Biomedyczne podstawy rozwoju człowieka
Wprowadzenie w podstawowe zagadnienia biomedyczne.
Stanowisko człowieka w świecie przyrody i budowa morfologiczna i anatomiczna człowieka.
Biologia – pochodzi od dwóch greckich słów: bios – życie, logos – nauka czyli nauka o życiu, jego powstaniu i właściwościach.
W ujęciu biomedycznym życie pochodzi od dwóch słów gr. Bios i łac. Vita. Jest to zawsze stan dynamiczny, który przejawia się określonymi cechami:
- wzrost – możliwy dzięki mitozie ( komórek budujących ciało )
- rozwój- należy zawsze kojarzyć z dwoma podstawowymi pojęciami:
* filogeneza – rozwój rodowy, od początków pojawienia się organizmów na ziemi do czasów obecnych. Rozważając o filogenezie myślimy zawsze o populacji.
* ontogeneza – rozwój osobniczy, który rozpoczyna się od momentu zapłodnienia do śmierci. Zapłodnienie jest to połączenie komórki jajowej z plemnikami, a śmierć to kres życia osobniczego na skutek nieodwracalnych zmian w równowadze organizmu.
W tym rozwoju osobniczym można mówić o życiu wewnątrz macicznym, pojawia się zygota, okres zarodkowy, embrionalny, życie zewnątrz maciczne, które zaczyna się od momentu narodzin do końca 1miesiąca ( okres noworodkowy )
- okres niemowlęcy – 2miesiące do 1roku
- okres poniemowlęcy – 2 rok życia
- okres dziecięcy albo szkolny
- okres szkolny albo późnodziecięcy
- okres dojrzewania-
*menerha – pierwsza miesiączka,
* polucja – samowolny wytrysk nasienia
- okres młodzieńczy – do 20 roku życia
- okres pełnej dojrzałości i stabilizacji życiowej – od 26 do 60 roku życia
- okres starzenia się –
* wczesnostarość od 60 do 80 roku życia
* późnastarość powyżej 80 roku życia
- śmierć – mortis, letalis , kres życia osobniczego na skutek nieodwracalnych zmian w równowadze organizmu, homeostaza- równowaga biologiczna
Dymorfizm płciowy najłatwiej jest obserwowalny w okresie dojrzewania i pełnej dojrzałości życiowej, słabo oznaczony jest okresie dziecięcym i późnej starości.
Do kobiet – układ rozrodczy
Do mężczyzn – układ płciowy
Czynności życiowe:
- oddychanie – respiracja. Wyróżniamy górne drogi oddechowe oraz dolne drogi oddechowe
- odżywianie – m. In. Pobieranie pokarmu
- wydalanie – jest ściśle związany z układem moczowym i organizm usuwa z moczem ostatecznym produkty rozpadu białek chodzi o mocznik, kwas moczowy, nie usunięcie doprowadza do uremii – czyli mocznicy i śmierci. Oddawanie moczu – mikcja, wydzielanie, usuwanie mas kałowych – defekacja.
- pobudliwość – wiąże się ze sprawnie związanym układem nerwowym i narządami zmysłów. Jest to zdolność odbierania bodźców ze środowiska zewnętrznego.
- ruch – oznacza to, że każdy organizm się porusza, dotyczy to także roślin, które SA przymocowane do podłoża korzeniami, np. kierują się w kierunku słońca
- adaptacja do warunków środowiskowych
- rozmnażanie – dotyczy to całej populacji a nie osobnego osobnika, nie rozmnażają się osoby zakonne, osoby homoseksualne i zwierzęta homoseksualne. Występujące zwierzęta homoseksualne w przyrodzie jest zjawiskiem naturalnym nie dopuszczają do przegęszczenia populacji ( populacje przegęszczone maja poważne problemy, brakuje im terenu i pożywienia).
