· dominacja kleru , a zwłaszcza zakonu jezuitów , pasożytnictwo duchowieństwa ;
· mała liczba wojska , brak zdyscyplinowania w wojsku ;
· korupcja sędziów , wykrętne prawnictwo , brak sprawiedliwych decyzji i wyroków ;
· prawodawstwo sejmowe nierzetelne , nadmierna swoboda w czasie obrad , "liberum veto" , wolna elekcja , zdrada interesów narodowych , skarb państwa bez opieki , ministrowie bez dozoru i odpowiedzialności , brak odpowiedzialności rządu , departamenty nieczynne , nie było czynnych urzędów prócz sądowych ;
· upadek wielkich majątków .
· zło płynęło z polskich dworów , które nie były przykładem dla młodzieży , były źródłem zła , przewrotności, szalbierstwa , nie były szkołami cnoty i poczciwości ;
· brak wykształcenia obywatelskiego , poczucia obowiązku i moralności ;
· egoizm stanowy , zgnilizna moralna , zacofanie ;
· uległość i przekupstwo , brak własnego zdania , brak odpowiedzialności za swe czyny i postępowanie , zrzucanie odpowiedzialności i obowiązków na innych , dbanie wyłącznie o własne interesy , sprzedajność sumienia , podłość , nienawiść , nieufność , brak przyjaźni , zaciętość , obłuda , donosicielstwo , złość , przewrotność , zuchwalstwo , niesubordynacja wobec rządu ;
· dawne męstwo i odwaga zamieniły się na pijackie burdy , pieniactwo , procesowanie się , próżniactwo , huczne uczty , które prowadziły do bankructw ;
· brak zainteresowania wśród ludności sprawami państwa , ślepe naśladownictwo przywódców .
· zeszpecenie języka ojczystego i zanieczyszczenie go łacińskimi makaronizmami ;
· wszechwładnie panująca łacina w szkołach ;
· wystawianie sztuk obcojęzycznych .
Czasy saskie uchodzą w dziejach Polski za okres największego upadku wszystkich dziedzin życia . Tragizm sytuacji politycznej powiększa wyzysk pańszczyźniany doprowadzony przez szlachtę aż do granic biologicznego wyniszczenia chłopów . Powszechne zacofanie , konserwatyzm , wiara w zabobony i gusła , niechęć do poważniejszego wysiłku umysłowego, lęk przed zdobyczami nauki , sarmatyzm (fanatyczne przywiązanie do tradycji narodowej , nietolerancja religijna) - to zasadnicze rysy tego okresu .
Szkoły średnie czasów saskich , przeznaczone dla synów szlacheckich , prowadzone były w większości przez zakon jezuitów , częściowo przez pijarów . Wykształcenie filozoficzne (nauczanie łaciny) , oparte na żmudnym wykuwaniu reguł gramatycznych , słówek i całych zwrotów , zajmowało 6 lat . Przestarzała metoda pamięciowa oraz długoletnie ślęczenie nad jednym przedmiotem sprawiały , że chłopcy opuszczali szybciej szkołę . Rósł procent analfabetyzmu . Szkoła jezuicka. powołana do walki z reformacją oraz z próbami ewentualnego zamachu na stosunki feudalne , tak ułożyła swój program , aby odwracał umysły uczniów od spraw i zadań życiowych . Retoryka ograniczała się tylko do umiejętności wygłaszania mów pochwalnych i do gloryfikowania "złotej wolności szlacheckiej" . Wiedza , którą szerzyli jezuici , była bezużyteczna . Równie zacofane były szkoły wyższe i parafialne . W filozofii nie wychodziły poza Arystotelesa , kursy prawnicze ograniczały się do prawa kościelnego , Akademia Krakowska odcięła się od postępowych wpływów i zagłębiła się w niepotrzebnej scholastyce .
