Wyobraznia i dzialanie.pdf

NAUKA 1/2006 • 113-120

W IESŁAW Ł UKASZEWSKI

Wyobraźnia i działanie

Kiedy postawimy pytanie po co człowiek oddycha?, to odpowiedź wydaje się dość

oczywista: aby dostarczyć tlen do mózgu. Kiedy jednak postawimy pytania inne, np. po

co człowiek myśli? albo po co wyobraża sobie rozmaite stany rzeczy?, wtedy nie tylko

pytanie wydaje się głupie albo niedorzeczne, ale i odpowiedzi zdają się niepotrzebne.

Myśli i już. Ma wyobraźnię, to sobie wyobraża. Trudno jednak nie zauważyć arogancji

takich sądów. Podobnie trudno nie zauważyć tautologii. Tymczasem funkcjonalne po-

dejście w psychologii, którego w Polsce wielkim propagatorem był Tadeusz Toma-

szewski (Tomaszewski, 1963; Tomaszewski, 1966), przynosi niezmiernie ciekawe

odkrycia.

Przez wiele lat wyobraźnię ludzką analizowano z punktu widzenia treści: co ludzie

sobie wyobrażają, jaka jest struktura powstałych w głowie obrazów itp. Potem przez

wiele lat prawie zapomniano o wyobraźni – pozostawiając ją artystom i lekkoduchom.

Ostatnio jednak pojawiły się prace, które nie tylko reanimują problem wyobraźni

w psychologii, ale ponadto ukazują go z całkowicie odmiennej perspektywy.

Ponad sto lat temu, obdarzony genialną intuicją, amerykański psycholog William

James przedstawił pogląd, że ludzie wyobrażają sobie różne stany rzeczy po to, aby

sprawować kontrolę nad zdarzeniami. Jednym ze sposobów tej kontroli jest zmienianie

prawdopodobieństwa zdarzeń (James, 1950/1890). Przez lata rzadko wracano do tej

myśli, dziś natomiast wydaje się (może jeszcze niezbyt zasadnie) nieomal oczywista. Co

więcej, stoi za nią wiele interesujących badań empirycznych, które warto przedstawić.

Odwołam się tylko do prac eksperymentalnych. Pominę prace z zakresu psychologii

klinicznej i terapii (zob. np. (Lazarus, 2000) czy psychologii sportu (zob. np. (Orlick,

Partington i Salmela, 1983) nie dlatego, że są mniej interesujące, ale dlatego, że

stosowano w nich mniej rygorystyczne standardy metodologiczne.

W jednym z pierwszych badań Walter Mischel i jego współpracownicy sprawdzali,

czy przetwarzanie i modyfikowanie w wyobraźni obiektu pokusy zwiększy zdolność do

odraczania gratyfikacji. Badane dzieci wystawiano na pokusę w postaci apetycznego

ciasteczka i proszono, aby zjadły je najpóźniej jak tylko potrafią. Jedne dzieci miały przy

tym wyobrażać sobie, jak smaczne, pachnące itp. jest to ciasteczko, inne zaś miały

Prof. dr hab. Wiesław Łukaszewski, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy

w Sopocie; e-mail:wlukaszewski@swps.edu.pl

114

Wiesław Łukaszewski

wyobrażać sobie, że to nie ciasteczko, tylko chmurka płynąca po niebie. Czyli pierwsza

grupa dzieci wyobrażała sobie konsumacyjne aspekty pokusy, druga przetwarzała obraz

pokusy w kierunku „niejadalnym”. Wyniki pokazały, że zdolność odraczania gratyfikacji

była znacznie większa w grupie drugiej (Mischel i Baker, 1975; Mischel i Ebbesen,

1970).

W kilku eksperymentach sprawdzano, czy wyobrażanie sobie bliskiego kontaktu

z rzeczami lub ludźmi zmienia stosunek do nich. W zespole Roberta Cialdiniego spraw-

dzano, czy samo wyobrażanie sobie (bez intencji nabywania), że używa się telewizji ka-

blowej, zwiększy gotowość do kupna abonamentu. Wynik jest pozytywny (Cialdini, 1994;

Gregory, Cialdini i Carpentier, 1982). Osoby, które wyobrażały sobie siebie samych

w kontakcie z kablową TV kupowały ją znacznie częściej niż te, które takich wyobrażeń

nie dokonywały.