Mimo dużej, różnorodności istnieją pewne cechy wspólne łączące wszystkie organizmy:
- podobny schemat budowy komórkowej
- występowanie związków nieorganicznych, np. wody oraz związków organicznych np. białka, aminokwasy lub kwasy nukleinowe:
* DNA – kwas dezoksyrybonukleinowy
* RNA – kwas rybonukleinowy
* sacharydy
* lipidy
* kwasy tłuszczowe
Zdolność do samopowiększania się i dziedziczenia cech jest możliwe dzięki DNA. Jest to kod łączący pokolenia. Wszystkie żywe organizmy łączy:
- ewolucja
- własny metabolizm ( anabolizm – wszystkie procesy budowy, katabolizm – procesy rozpadu)
- utrzymanie równowagi biologicznej ( homeostazy )
- oddziaływania między osobnicze i między populacyjne
3rodzaje oddziaływań:
· pozytywne
· neutralne ( obojętne )
· negatywne.
Wielopoziomowa struktura, w której można wyróżnić poziomy:
- poziom makrocząsteczek – białka zbudowane z aminokwasów z połączeniem peptydowym
- poziom organelli komórkowych – czyli tych elementów, które występują w komórce:
* jądro
* mitochondria
* lizosomy
* rybosomy
- poziom całych komórek
- poziom tkanek
- poziom narządów m.in. organów
- poziom układów
- poziom całych organizmów niekomórkowych
Ludzki organizm zbudowany jest z 30 bilionów komórek. Komórki układu nerwowego tzw neurony jako jedyne nie posiadają zdolności regeneracyjnych. Giną bezpowrotnie.
Rozważając żywą materie można mówić o pewnym układzie hierarchicznym i w hierarchii obserwujemy 3 podstawowe poziomy:
- poziom komórkowy ( najniższy ) – dotyczy organelli komórkowych i całych komórek
- poziom organizmalny ( wyższy ) – tkanki, narządy, układy całych organizmów wielokomórkowych
- poziom paradorganizmalny ( najwyższy ) – można tu mówić o biocenozach, biotopach, populacjach. Są one umieszczone w biosferze.
W medycynie i biologii można wyróżnić następujące dyscypliny naukowe:
- morfologia – nauka o budowie zewnętrznej człowieka, z j. greckiego MORFE – kształt
- anatomia – nauka o budowie wewnętrznej człowieka, z j. greckiego ANATOME – rozciąć
- fizjologia – czynność danego układu komórki lub tkanki,
- atologia – nauka o chorobach, zmiany chorobowe
- cytologia – nauka o komórkach
- histologia – nauka o tkankach
- organografia – nauka o narządach
- genetyka – bada zmienność i dziedziczenie
- parazytologia – w przypadku chorób pasożytniczych używamy pojęcia zarażenie, a w odniesieniu do wirusów, bakterii, grzybów używamy zakażeni.
- mikrobiologia – wyróżniamy bakteriologie, wirusologie, mikologie
- higiena – zajmuje się zapobieganiem chorób
- biochemia lekarska – rozważa substancje i składniki w żywych organizmach
- onkologia – nauka o nowotworach
Dyscypliny kliniczne w medycynie zwane inaczej specjalizacją:
- neonatologia – choroby noworodków i niemowląt
- pediatria – choroby dziecięce
- chirurgia – dzieli się na:
* plastyczną,
* twardą – kostną – ortopedie,
* miękką – wszystkie zabiegi w jamie brzusznej,
* urazową – traumatologia
* naczyniowa – żyły, tętnice
- ginekologia – choroby układu rozrodczego
- położnictwo – zajmuje się kobietą w trakcie ciąży, w czasie porodu i połogu- 6tyg.
- andrologia – choroby układu płciowego u mężczyzn
- seksuologia – wszelkie aspekty życia seksualnego u człowieka
- dermatologia – choroby skóry
- wenerologia – choroby przenoszone drogą płciowa. Nie używamy pojęcia choroby weneryczne tylko choroby i infekcje przenoszone drogą płciową STDI, STIS
- psychiatria – choroby psychiczne ( mania, depresja, nerwice )
- neurologia – choroby układu nerwowego np. stwardnienie rozsiane, guzy mózgu, zapalenie opon mózgowych )
- endokrynologia – choroby układu hormonalnego np. tarczycy, przysadki mózgowej
- stomatologia – choroby jamy ustnej i zębów
- interna – choroby wewnętrzne
* kardiologia – choroby serca
* angiologia – choroby naczyń krwionośnych
* hypertensologia – choroby nadciśnieniowe
- laryngologia – choroby krtani, gardła, jamy nosowej, jamy ustnej, uszu
- okulistyka – choroby narządu oczu
- pulmutologia – choroby płuc
- gastrologia – choroby żołądka
- enterologia – choroby jelit
- hepatologia – choroby wątroby
- diabetologia – nauka o pacjentach chorujących na cukrzyce
- hematologia – choroby krwi np. białaczka,
- urologia – choroby moczowodów, pęcherza moczowego, cewki moczowej
- nefrologia – choroby nerek
- reumatologia – choroby stawów
Budowa morfologiczna człowieka
W budowie morfologicznej ciała wyróżniamy stronę przednia – brzuszną i stronę tylnią – grzbietową.
