niedoko�czony projekt, tekst ten, znany czytelnikowi polskiemu z przet�umaczonej wersji angielskiej, publikujemy tu w przek�adzie z pierwotnej (nieco obszerniejszej) wersji niemieckiej. Potencja� Ryszard Nycz o�wieconej nowoczesno�ci zosta� nie tyle wyczerpany, co raczej zaniechany i zniekszta�cony, tak�e - a mo�e zw�aszcza - za spraw� konserwatywnej reakcji obejmuj�cej, w �wiadomie (zapewne) stronniczej retoryce Habermasowskiej argumentacji, og� postmodernistycznych tendencji w sztuce, �yciu spo�ecznym i my�li filozoficznej. Z dzisiejszej perspektywy znaczenie tego studium jest przede wszystkim historyczne: jako g�osu bezspornego filozoficznego autorytetu, podejmuj�cego dyskusj� z przeciwnikiem wcze�niej w�a�ciwie nie uznawanym przez profesjonalnych filozof�w, g�osu inicjuj�cego w ten spos�b zasadnicz� "debat� postmodernistyczn�" (w kt�rej udzia� wzi�li m.in. Lyotard i Rorty). Warto wszak�e pami�ta�, �e dla oponent�w postmodernizmu nale��cych do pokrewnej intelektualnej formacji szkic Habermasa pozostaje ci�gle nie tylko aktualnym, lecz tak�e wzorcowym sformu�owaniem w�asnych intuicji krytycznych. Zamieszczone nast�pnie dwa kr�tkie szkice Jean-Francois Lyotarda zape�niaj� istotn� luk� w ci�gle zbyt s�abo znanym filozoficzno-estetycznym pisarstwie najwa�niejszego, bez w�tpienia, my�liciela tego ruchu. Zw�aszcza pierwszy z nich, Odpowied� na pytanie: co to jest postmodernizm?, sprowokowany po cz�ci wypowiedzi� Habermasa, a zawieraj�cy zwi�z�e charakterystyki Lyotardow...
jrachuba