Barbara Weigl wykorzystała podobną technikę do zmieniania u dzieci ustosunkowań

do przedstawicieli grup mniejszości narodowych w Polsce. Dzieci przetwarzały w wy-

obraźni scenariusz bliskiego kontaktu z przedstawicielem grupy obcej (rozmowę,

zabawę, współpracę), co spowodowało nie tylko polepszenie ocen formułowanych pod

adresem mniejszości, ale także skrócenie dystansu społecznego wobec tych grup. Oba

zjawiska uznawane są za dobre wskaźniki redukcji uprzedzeń (Weigl, 1999; Weigl i Ma-

liszkiewicz, 1997; Weigl i Łukaszewski, 1992).

W obu opisanych eksperymentach osoby badane wyobrażały sobie własne zachowa-

nia ukierunkowane na określone rzeczy czy ludzi i to sprawiło, że zachowania te okazały

się później bardziej prawdopodobne. Nieco inną procedurę zastosował John Bargh,

który prosił osoby badane o przypomnienie sobie i sumienne wyobrażenie np. typowego

człowieka starego, człowieka uprzejmego czy typowego Afroamerykanina. Okazało się,

że aktywizacja schematu lub stereotypu społecznego sprzyja pojawianiu się zachowań

pozostających z nim w zgodzie. Aktywizacja schematu człowieka starego sprawiała, że

badani chodzili wolniej, a aktywizacja schematu zachowania uprzejmego sprawiała, że

badani długo powstrzymywali się od przerwania eksperymentatorowi rozmowy ( Bargh,

1999; Bargh, 1998; Bargh, Chen i Burrows, 1996).

Bardzo interesujące efekty uzyskała w swoich, notabene dość ryzykownych etycz-

nie, badaniach Barbara Weigl. Badane dzieci wyobrażały sobie, że okłamią swoich

rodziców na temat otrzymanych złych ocen szkolnych, a następnie postawione były

w sytuacji pokusy bezkarnego oszukiwania. Sytuacja pokusy nie była w jakikolwiek

sposób powiązana z przetwarzanym w wyobraźni scenariuszem. Dzieci, które przetwa-

rzały scenariusz kłamstwa, oszukiwały w sytuacji pokusy znacznie częściej niż dzieci,

które takiego scenariusza nie przetwarzały (Weigl, 1992). Uzyskany efekt pokazuje, że

konsekwencje przetwarzania w wyobraźni scenariusza określonego zachowania zwięk-

sza gotowość nie tylko do wykonania tego właśnie zachowania, ale także zachowań do

Wyobraźnia i działanie

115

niego podobnych, czy należących do pewnej wspólnej kategorii. Może to oznaczać, że

efekt psychologiczny przetwarzania w wyobraźni schematów czy scenariuszy własnych

zachowań podlega generalizacji.

Od dziesięciu lat toczą się bardzo interesujące badania dotyczące nie tylko tego, czy

wyobrażanie sobie zachowań zwiększa prawdopodobieństwo ich pojawienia się, ale

przede wszystkim tego, czy podnosi jakość uzyskiwanych wyników oraz czy zwiększa

wytrwałość w ich osiąganiu. Pionierską rolę w tych badaniach odegrały amerykańska

badaczka Shelley Taylor oraz niemiecka badaczka Gabrielle Oetingen.

Shelley Taylor i jej współpracownicy sprawdzali, czy systematycznie powtarzające

się wyobrażenia związane z własnymi działaniami wpłyną na jakość wykonywanych

działań. Przedmiotem wyobrażeń były w jednym przypadku upragnione wyniki testu

egzaminacyjnego (np. 100 punktów, ocena A – odpowiednik polskiej piątki). W drugim

przypadku wyobrażano sobie sposób osiągania tych wyników, czyli proces konieczny do

zrealizowania upragnionego wyniku. Oczekiwano z jednej strony, że wyrazistość samego

wyniku może być dobrą przesłanką samokontroli, z drugiej zaś oczekiwano, że

przetwarzanie procedury działania zadaniowego usprawni samo działanie. Uzyskane

wyniki nie pozostawiają wątpliwości. Wyobrażanie sobie upragnionego celu nie wpłynęło

na jakość uzyskanych wyników w autentycznym teście egzaminacyjnym, natomiast

wyobrażanie sobie procesu (procedury) znacząco polepszało uzyskiwane wyniki

(porównania z grupą kontrolną, która nie przetwarzała scenariuszy wyobraźni). Wynik

ten był wielokrotnie replikowany (Pham i Taylor, 1999; Taylor i Pham, 1996; Taylor,

Pham, Rivkin i Armor, 1998).