A . Strona przednia – brzuszna:
- głowa,
- szyja
- tors albo tułów, corpus
- para kończyn górnych zakończona dłońmi,
- brzuch dzieli się na :
* nadbrzusze
* śródbrzusze
* podbrzusze
- kończyny dolne zakończone stopami,
U kobiet:
# występują gruczoły mlecze zakończone sutkiem oraz srom – wargi sromowe mniejsze i łechtaczka – odgrywa dużą rolę w podnieceniu
U mężczyzn:
# piersi zakończone sutkami, penis – inaczej prącie, falus, moszna – worek mosznowy.
B. strona tylnia – grzbietowa:
- kark
- plecy
- pośladki przedzielone szparą międzypośladkową , która u mężczyzn zawsze owłosiona. Ponadto u mężczyzn kresa biała, owłosienie łonowe, pachowe, w różnym stopniu owłosione są kończyny górne, dolne, klatka piersiowa, zarost, niekiedy plecy i pośladki.
U kobiet rzadziej. U mężczyzn występujący nadmierne owłosienie nazywa się hirsutyzm.
W budowie morfologicznej człowieka wyróżnia się jeszcze mniejsze obszary tak zwane okolice ciała np. okolica skroniowa, czołowa, czerwieni wargowej, piersiowa, brzuszna, genitalna, łonowa, policzkowa, udowa, kolanowa przednia, piętowa, pośladkowa, międzyłopadkowa.
W dermatologii używa się pojęcia dermatomy – wybrane obszary skóry.
W budowie morfologicznej można wyróżnić podstawowe części ciała ( 3 podstawowe płaszczyzny ):
- płaszczyzna pośrodkowa – zwana tez strzałkową PLANUM SAQITTALE
- płaszczyzna czołowa – zwana wieńcową PLANTUM FFOMTTALE
- płaszczyzna pozioma – PLANTUM HORIZONTTALE
Płaszczyzna pośrodkowa daje wrażenie u człowieka poziomej symetrii w rzeczywistości obserwuje się wiele asymetrii np. kończyna górna prawa w większości przypadków jest minimalnie dłuższa i silniejsza od lewej, stopa lewa w większości przypadków jest minimalnie dłuższa od prawej.
Asymetrie spostrzegamy w budowie oka, nosa, piersi czy gruczołów mlecznych, czerwieni wargowych, jądro po stronie lewej jest minimalnie większe i niżej położone w mosznie. Nerka prawa leży nieco niżej niż lewa, płuco prawe ma płatów 3 (dolne, środkowe, górne ), lewe 2 ( dolny, górny ), asymetrie spostrzegamy również w położeniu i budowie serca, żołądka, śledziony, przykładem asymetrii są pętle jelita cienkiego.
Narządy wewnętrzne są chronione i jednocześnie umiejscowione w tak zwanych jamach ciałach. Jama określana w języku łacińskim to cawum.
1. jama czaszki chroniąca mózgowie
2. kanał kręgowy chroni rdzeń kręgowy
3. jama klatki piersiowej
4. przeponę – diafragma
5. jama brzuszna chroni żołądek, jelita, śledzionę, trzustkę
6. jama miednicy
wyróżniamy jeszcze jamę nosową i jamę ustną.
Rozważając budowę morfologiczną i anatomiczną można precyzować kierunki ciała w przestrzeni:
1. kierunek górny ( SUPERIOR ) – zwany również kierunkiem dogłowowym. Superior oznacza w kierunku głowy lub najwyższej części ciała np. staw ramienny położony jest dogłowowo do miednicy.