Na nieco wyższym poziomie znajdowały się gimnazja luterańskie (Gdańsk , Toruń) . Uniknęły one takiego upadku kulturalnego , na jakim były szkoły rdzennych ziem katolickich . Nauczyciele organizowali towarzystwa naukowe , obejmujące swym zasięgiem wiele dziedzin naukowych .
Sprowadzeni z Włoch teatyni założyli w 1737 r. nowoczesną szkołę szlachecką w Warszawie . Jej program oparty był na programie szkół rycerskich . Kolegium to było dostępne dla synów szlacheckich . Wychowanie , oparte na religii , wolne było od jezuickiej przesady . Uczono języka łacińskiego , niemieckiego i francuskiego . Łaciny uczono nie przez wkuwanie, a przez lekturę dzieł autorów klasycznych . Uczono historii , geografii , geometrii . Kolegium teatyńskie nie mogło utrzymać się długo , ponieważ większość nauczycieli była z Włoch i nie potrafiła wychować młodzieży na dobrych Polaków .
Stanisław Konarski , po odbyciu studiów w Rzymie i Paryżu , gdzie badał zakłady edukacyjne , wróciwszy do kraju i zająwszy stanowisko prowincjała pijarów , przystąpił do realizacji reformy szkolnej , której zasady , środki i cel wyłożone zostały w ustawach zakonnych . Działalność reformatorską rozpoczął od przygotowania sił nauczycielskich . W 1741 r. otworzył Collegium Nobilium czyli internat szkolny dla zamożniejszej młodzieży szlacheckiej . Kolegium miało spełniać dwa główne zadania : wyrugować z kraju szkodliwą edukację cudzoziemską i dostarczać najzamożniejszej młodzieży nauki odpowiadającej potrzebom kraju . Dążąc do wychowania reformatorów i działaczy społecznych Konarski usiłował wyrobić w młodych ludziach wiele cnót , np. : posłuszeństwo , sprawiedliwość , miłość do ojczyzny . Napisał dwa podręczniki : Gramatyka łacińska i O poprawie błędów wymowy . Ułożył je w formie pytań i odpowiedzi .
Kolegium dzieliło się na 5 klas , klasy II , IV i V były dwuletnie . W pierwszych czterech klasach głównym przedmiotem była łacina , nie stanowiła jednak celu nauczania . Od klasy III język polski stawał się równorzędny łacinie . Do programu nauczania wprowadzono arytmetykę , języki obce , historię powszechną i historię Polski , geografię , fizykę , filozofię racjonalistyczną . Po klasie retoryki uczniowie przechodzili do dwuletniej klasy filozofii , w której oprócz dzieł scholastyków czytali najbardziej reformatorskich filozofów nowożytnych : Bacona , Kartezjusza , Locke'a , Spinozę itp. W drugim roku tej klasy uczono matematyki , fizyki , anatomii , biologii , astronomii , geologii . Wychowania synów magnackich w kolegium dopełniały wówczas kunszty , obejmujące naukę tańca , ćwiczenia gimnastyczne , musztra konna .
Ambitne dążenia Konarskiego do przeprowadzenia reformy nauczania i wychowania w całym szkolnictwie pijarskim doczekały się realizacji dopiero w latach 1750-1753 . Jakkolwiek w nie reformowanych wówczas publicznych szkołach pijarskich , przeznaczonych dla ogółu młodzieży szlacheckiej , nie można było wprowadzać wszystkich przepisów obowiązujących w Collegium Nobilium , to jednak różnice między obydwoma typami szkół były nieznaczne .
W 1765 r. Stanisław August powołał do życia Szkołę Rycerską w Warszawie . Nawiązywała do kolegium Konarskiego i mimo swej nazwy nie miała charakteru wyłącznie wojskowego . Było to kolegium kształcące ogólnie, w którym wykładano również przedmioty wojskowe , a regulamin przystosowano do wykształcenia przyszłych wojskowych . W programie znalazła się nowa nauka moralności , prawo natury i prawo narodów . Nauki te były wolne od wpływów religii . Wykładano przedmioty prawne , które wyrabiały w młodzieży poczucie sprawiedliwości naturalnej i zapoznawały ją z prawami i obowiązkami .
Kasację zakonu jezuickiego papież widział jako sprawę czysto kościelną , a Rzeczpospolita widziała w niej sprawę państwową . Ksiądz Wyrwicz przekonał Stanisława Augusta , że dobra jezuickie powinny przypaść rządowi , a nie biskupom . Episkopat polski wykazał w tej sprawie ugodowość . Biskupi poznański i wileński zaproponowali , aby wszystkie dobra zlikwidowanego zakonu oddać do dyspozycji Rzeczypospolitej pod warunkiem , że będą one użyte w porozumieniu z biskupami na wychowanie młodzieży i na utrzymanie ex-jezuitów . Uchwała w tej sprawie zapadła na Sejmie we wrześniu 1773 r. Kanclerz Chreptowicz przedstawił królowi "plan edukacji narodowej" . Plan Chreptowicza oddawał pod zwierzchnictwo króla nie tylko dziedzictwo pojezuickie , ale też kolegia pijarskie .
14 października 1773 r. powstała Komisja Edukacji Narodowej - pierwsze polskie ministerstwo oświaty . Ośmiu członków KEN miało być wybieranych na 6 lat . W razie wcześniejszego losowego zwolnienia miejsca , miał je zająć król .
Sejm wybrał pierwszych ośmiu członków KEN , których władza miała minąć w 1780 r. :
· Ignacego Massalskiego - biskupa ;
· Księcia Michała Poniatowskiego - biskupa płockiego , brata króla ;
· Andrzeja Zamoyskiego ;
· Joachima Chreptowicza - senatora litewskiego ;
· Adama Kazimierza Czartoryskiego - komendanta Szkoły Rycerskiej ;
· Ignacego Potockiego ;
· Augusta Sułkowskiego ;
· Antoniego Ponińskiego .
W ciągu działalności KEN liczba jej członków uległa rozszerzeniu , ogółem w latach 1773-1794 brało udział w jej pracach 38 komisarzy . Do najwybitniejszych spośród później powołanych należeli :
· Franciszek Bieliński - starosta czerski ;
· Feliks Oraczewski - rektor Akademii Krakowskiej ;
· Julian Ursyn Niemcewicz - poeta ;
· Andrzej Gawroński - wybitny matematyk ;
· Dawid Pilchowski - profesor wymowy ;
· Hieronim Stoynowski - profesor prawa .
Pierwszym aktem publicznoprawnym KEN był Uniwersał z dnia 24 października 1773 r. pióra Grzegorza Piramowicza , który poinformował społeczeństwo o składzie i zadaniach Komisji .Na powstanie KEN złożyło się wiele czynników :
· wyjątkowo ciężka sytuacja społeczno - polityczna kraju , grożąca upadkiem Rzeczypospolitej ; upadek polityczny i ekonomiczny państwa , a zatem umysłowy ;
· reformatorskie idee Oświecenia na zachodzie , fizjokratyzm (zakładał , że jedyną twórczą i potrzebną pracą jest praca na roli , zwrócił uwagę na potrzebę kształcenia , choćby praktycznego , chłopów , w Polsce utopijny , ponieważ była gospodarka pańszczyźniana) ;
· polskie postępowe tradycje oświaty i wychowania - działalność Stanisława Konarskiego i ks. Adama Czartoryskiego (Korpus Kadetów) ;
· szeroka propaganda reform ;
· kasata zakonu jezuitów .
Opublikowany został przez KEN z początkiem 1775 r. pt. Sposób edukacji w 15 listach opisany . Naczelną ideą była zasada powszechności edukacji , chociaż pojętej jeszcze wyraźnie stanowo . Łączy charakterystyczną dla wieku Oświecenia wiarę we wszechmoc wychowania z żądaniem , aby każdy stan był kształcony wedle swych potrzeb . Stąd projekt czterech rodzajów szkół :
· dla chłopów - szkoły te miały uczyć czytania , pisania , rachunków , religii , a także początków fizyki i geometrii w zastosowaniu do praktycznych potrzeb rolnictwa ;
· dla mieszczan - w szkołach tych obok przekazywania wiadomości elementarnych miała być nauka języka niemieckiego , początków prawa cywilnego , rzemiosła i handlu ;
· dla szlachty - szkoły te miały być szkołami średnimi (wiadomości początkowe dziecko powinno otrzymać w domu) i to dwóch stopni : niższy (3-letni , poświęcony głównie nauce języków) oraz wyższy (4-letni , poświęcony głównie naukom realnym) ;
· dla duchownych - do szkół tych mogli wstąpić ci , którzy ukończyli szkołę średnią ; znaczne miejsce w programie miało zająć "nauczanie sposobu uczenia dzieci" .
Bieliński był zwolennikiem szkolnictwa państwowego . KEN wykorzystała niektóre jego projekty , a on sam , zostawszy członkiem Komisji , szczególnie oddał się porządkowaniu funduszu edukacyjnego .
Opublikowany został w roku 1774 pt. O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt . Późniejsze ustawy KEN zostały w znacznej mierze oparte na tym dziele . KEN wysoko ceniąc projekty Popławskiego , przyznała autorowi specjalną nagrodę za tę pracę . Projekt został podzielony na 3 części :
· o edukacji i instrukcji ;
· o tym , jak rozłożyć po kraju instrukcję , a w szczególności jak w niej ćwiczyć młodzież ;
· o rodzicach , nauczycielach i o tym wszystkim , co zostało pominięte w pierwszych dwu częściach .
Wychowanie fizyczne Popławski uważał za najważniejsze i pragnął oprzeć je na zasadzie hartowania ciała i organizowania ruchu dziecka . Edukację moralną łączył z wychowaniem moralnym , którego głównym postulatem była praca . Szkoły parafialne miały być w każdej parafii i winny być 4-letnie . Szkoły średnie miały być 7-klasowe z tym , że najwyższa klasa retoryki miała trwać dwa lata .
Wydany w 1774 r. pt. Myśli o edukacji i instrukcji w Polszcze ustanowić się mającej . W Zdaniu o szkołach i naukach daje zarys programu , zakres przedmiotów nauczania oraz rozważa zagadnienie podręczników , których znaczenie silnie podkreśla . Projekt ten przewidywał podział szkół na :
· pierwiastkowe (początkowe) ;
· wojewódzkie (średnie) ;
· główne (wyższe) .
Projekt zarysował hierarchię szkolną , zawarł koncepcję reformy uniwersytetów oraz omówił szereg zagadnień wychowawczych , zawierał też zarys instytucji do wydawania podręczników .
Wydany w 1774 r. pt. Edukacja obywatelska . Projekt podkreśla m.in. szczególną potrzebę kształcenia zawodowego młodzieży .
Projekt pt. Przestrogi dla ludu wiejskiej kondycji zawarł szereg wskazań zdrowotnych , postulatów co do tematyki kazań dla ludu w duchu fizjokratycznym , wskazówki dotyczące życia i pracy na wsi .
W wyniku i w trakcie tych niezliczonych dyskusji nad rozmaitymi projektami urządzenia szkół w Polsce (w posiedzeniach i dyskusjach brał także udział fizjokrata francuski Piotr Samuel Dupont) , Komisja opracowała przepisy dla poszczególnych szkół . Szybko jednak doszła do przekonania , że same projekty i przepisy nie wystarczą , że trzeba rozpocząć systematyczną organizację szkół , opracować dla nich programy i podręczniki , wykształcić nauczycieli .
KEN była pierwszym w Europie Ministerstwem Oświaty . Działalność KEN dzieli się na trzy etapy :
· 1773-1780 - przejęcie majątku pojezuickego , nowa organizacja szkolnictwa , powołanie Towarzystwa ds. Ksiąg Elementarnych (Grzegorz Piramowicz, jezuita) ;
· 1780-1788 - wydawanie podręczników , reforma Akademii Krakowskiej i Wileńskiej , wydanie Ustawy o szkolnictwie : szkoły główne w Krakowie i Wilnie , sprawujące nadzór nad wszystkimi innymi ;
· 1788-1794 - rozpad KEN - obrady Sejmu 4-letniego , zarząd nad szkołami przejmują zakony pod warunkiem kształcenia w akademiach .
Przyjęta u podstaw działalności Komisji zasada podporządkowania jej całego szkolnictwa prowadziła do konieczności stworzenia jednolitego systemu szkolnego, co nakładało na jej członków konieczność opracowania takiej organizacji , która mogłaby zagwarantować niezbędną jednolitość . Stawiało to przed władzą edukacyjną zupełnie nowy problem zabezpieczenia sprawnie działającej administracji szkolnej . Jego rozwiązanie widziano wówczas jedynie w ściśle powiązanej hierarchii szkół . Zagadnienia organizacyjne , mimo iż w stosunku do ogólnych założeń pedagogicznych mają znaczenie wtórne , porządkujące i zabezpieczające podstawy działania , absorbowały Komisję w znacznym stopniu w pierwszym okresie jej pracy . Wyrazem tego była ogromna liczba zarządzeń , instrukcji , zaleceń i innych aktów normatywnych oraz gorączkowa niemal praca nad przygotowaniem "Ustaw" , które zamknęły w sobie ostatecznie całokształt systemu pedagogicznego Komisji .
KEN przejęła bezpośrednią kontrolę nad wszystkimi szkołami w kraju . Tym samym szkolnictwo nabrało charakteru świeckiego i podporządkowane zostało interesom państwa . Komisja zerwała z tradycyjnym monopolem Kościoła na wychowanie i nauczanie . Szkolnictwo ujęto w jednolity , ściśle zintegrowany system , w którym władzę zwierzchnią nad szkołami parafialnymi sprawowali protektorzy szkół powiatowych lub rektorzy szkół wojewódzkich . Komisja powołała specjalny urząd wizytatorów generalnych , którzy jeździli po kraju , wizytowali szkoły i składali Komisji raporty . Bardzo postępowa była działalność Komisji na polu oświaty dla ludu . Stworzyła ona szkoły parafialne w każdej parafii i uprzystępniła je po raz pierwszy dzieciom chłopskim .
Ważnym osiągnięciem KEN było wprowadzenie do wszystkich typów szkół na całym obszarze Rzeczypospolitej języka polskiego jako wykładowego i jednolitych programów nauczania . Program szkół parafialnych obejmował naukę czytania , pisania , rachunków , katechizmu oraz moralności . Na wsi dochodziły do tych przedmiotów wiadomości z dziedziny rolnictwa , w mieście zaś z zakresu handlu i rzemiosła . Z edukacją umysłową i moralną Komisja wiąże ściśle wychowanie fizyczne , ćwiczenia i gry ruchowe na wolnym powietrzu oraz ćwiczenia przydatne do służby wojskowej . KEN po raz pierwszy zatroszczyła się o wychowanie dziewcząt , wzięła pod swoją kontrolę wszystkie pensje prywatne , przeciwstawiała się modnemu wówczas wychowaniu francuskiemu .
Komisja wprowadziła jednolite podręczniki napisane w zrozumiałym dla wszystkich języku narodowym . Przy pomocy Towarzystwa ds. Ksiąg Elementarnych opracowano i wydano nowe elementarze , podręczniki do "gramatyki narodowej" (Onufrego Kopczyńskiego) , do nauki moralności (Antoniego Popławskiego) , arytmetyki , algebry i geometrii , historii powszechnej (Józefa Kajetana Skrzetuskiego) , fizyki (Michała Hubego) , botaniki i zoologii (Krzysztofa Kulka) i inne . KEN podniosła też wydatnie autorytet szkoły i nauczycieli , wciągając tych ostatnich na listę urzędników p...
johnnny_bravo