Nieco inaczej pomyślane były badania Gabrielle Oetingen. W ramach programu

kontroli wagi prosiła ona osoby badane, aby (w jednej grupie) wyobrażały sobie, jakie

są piękne, kiedy już schudły, lub też (w drugiej grupie) wyobrażały sobie, jakie są brzyd-

kie bo nie schudły, a w dodatku może jeszcze utyły. W grupie pierwszej nie odnotowano

żadnego znaczącego rezultatu w odchudzaniu, w grupie drugiej wyniki były imponujące

i trwałe (średnio 11 kg) (Oettingen, 1996; Oettingen i Mayer, 2002; Oettingen, Pak

i Schnetter, 2001). Stwierdzono również, że czynnikiem modyfikującym zachowanie jest

dodatkowo to, co Peter Gollwitzer (Gollwitzer, 1996) nazywa implementacją, a co

oznacza przypisanie wyobrażonym celom intencji lub zamiaru realizacji.

Wykonaliśmy wraz z Magdaleną Marszał-Wiśniewską serię badań 1 , w których

sprawdzaliśmy wpływ przetwarzania scenariuszy wyobraźni nie tylko na jakość osiąga-

nych wyników (jak w eksperymentach Taylor i Oetingen), ale także – co jest nowością

w tych badaniach – wpływ na wytrwałość w działaniu. Seria badań miała kilka elemen-

tów. Po pierwsze, sprawdzaliśmy, czy warunkiem koniecznym efektywności wyobrażeń

Opis badań oraz szczegóły stosowanych procedur opisano w pracy (Łukaszewski i Marszał-

-Wiśniewska, w druku).

116

Wiesław Łukaszewski

jest wcześniejsza znajomość zadań. Po drugie, replikowaliśmy (ale w odniesieniu do

wytrwałości, a nie tylko jakości) badania Shelley Taylor. Po trzecie, wyobrażenia

dotyczyły nie tylko działań (celu lub procesu), ale także posiadanych cech, stanowiących

warunek wytrwałości.

Uzyskane wyniki są dość klarowne. Tak więc okazało się, że choć brak wcześniej-

szej znajomości wykonywanych zadań nie redukuje całkowicie efektu wcześniejszych

wyobrażeń, to efekty te są jednak słabe i niesystematyczne. Wynika z tego, że chodzi

nie tylko i nie tyle o samo wyobrażanie sobie, ale przede wszystkim o aktywizację

pewnych schematów dotyczących realizowanych wcześniej zadań. Okazało się także, że

wyobrażanie sobie celu nie jest efektywnym sposobem zwiększania wytrwałości,

natomiast wyobrażanie sobie procesu (przebiegu działania) polepsza nie tylko jakość

uzyskiwanych wyników, ale także znacząco zwiększa wytrwałość w ich osiąganiu.

Stwierdziliśmy ponadto, że wyobrażenia dotyczące posiadanych cech zapewniających

wytrwałe działanie także zwiększają wytrwałość w działaniu, przy czy efektywniejsze jest

z tej perspektywy wyobrażanie sobie cech specyficznie związanych z wykonywanymi

zadaniami niż cech niespecyficznie użytecznych we wszelkich zadaniach wymagających

wytrwałości.

Opisane powyżej wyniki stanowią cząstkę dorobku na ten temat. Same w sobie

mogą być podstawą do formułowania rozmaitych dyrektyw efektywnego działania. Wy-

daje się jednak, że najciekawsze są mechanizmy psychologiczne, które leżą u podstaw

odnotowanych wyników.

Najogólniejsza teza dotyczy funkcjonalności wyobraźni: przetwarzamy scenariusze

zachowań, aby zwiększyć ich (zachowań) prawdopodobieństwo. Czynimy to raczej intu-

icyjnie, ale osiągamy wcale nie najgorsze rezultaty. Proponowane wyjaśnienia szcze-

gółowe są dość liczne i dość zróżnicowane, ale – na szczęście – nie wykluczają się wza-

jemnie. Raczej otwierają nowe perspektywy teoretyczne i badawcze, niż rozwiązują

istniejące problemy.