2. kierunek dolny ( INFERIOR ) – doogonowy oznacza w kierunku ogona lub najniższej części ciała np. kość piętowa położona doogonowo do kości piętowej.
3. kierunek brzuszny,( ANTERION ) – oznacza do przodu lub powierzchni brzusznej ciała np. żebra i mostek położone są do przodu w stosunku do serca i płuc.
4. kierunek tylni – grzbietowy ( POSTERIOR ) – oznacza w kierunku grzbietowej części ciała np. kręgosłup położony jest do tyłu od serca.
5. kierunek przyśrodkowy ( MEDIAUS ) – oznacza w kierunku do linii przyśrodkowej, np. mostek jest położony przyśrodkowo
6. kierunek boczny ( CATERALIZM ) – oznacza w kierunku do boku od linii pośrodkowej np. ramiona są położone bocznie do tułowia.
7. kierunek bliższy ( POXMALIS ) – oznacza w kierunku miejsca przyczepu lub początku części ciała np. kość udowa położona jest propsimalnie do kości goleni ( strzałkowa i piszczelowa .
8. kierunek dalszy ( DISTAUS ) – oznacza o kierunku od miejsca przyczepu lub początku części ciała np. kości goleni ułożone są dystalnie w stosunku do kości udowej.
W odniesieniu do warstw skóry oraz do mięśni używamy 2 kierunki:
- kierunek powierzchniowy ( SUPERFITALIUS )
- kierunek głęboki ( profundus )
W odniesieniu do dłoni i przedniej powierzchni przedramienia i ręki używamy kierunku dłoniowego ( PALMARIS ), a w odniesieniu do podeszwy stopy ( plantaris ) czyli podeszwowy.
Schemat od komórki do organizmu.
Komórka ( cellula ) :
- jajowa nazywana jajem
- plemnik – komórka męska
- mięśniowa – miocyt
- chrzęstna – chondrocyt
- nerwowa – neuron ( neurony i komórki glejowe, które odżywiają neurony ).
W zależności od kształtu komórek glejowych przyjmuje różne nazwy np. komórki astroglejowe ( gwiazdy ) i komórki dewnoklejowe ( drzewa )
- krwi – erytrocyty , leukocyty, trombocyty
- wątrobowe – hepatocyty
- kostne – osteocyty
- płucne – pueumocyty
- jelitowe – enterocyty
- trzustki – pantreocyty
- ukł. Odd. – pulmulocyty
Zraziki – większe zespoły komórek tworzący dany obszar np. zraziki wątrobowe.
Zespoły komórek tworzą tkanki:
- tkanki płynne
# krew ( sanwi )
# limfa ( chłonka )
- tkanki stałe
# tkanka nabłonkowa – wyróżnia różne przykłady:
Nabłonek porywająco - wścielający
Nabłonek zmysłowy
Nabłonek gruczołowy ( wydzielniczo – wydalniczy )
Nabłonek rozrodczy
# tkanka mięśniowa:
Mięśniowa gładka
Mięśniowa poprzecznie prążkowana
Sercowa
# tkanka łączna stała
Łączna zarodkowa – mezo galaretowatą
Łączną włóknistą – wiodką, zbitą i siateczkowatą tłuszczową
# tkanki oporowe
Tkanka chrzęstna – szklista, włóknista, sprężysta
# tkanka kostna - gąbczasta i zbita.
Organy / narządy
Przysadka mózgowa, tarczyca, penis, pochwa, macica, gonady ( jajniki, plemniki), jama ustna, jama nosowa, wątroba trzustka, gardło, krtań, śledziona, grasica, mózg, móżdżek, rdzeń przedłużony, rdzeń kręgowy, jelito cienkie, jelito grube.
Zespół narządów tworzą układy.
Układy :
- układ powłokowy ( powłoka wspólna )
Jest to skóra owłosiona ciała : głowy, łonowe, pachowe. U mężczyzn owłosiona szpara międzypośladkowa, kresa biała.
Ponadto do układu powłokowego zalicza się gruczoły skórne: potowe, łojowe – wytwarzające SEBUM, zapachowe – apokrynowe, mleczne – występujące tylko u kobiet i uaktywniające się tylko po porodzie ( laktacja, prolaktyna ).
Paznokcie.
Skóra ( 3 warstwowa – 6 podwarstw, skóra właściwa, tkanka podskórna )
Układ nerwowy
Pełni funkcję nadrzędną.
Somatyczną związaną z ciałem wyróżnia
- centralny układ ośrodkowy CUM ( cum- mózgowie, móżdżek, mózg, rdzeń przedł. )
- obwodowy układ
Składa się z 12 par nerwów mózgowych zwanych czaszkowymi
31 par nerwów rdzeniowych
8 par rdzeniowych szyjnych
12 par rdzeniowych piersiowych
5 par rdzeniowych krzyżowych
5 par rdzeniowych lędźwiowych
1 para rdzeniowych guzicznych ( ogonowych )
- piersiowe – 12 – TH1 do TH2
- lędźwiowe – 5 – L1 do L5
- krzyżowe – 5 – S1 do S5
- ogonowy ( guziczny ) – CO1 do CO5
Część autonomiczna – część tego układu unerwia, które są niezależne od naszej woli. Podzielona jest na wspólczulną i część przywspółną.
Układ sensoryczny
Układ narządów zmysłów, są to eksteroreceptory,
5podst.
- wzroku 70% wrażeń
- słuchu i równowagi 20% wrażeń
- węchu ( powiewania)
- smaku ( kupki smakowe ) 4 rodzaje – kwaśny, gorzki, słodki, słony
- dotyku są to receptory w skórze
Układ hormonalny ( dokrewny ) wewnątrzwydzielniczy
Nadrzędną rolę pełni: przysadka mózgowa, szyszynka melatoniczna, tarczyca gruczoł tarczowy.
Kretynizm – matołectwo – brak jodu
Gravesbasetowa – wytrzesz oczu
- grasica tyrozyna
- gruczoł przytarczowy w liczbie 2 par
- nadnercza ( hormon kory i rdzenia )
- trzustka ( insulina )
- gonady ( jajniki-estrogeny, progesteron, relaxyne ; jądra – androgeny – testosteron, nadmiar powoduję nadmierne owłosienie i agresję)
Układ krążenia
- krwionośny zamknięty
Serce oraz 5 typów naczyń krwionośnych:
# tętnice ( arterie )
# żyły ( veny )
# włosowate
# zatokowe
# jamiste ( występują w penisie i łechtaczce )
- limfatyczny otwarty
Łączy się z odpowiednimi żyłami w kontaktach żylnych. Wyróżniamy
# węzły chłonne – duże naczynia limfatyczne np. przewód limfatyczny prawy. Do układu limfatycznego zaliczamy 3 narządy limfatyczne:
Śledziona, migdałki podniebne, grasica.
Układ pokarmowy
Jama ustna - występują zęby stałe 32, występuje heterodontyzm – 1, 2 – siekacze , 3 – kły,
4, 5 – przedtrzonowe , 6, 7, 8 – trzonowe.
W jamie ustnej występuje wstępne trawienie.
Występuje język i ślina , łukowate podniebienie, czerwień wargowa.
Pokarm trafia przez gardło do przełyku. Przełyk najmniejsza część przewodu pokarmowego łączna długość 25 cm. Bardzo dobrze rozwinięte mięśnie gładkie trafia do żołądka – kończy się oddzwiernikiem. W żołądku kwas solny niezbędny do uwolnienia. Pokarm z żołądka trafia do jelita cienkiego – 3 obszary :
- Dwunastnica
- górna część trzczcze
- kręte
Następnie jelito grube.
Do układu pokarmowego zaliczamy 2 gruczoły wątroba i trzustka.
Układ oddechowy
- górne drogi oddechowe ( jama nosowa )
- dolne drogi oddechowe ( krtań, tchawica, oskrzela, płuca )
Układ moczowy
- nerki 2
- drogi wyprowadzające mocz czyli moczowody
- pęcherz moczowy
- cewka moczowa, przekrój cewki jest podłużny, cewka moczowa mężczyzny służy do oddawania moczu i spermy. Cewka mężczyzny podzielona jest na 3:
...
monai13