SOCJOLOGIA-zajecia-4.doc

SOCJOLOGIA – ĆWICZENIA

ZAJĘCIA 4

Literatura:

Szacka „Wprowadzenie do socjologii”

Sztompka „Socjologia. Analiza społeczeństwa”

Goodman Norman „Wstęp do socjologii”

ZMIANA SPOŁECZNA to różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie czasu i stanem tego samego systemu w innym momencie czasu.

Stan wcześniejszy i późniejszy mogą się różnić zmianą:

-          składu systemu (osiedlają się przybysze z innych krajów, do partii zapisują się nowi członkowie, maja miejsce migracje, rekrutacje do grup, mobilizacja itd.)

-          struktury systemu:

·         wyłaniają się nowe struktury interakcyjne przez to, że ludzie nawiązują nowe kontakty, wchodzą w nowe stosunki, łączą się w nowe grupy;

·         wyłaniają się nowe struktury interesów przez to, że ludzie bogacą się lub biednieją, zyskują lub tracą władzę, uwalniają się spod podporządkowanych lub popadają w zależność;

·         wyłaniają się nowe struktury normatywne przez to, że ludzie zaczynają wyznawać nowe wartości, kierować się nowymi normami, odgrywać nowe role, karać i nagradzać za co innego niż dawniej;

·         wyłaniają się nowe struktury idealne przez to, że ludzie zaczynają wierzyć w nowych bogów, akceptować nowe ideologie, zyskiwać nową wiedzę o świecie, wiedzieć samych siebie w innym świetle.

-          funkcji pełnionych przez elementy społeczeństwa (np. kiedyś rodzina tradycyjna była wielofunkcyjną – funkcje ekonomiczne, prokreacyjne, socjalizacyjne, religijne itp., a teraz funkcje te są rozdzielone przez poszczególne organizacje – Kościół- funkcja religijna, szkoła – wychowawcza, zakłady pracy – produkcyjna (ekonomiczna).

-          granicy systemu (dwie partie polityczne łączą się w jedna, dwie korporacje przemysłowe dokonują fuzji, dwie rodziny poprzez małżeństwo dzieci łączą się w jedną)

-          otoczenia systemu (powódź niszczy sieć dróg i odcina miasteczko od kontaktów ze światem, urbanizacja pochłania podmiejskie wioski itd.).

PRZYCZYNY ZMIAN SPOŁECZNYCH:

-          Środowisko naturalne np. cofnięcie się lodowca ok. 13 tys. Lat temu doprowadziło do wzrostu powierzchni lasów i rozwoju rozmaitych form zwierzęcych, co wywarło wpływ na ewolucję różnych typów społeczeństwa.

-          Procesy kulturowe, którymi są:

·         odkrycie czyli odsłonięcie jakiejś istniejącej idei lub prawa (np. prawo ciążenia, grawitacja zawsze istniała, ale dopiero w pewnym momencie czasu uczeni mogli zrozumieć jej naturę i oddziaływanie)

·         wynalazek czyli nowe wykorzystanie lub nowe zestawienie istniejącej wiedzy (samochód, samolot, komputery – wynalazki materialne, alfabet, biurokracja, normy i instytucje społeczne – wynalazki niematerialne)

·         dyfuzja czyli przenikanie cech kulturowych z jednego społeczeństwa do drugiego. Jest możliwa dzięki migracji, handlowi, podróżom, może być również skutkiem podboju jednego społeczeństwa przez drugie. Takie wartości jak wolność czy demokracja upowszechniają się w taki sam sposób jak narzędzia czy broń.

-          Struktura społeczna czyli różnice pomiędzy grupami rasowymi, etnicznymi czy religijnymi, a także różnice płci.

-          Ludność - szybki jej przyrost zagraża trwałości zasobów społeczeństwa, wymusza zmianę wzorów życia społecznego. Wzrost liczby ludności w miastach zmienił powolny rytm życia w małych skupiskach miejskich w gorączkowe tempo życia w nowoczesnych miastach. Natomiast zbyt mały przerost ludności może w przyszłości zagrażać egzystencji społeczeństwa, może być zbyt mało pracowników, żeby wyprodukować niezbędne zasoby.

-          Nauka i technika – wiedza naukowa prowadzi do postępu w technice, która jest źródłem zmian społecznych (rozwój samochodu zrewolucjonizował stosunki społeczne, ludzie zyskali swobodę poruszania się, skutkiem czego osłabła ich więź z najbliższym sąsiedztwem i społecznością; Technika medyczna i lepsza opieka zdrowotna w znacznym stopniu zmieniły przeciętne trwanie życia w większości społeczeństw).

-          Działalność ludzka:

·         działania jednostek (Jezus Chrystus, Karol Marks, Adolf Hitler, Albert Einstein to wyjątkowe jednostki, które zmieniły bieg dziejów, gdyby ci ludzie się nie urodzili, świat byłby zupełnie inny)

·         działania zbiorowe (wiele współczesnych państw powstało w wyniku rewolucji społecznych)

TYPY SPOŁECZEŃSTW(najczęstszym kryterium wyróżniania typów społeczeństw traktowanych jako etapy rozwoju jest poziom techniki określającej podstawowy sposób zdobywania środków do życia):

-          Społeczeństwo tradycyjne oparte jest na rolnictwie i dominuje w nim gospodarka naturalna. Jednostkami produkcyjnymi są gospodarstwa domowe. Rynek i wymiana towarowa są słabo rozwinięte. Pieniądz ma niewielki wpływ na kształt stosunków społecznych oraz określanie miejsca człowieka w społeczeństwie. Człowiek postrzegany jest jako cząstka zbiorowości a nie jako autonomiczna jednostka. Komunikacja i przekazywanie informacji odbywa się głównie droga ustną. Pismo jest znane, ale umiejętność czytania i pisania posiadają nieliczni i są oni elitą. Ludność skupiona jest głównie na terenach wiejskich. Tradycyjna społeczność wiejska jest zamknięta a jej członkowie są zasiedziali i mało ruchliwi przestrzennie. Podstawowymi częściami składowymi społeczności wiejskiej są rodziny i sąsiedztwa. Sąsiedzi są bardzo ważni. Regułą jest pomoc sąsiedzka i wzajemna wymiana usług, jak również spotkania sąsiedzkie w celu wspólnego wykonywania różnych prac.

-          Społeczeństwo przemysłowe – jego istotą jest gospodarka rynkowa oraz masowe wytwarzanie dóbr materialnych przy użyciu maszyn i poza gospodarstwem domowym. Pieniądz nabiera znaczenia jako wyznacznik miejsca człowieka w społeczeństwie. Rozwojowi przemysłu towarzyszy rozwój miast. Zwiększa się przestrzenna i społeczna ruchliwość ludzi. Pojawiają się zbiorowości społeczne nowego rodzaju, celowo konstruowane, oparte na normach prawnych i ogarniające jedynie część życia jednostek w odróżnieniu od wcześniej istniejących. Umacnia się i rozrasta władza centralna państwa, gdyż słabnie nieformalna kontrola społeczna, co wzmaga potrzebę kontroli formalnej (policji, sądów, więzień). Upowszechnia się umiejętność czytania i pisania oraz rośnie rola wykształcenia. Pojawiają się środki masowego przekazu (prasa, radio, telewizja). Jednostka przestaje być tylko cząstką społeczności i zyskuje wartość autonomiczną.

-          Społeczeństwo poprzemysłowe, ponowoczesne i informacyjne – jego istotna cechą było przekształcenie dotychczasowej struktury zatrudnienia i organizacji pracy spowodowane pojawieniem się nowych technologii. Proces pracy zaczął polegać znacznie bardziej na relacjach z innymi ludźmi niż na przetwarzaniu surowców. Społeczeństwo informacyjne to takie, w którym produkcja towarów i usług w znacznej mierze zależy od przekazywania informacji. Zmienia się skład zawodowy i pojawia się płynność rynku pracy zagrażająca stabilizacji zatrudnienia i wymagająca stałej elastyczności. Społeczeństwo to bywa nazwane społeczeństwem ryzyka. Aby wypełniać obowiązki służbowe i polecenia pracodawcy, nie jest niezbędne opuszczanie domu. Społeczeństwo informacyjne umożliwia zarówno rozwój demokracji, jak i rozszerzanie się niedemokratycznej władzy korporacji międzynarodowych. Wraz z rozwojem technik informatycznych intensyfikuje się proces globalizacji.

GLOBALIZACJA jest stopniowym rozszerzaniem się na skalę całego globu ziemskiego terytorialnego zasięgu społecznego podziału pracy i wymiany rynkowej, powiązań i oddziaływań wzajemnych między zbiorowościami ludzkimi we wszystkich sferach życia. Oznacza wzrastające tempo ogólnoświatowego przepływu technik, dóbr, usług, kapitału, siły roboczej, środków komunikacji, informacji i idei.

PROCES SPOŁECZNY to ciąg, sekwencja następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu, które nazywamy fazami lub etapami.

PROCES KIERUNKOWY to taki, którego żaden etap nie powtarza się, jest nieodwracalny, a każda  faza późniejsza w czasie przybliża stan systemu do pewnego stanu wyróżnionego: preferowanego, upragnionego lub postrzeganego negatywnie. Przykładem tego procesu może być wzrost organizmu, dojrzewanie, starzenie się, śmierć.

PROCES CYKLICZNY to taki, w którym po pewnym czasie stan systemu powraca do punktu wyjścia, do stanu początkowego.

ROZWÓJ SPOŁECZNY to proces kierunkowy napędzany przez mechanizmy wewnątrzspołeczne - endogenne (zamknięte w ramach rozważanego systemu), w którym poziom pewnych istotnych zmiennych jest stale rosnący.

Rozróżniamy:

-          ROZWÓJ JEDNOLINIOWY (unilinearny) czyli taki, w którym sekwencja zmian biegnie zawsze tym samym, jednym torem, po regularnej, wyznaczonej jakby z góry trejektorii.

-          ROZWÓJ WIELOLINIOWY (multilinearny) czyli taki, w którym różne sekwencje zmian maja jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy trajektoriami, w zależności od konkretnych warunków historycznych czy kulturowych danego społeczeństwa.

KLASYCZNE  TEORIE ROZWOJU SPOŁECZNEGO:

I  MARKSIZM – społeczeństwo ukazywało się jako obiektywnie istniejąca całość, której wszystkie części są ze sobą powiązane, a zainteresowani jego zmianą prowadziło do koncentrowania uwagi na procesie historycznym. Marks uznał, że proces ten, podobnie jak procesy przyrodnicze, poddany jest rządom praw i przebiega w sposób konieczny. Marksowska teoria zmiany stała się teorią rozwoju społecznego, zadaniem naczelnym zaś wykrycie jego praw. Dostrzeżone prawidłowości dynamiki analizowanego kapitalizmu doprowadziły Marksa do sformułowania teorii formacji społecznych, które były przez niego traktowane zarówno jako typy społeczeństw jak i etapy rozwoju społecznego. Wyróżnił formacje: azjatycką, antyczną, feudalną i burżuazyjną. Z czasem dodano do nich formację wspólnoty pierwotnej oraz przyszłą końcową formację komunistyczną. Marks uważał, że charakter formacji określa istniejący w niej sposób produkcji uwarunkowany poziomem materialnych sił wytwórczych, tj. środków technicznych i umiejętności posługiwania się nimi. Rodzaj sił wytwórczych i sposób produkcji określają kształt stosunków produkcji, tj. stosunków między ludźmi, w tym form własności, jakie w sposób konieczny i niezależny od czyjejkolwiek woli powstają w związku z procesem produkcji, co stanowi bazę każdej formacji, która decyduje o ustroju prawno-politycznym i charakterze kultury symbolicznej (nadbudowa). Siły wytwórcze wciąż się rozwijają i w miarę rozwoju pojawia się i narasta sprzeczność między nimi a dotychczasową formą stosunków produkcji. Wymusza to zmianę. Powstaje nowa baza, z którą z kolei zaczyna być sprzeczna istniejąca nadbudowa, co wywołuje zmiany w tej ostatniej. O specyfice marksowskiej teorii rozwoju decydują jej dwie cechy. Jedną jest orientacja przyszłościowa, drugą uznanie sprzeczności i konfliktów za siłę napędową rozwoju.

II  EWOLUCJONIZM (Herbert Spencer) – z teorią Marksa łączy ją przekonanie, że rozwojem społecznym rządzą prawa. Jednak o zasadniczej odmienności ewolucjonizmu i teorii marksowskiej decydują dwie rzeczy:

-          Odmienne pojmowanie praw rządzących rozwojem społecznym. Dla Marksa  prawa te były prawami ściśle społecznymi, chociaż pod względem rygoryzmu podobnymi do praw przyrody. Dla Spencera, prawa rządzące ewolucją społeczeństw były tymi samymi prawami, które rządzą ewolucją w świecie przyrody. Za podstawowe, ogólne prawo ewolucji uznawali integrację materii i rozproszenie ruchu.

-          Odmienna orientacja czasowa, która u ewolucjonistów jest orientacją przeszłościową. Uwagę ich przyciąga droga, jaką ludzkość kroczyła i kroczy w kierunku nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego. Za główne zadanie uważają wykreślenie ogólnej linii rozwoju, który mniej lub bardziej wyraźnie utożsamiają z postępem.

Zaliczanie społeczeństw do różnych stadiów jednokierunkowego rozwoju nie mogło nie mieć w podtekście elementu oceniającego. W rezultacie uboczną konsekwencją orientacji ewolucjonistycznej stało się odmawianie wartości tym elementom kultury, które odbiegały od wzorów europejskich.

POSTĘP SPOŁECZNY to proces rozwojowy, którego kierunek jest wartościowany, oceniany pozytywnie. Postęp przybliża nas nieustannie do takiego stanu społeczeństwa, który realizuje jakieś ważne społeczne wartości, jest uważany za dobry, sprawiedliwy, szczęśliwy, godny. Przeciwieństwem postępu jest REGRES, oddalanie się od takich wysoko cenionych wartości i tym samym zbliżanie się do wartości przeciwnych. Postępem jest to, co za postęp jest przez społeczeństwo uważane (podobnie z regresem).

Tak więc postępowość (regresywność) jest zawsze zrelatywizowana:

-          Do jakiejś zbiorowości, która takie oceny formułuje - to, co za postęp uważa jedna grupa, klasa, naród, może nie być uważane za takie przez inną zbiorowość, a nawet stanowić w jej odczuciu regres.

-          Historycznie -  to co za postęp jest uważane dziś, mogło wcale nie być traktowane jako postępowe wczoraj, a nawet mogło uchodzić za regresywne (np. nowe wynalazki i urządzenia techniczne, upowszechnianie edukacji, swoboda obyczajów, równouprawnienie kobiet itp.)

-          Do przyjętych kryteriów postępu (uznawanych wartości) – to co postępowe w myśl jednego kryterium, może nie być postępowe w myśl kryterium konkurencyjnego (np. uprzemysłowienie jest postępem jeśli za kryterium przyjmiemy wzrost produkcji, ale nie jest nim, gdy kryterium będzie przetrwanie środowiska naturalnego).

TEORIA MODERNIZACJI – modernizacja oznacza proces zmian prowadzących do powstania nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego. Należy do nich m.in. upowszechnienie umiejętności czytania i pisania, rozwój oświaty, miast, dróg, wodociągów i kanalizacji, systemów komunikacji, opieki medycznej a także zmiany w sposobie patrzenia na świat i systemach wartości oraz kształtowanie się osobowości człowieka nowoczesnego.

W okresie zimnej wojny powstał podział na dwa główne (różne) światy. Pierwszy świat tworzyły Stany Zjednoczone i Europa Zachodnia. Kraje, które do niego należały cechował wysoki stopień uprzemysłowienia, kapitalistyczna forma gospodarki rynkowej, ustrój demokratyczny i wyższy niż gdzie indziej poziom dobrobytu. Drugi świat, w którym główną rolę odgrywał Związek Radziecki, obejmował kraje słabiej uprzemysłowione, o socjalistycznej formie gospodarki planowanej, ustrojach autorytarnych, niższej stopie życiowej, natomiast większej pewności pracy i bardziej rozwiniętym systemie zabezpieczeń społecznych. Poza tymi dwoma światami znajdowały się kraje słabo, jeśli w ogóle, uprzemysłowione, które przyjęło się określać mianem Trzeciego Świata.

Każdy z tych światów musiał sam stworzyć program swoich zmian modernizacyjnych, uwzględniając własne możliwości wyłonienia sił zdolnych go realizować.

TEORIA KONWERGENCJI – konwergencja oznacza zbieżność. U podstaw tej teorii leżało ewolucjonistyczne założenie, że w miarę postępującego uprzemysłowienia wszystkie kraje w sposób konieczny będą upodabniać się do siebie, w tym również pod względem ustroju politycznego. Od klasycznych teorii modernizacji różniło ją koncentrowanie się nie na Trzecim Świecie, ale na odmienności pierwszego i drugiego. Teoria konwergencji głosiła, że pierwszy i drugi świat różnią się nie jakościowo odmiennymi ustrojami, ale odmiennym usytuowaniem na tej samej linii rozwojowej, wiodącej do rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego.

KONCEPCJA ZALEŻNOŚCI I SYSTEMU ŚWIATOWEGO – głosiła, że globalizacja prowadzi do wzajemnego uzależniania się wszystkich krajów, w wyniku czego powstaje jeden system światowy, który wywiera znaczący wpływ na całość życia poszczególnych krajów. Główną jej tezą było, że światowy system gospodarczy jest obszarem nierówności  i wyzysku. Rozdział bogactwa, władzy i zasobów jest w świecie nierówny. Pozwala to krajom najobficiej w nie zaopatrzonym i najbardziej rozwiniętym oraz będącym potęgami przemysłowymi wyzyskiwać gospodarczo kraje słabo rozwinięte i podporządkowywać je sobie politycznie, a także traktować wyłącznie jako źródło surowców i taniej siły roboczej, co hamuje ich rozwój i utrwala biedę. W rezultacie kraje biedne, dotychczas względnie samowystarczalne gospodarczo, uzależniają się od rynków międzynarodowych.

Podstawowymi pojęciami koncepcji systemu światowego są:

-          Centrum tworzą je kraje bogate, wysoko uprzemysłowione, rozporządzające najnowocześniejszymi technologiami i produkującymi zróżnicowane produkty. Sprawują kontrolę nad większością zasobów produkcyjnych i finansowych świata. Są stosunkowo niezależne, stabilne politycznie, o ustrojach demokratycznych.

-          Peryferie tworzą je kraje niegdyś zaliczane do Trzeciego Świata. Są ubogie i maja mało zasobów produkcyjnych. Dostarczają surowców lub jednorodnych produktów przemysłowych. Są uzależnione od krajów tworzących centrum: od napływu stamtąd nowych technologii, od ich rynków, a nawet pomocy finansowej. W rezultacie kraje peryferyjne są mało stabilne politycznie i dalekie od demokracji.

-          Półperyferie to kraje, które ze względu na swój poziom rozwoju gospodarczego sytuują się między centrum a peryferiami. Są to zarówno odnoszące sukcesy kraje pozaeuropejskie jak i postkomunistyczne kraje europejskie, w których poziom życia wyraźnie odbiega od poziomu życia czołówki europejskiej.

5