Istnieje dość powszechnie występujące zjawisko pewności wstecznej, wyrażające

się w przekonaniu, że zdarzenia, które już się dokonały, wydają się bardziej prawdo-

podobne niż zdarzenia potencjalne. Potocznym objawem są okrzyki – od razu wiedzia-

łem, że tak będzie, byłem pewny, że to musi się tak skończyć. Symboliczną wersją

pewności wstecznej jest tzw. inflacja wyobraźni: zdarzenia i stany rzeczy przetworzone

w wyobraźni wydają się bardziej prawdopodobne (Anderson, 1998; Garry, Manning,

Loftus i Sherman, 1996; Maruszewski, 2005). Elisabeth Loftus oraz Ulric Neisser

wykazali ponadto, że im bardziej detaliczne są wyobrażenia dotyczące danego stanu

rzeczy, tym bardziej prawdopodobne wydają się te stany i tym większa jest subiektywna

pewność sądów formułowanych na ich temat (Loftus i Pickrel, 1995; Neisser i Harsch,

1982). Z tej perspektywy dość wyraźnie widać, że wyobrażenia procesu osiągania

Wyobraźnia i działanie

117

wyniku są z natury rzeczy bardziej detaliczne niż wyobrażenia samego celu. Gabrielle

Oetingen zauważyła też, że wyobrażenia procesu są podstawą bardziej realistycznych

oczekiwań niż wyobrażenia wyniku (Oettingen, 1996; Oettingen i in., 2001).

Inni odwołują się do koncepcji dostępu do danych poznawczych zawartych w naszej

pamięci. Uruchomione wyobrażenia zachowań czy też aktywizowane stereotypy torują

ścieżki dostępu do danych pamięciowych. Przystąpienie do działania powoduje, że przy-

wołane zostają te właśnie, a nie inne dane, co ułatwia proces samoregulacji. Ponieważ

– patrząc na to od strony mechanizmów pamięci – wyobrażenia są tak samo żywe jak

wspomnienia i tak samo wyraziste jak rzeczywiste zdarzenia (Johnson i Hasher, 1987),

zatem podobnie jak zdarzenia wzbudzają emocje. Emocje zaś, zgodnie z koncepcją

regulacji emocjonalnej zachowania proponowanej przez Nico Frijdę, priorytetowe zna-

czenie nadają tym programom działania, które wcześniej były przetwarzane w wyobraźni

(Frijda, 1986).

Inne wyjaśnienia odwołują się do znanego efektu, polegającego na wzroście atrak-

cyjności obiektów, z którymi podmiot ma wielokrotny kontakt. Zjawisko to znane pod

nazwą zwykłej ekspozycji i opisane przez Roberta Zajonca znajduje zastosowanie w wy-

jaśnianiu wielu odmiennych faktów (Zajonc, 1968). Wyobrażanie sobie jakichś stanów

rzeczy jest w istocie ponawianiem kontaktu z danym obrazem. Wyobrażony stan rzeczy

powinien w miarę kolejnych ekspozycji stawać się coraz mniej nieatrakcyjny (jeśli taki

był na początku) lub też coraz bardziej pociągający.

Wreszcie inne wyjaśnienia mogą odwołać się do koncepcji społecznego uczenia się

Alberta Bandury. Koncepcja ta zakłada, że ważnym torem nabywania nowych zachowań

jest obserwacja zachowań innej osoby (modela) lub substytutu tej osoby (modela sym-

bolicznego). Dowodów empirycznych na rzecz tej koncepcji jest ogromna ilość (Ban-

dura, 1969; Bandura, 1977; Bandura, 1986). Jest zatem możliwe, że sam podmiot – two-

rząc wyobrażenia własnej osoby i własnych zachowań – staje się sam dla siebie sym-

bolicznym modelem.

Kolejne wyjaśnienia mogą odwoływać się do zjawisk etykietowania (Darley i Gross,

1983; Fagot, Leinbach i O’Boyle, 1992) oraz zjawiska samopotwierdzających się hipotez

(Rosenthal, 1966; Rosenthal 1991). W obu przypadkach pojawia się efekt, polegający

na dostosowaniu zachowań do wcześniej przyjętych hipotez czy etykiet. Tak więc ety-

kieta osoby agresywnej zwiększa gotowość do agresji, a hipoteza, że X jest wybitnie

zdolny z dużym prawdopodobieństwem sprawi, że pojawią się okoliczności czy zacho-

wania dobitnie „ujawniające” te wybitne zdolności.

Przedstawione tu pomysły na temat możliwych efektów zmiany w zachowaniach

w związku przetwarzaniem scenariuszy wyobraźni wymagają systematycznych analiz

i dodatkowych badań. Wyjaśniające hipotezy nie wykluczają się wzajemnie, a w jakimś

stopniu uzupełniają. Na przykład, jeśli zważyć z jednej strony inflację wyobraźni, a z dru-

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: