M. Jocz. Bruno Schulz czyli ognostycznej pokusie literatury.pdf

drArtur Jocz

IFUAMPoznań

BrunoSchulz,czyliognostycznejpokusieliteratury.

Gnoza (gr. gnosis – wiedza, poznanie) i gnostycyzm od wieków zwiazane były z duchowym i

intelektualnym zapleczem Europy. Nigdy oczywiście nie odgrywały w niej pierwszoplanowej roli,

takiejjaknp.greckafilozofia.Współtworzyłyjednakbardzointeresujące,usytuowanenapograniczu

kultury europejskiej, formacje religijnofilozoficzne. To właśnie one, nieomal od samego początku,

stały się swoistym wyzwaniem dla teologicznych i filozoficznych podstaw formujacego się

chrześcijaństwa.Oczywiścieniemogłoonozaakceptowaćcharakterystycznejdlagnostycyzmuwizji

Demiurga,niedoskonałegostwórcyrzeczywistościzmysłowej,któryudającBogasprowadziłnaświat

wszelkie zło i cierpienie. Sprzeciwiało się takŜe gnostyckiej koncepcji transcendentnego wobec

wszelkiejmateriiBogaprawdziwego.TrudnadoprzyjęciawydawałasięrównieŜmanichejska 1 idea

skrajnegodualizmudobraizła.Toprzedewszystkimzniąpolemizowałbyłymanichejczykijedenz

największych myślicieli europejskich św. Augustyn (354430). JednakŜe, jak zauwaŜył Leszek

Kołakowski, manichejski obraz świata jest nieustanną pokusą chrześcijańskiego, w ogólności

europejskiego umysłu 2 . Z tej przyczyny niektórzy duchowi twórcy chrześcijaństwa, pomimo ostrej

polemiki z manicheizmem i gnostycyzmem w szczególności, zafascynowali się skrajną deprecjacją

rzeczywistościmaterialnejiutoŜsamianiemistotyczłowieczeństwatylkozpierwiastkiemduchowym.

O przenikaniu gnostyckich elementów do chrześcijańskiej ortodoksji świadczą np. rozwaŜania

RyszardaPrzybylskiegopoświęconenauceOjcówpustyni 3 .PierwotnechrześcijaństwopodjęłotakŜe

próbę stworzenia podstaw tzw. gnozy prawdziwej, która zdaniem Wincentego Myszora miała być

głoszona jawnie, publicznie, społecznie kontrolowana, bez tajemnej ezoteryki 4 . NaleŜy jednak

pamiętać,ŜetworzącychjejpodstawyKlemensaAleksandryjskiego(ok.150–ok.215)iOrygenesa

(ok. 185 – ok. 254) interesowała przede wszystkim zawarta, ex definitione, w naturze gnozy

moŜliwośćzdobyciawiedzyoistocieAbsolutu.DlategoKlemenswiarę(pistis)traktowałjakowstęp

do zdobycia wiedzy (gnosis) o istocie Boga. W działaniu tym widział podstawowy cel Ŝycia

1 Manes,Mani,Manicheusz(ok.216–277),twórcamanicheizmu,nowejgnostycznejformyreligii.Od241r.

rozpocząłpropagowaniewłasnejreligii.Jegodoktrynaczerpałazzoroastryzmu,gnostycyzmuichrześcijaństwa.

Zmarłwwięzieniuw277r.Natematistotymanicheizmu,atakŜegnostycyzmuzob.np.H.Jonas,Religiagnozy,

przekł. M. Klimowicz, Kraków 1994; W. Myszor, Gnostycyzm – przegląd publikacji, „Studia Theologica

Varsaviensia”,1971,s.367–424;J.Prokopiuk,Gnozaignostycyzm,Warszawa1998;J.Prokopiuk,Labirynty

herezji,Warszawa1999;G.Quispel,Gnoza,przekł.B.Kita,Warszawa1988;A.Jocz,Mistykaagnozawmyśli

chrześcijańskiej(odIdoXVIIw.).RozwaŜaniawokółkategoriiBoga,świataiczłowieka,Poznań1995.

2 L.Kołakowski,LeibniziHiob:Metafizykazłaidoświadczeniezła,„ZeszytyLiterackie”,2002,nr4(80),s.

65.

3 Zob.R.Przybylski,Pustelnicyidemony,Kraków1994.

W.Myszor,Natropachtajemnejwiedzy,„Znak”,1975,6,s.656.

prawdziwego chrześcijanina, czyli gnostyka 5 . RównieŜ Orygenes po pierwszym okresie fascynacji

filozofią doszedł do wniosku, Ŝe jedynie gnoza umoŜliwia poznanie Boga 6 . Poszukiwał jej więc

poprzezpneumatycznąinterpretacjetekstówStaregoiNowegoTestamentu 7 .

AzatemrozwijającmyślKołakowskiegomoŜnapowiedzieć,Ŝemanichejska,gnostycznapokusa

europejskiego umysłu manifestuje się w postaci dwóch tendencji. Pierwsza sprowadza się do

przejmowaniapewnychwyrosłychztegoŜmanicheizmuignostycyzmukategoriipojęciowych.NaleŜą

do nich przede wszystkim deprecjacja materii, deifikacja ducha oraz skrajny dualizm dobra i zła.

NatomiastistotądrugiejjestposzukiwaniepewniejszegoniŜracjonalny,czylignostycznegosposobu

poznaniarzeczywistościboskiejiludzkiej.

Otrwałościtejgnostycznejpokusywkulturzeeuropejskiejświadcząm.in.duchoweposzukiwania

róŜokrzyŜowców 8 ,JakobaBöhme 9 orazbliŜszawspółczesnościantropozofiaRudolfaSteinera(1861

1925) 10 .ZkoleiHansJonasdostrzegłwdwudziestowiecznymegzystencjalizmieswoisteintelektualne

i duchowe echo wczesnochrześcijańskiego gnostycyzmu 11 . Natomiast Eric Voegelin gnostyckich

wpływówdopatrzyłsięnawetuComte'aiMarksa 12 .

DlategozasadniczymcelemniniejszychrozwaŜańbędziepróbasprawdzeniaczyowejgnostycznej

pokusieuleglitakŜetwórcyliteratury.Materiałemdoprzemyśleńbędzieprzedewszystkimtwórczość

Bruno Schulza (18921942). Jej interpretacja poprzedzona zostanie jednak zasygnalizowaniem

istnieniagnostyckichśladówwtwórczościMickiewicza,Krasińskiego,śeromskiego.Wtensposób

gnostyczne odczytanie niektórych wątków twórczości Schulza będzie jedynie fragmentem większej

całości.

WśródlirykówrzymskichA.Mickiewicza(17981855)naszczególnąuwagęzasługujeogłoszonyw

1836 roku utwór zatytułowany Aryman i Oromaz. Od innych wierszy o tematyce religijnej

charakterystycznych dla rzymskiego okresu w twórczości poety odróŜnia go ewidentnie

5 Zob.np.Klemensaleksandryjski,Kobierce(Stromateis),IV2122,przekł.J.NiemirskaPliszczyńska,

warszawa1994,T1,s.369378;J.Grzywaczewski,Obrazgnostykawedług„Stromatów”Klemensa

Aleksandryjskiego,„VoxPatrum”1986,11;AJocz,Mistykaagnozawmyslichrześcijańskiej(odIdoXVII

w.).RozwaŜaniawokółkategoriiBoga,świataiczłowieka,Poznań1995,s.115118.

6 Zob.np.W.Myszor,Jednośćirozłam,„AteneumKapłańskie”,1979,z.2,s.260;A.Jocz,Pomiędzyfilozofią

agnostycyzmem.Orygenesaposzukiwaniedrogidopoznaniarzeczywistościmetafizycznej,„Przegląd

Religioznawczy,2000,nr2(196),s.312.

Zob.np.R.Bugaj,Hermetyzm,WrocławWarszawaKraków1991.

9 Zob.G.Wehr,JakobBöhme,Przekł.J.Prokopiuk,Wrocław1999.

10 Zob.np.J.Prokopiuk,Labiryntyherezji,Warszawa1999,s.89233;J.Prokopiuk,ŚcieŜkiwtajemniczenia.

Gnosisaeterna,Warszawa2000,s.8092,107137;A.Jocz,AntropozofiaRudolfaSteinera(18611925),czyli

próbastworzeniapodstawneognozyw:E.Przybył(redakcja),Obliczagnozy,Kraków2000,s.97112.

11 Zob.H.Jonas,Religiagnozy,przekł.M.Klimowicz,Kraków1994,s.337358.

Zob.E.Voegelin,Nowanaukapolityki,przekł.P.Śpiewak,Warszawa1992,s.117.

Zob.np.A.Jocz,Pomiedzywiarąagnozą–próbawprowadzeniadoteologiiOrygenesa(odok.185dook.

254),„ZeszytyFilozoficzne”,nr6,Poznań1998,s.1525.

niechrześcijańska inspiracja. Autor juŜ w podtytule zwrócił uwagę czytelnika na źródło, z którego

korzystał,czyliZ Zenda – Westy.Odwołałsiędozbiorukomentarzy(tzw.Zandu)dokanonicznego

dlazoroastryzmu 13 zestawutekstów,czyliAwesty.

W przywołanym wierszu Mickiewicza czytelnik powinien przede wszystkim zwrócić uwagę na

skrajnie dualistyczną opozycję pomiędzy personifikującym ciemność, gniew i jadowitą złość

Arymanem, a uosobieniem jasności i słonecznego światła, czyli Oromadesem. Siłą zdecydowanie

aktywniejszą okazuje się tutaj zło – Aryman. To właśnie on podejmuje wspinaczkę w górę, przez

kosmiczną otchłań, w kierunku dostrzeŜonej światłości. Mickiewicz fakt ten przedstawił w sposób

następujący:

„(...)Aryman,jakzłodziejukryty,/Gniewnyjakolew,jakwąŜjadowity./Onegoczasu

nadąłsięidźwignął,/Iwielkąciemnośćpiersiamiwyrzygnął,/Ipociemności,jakpająk

posieci,/Szczeblowałwgórętam,gdziebóstwoświeci.” 14

Zetknięcie się Arymana ze światłością uświadamia mu istnienie świata, który jest absolutnym

zaprzeczeniem najgłębszej istoty zła. Zrozumienie faktu istnienia światłości, szczęścia, dobra, czyli

bytówjakościowoinnychniŜciemnośćizłojestdlaArymanaszokiem.Mocdobraokazujesiębyćtak

poraŜająca,ŜeaŜodbieramusiłę.ArymanodczuwaemanującezdobraszczęściejakogromnycięŜar,

który spycha go z powrotem w dół, w ciemność. Najistotniejsza w tym stwierdzeniu jest bardzo

ciekawasugestia,ŜebytabsolutnieróŜnyoddobra,czylizłomoŜeodczuwaćzetknięciesięzeswoim

przeciwieństwemjakoswoistecierpienie.AzatemopisywanyprzezMickiewiczaArymanniemoŜe

ulecurokowiOromadesam.in.dlatego,Ŝejesttosprzecznezjegonaturąiprzysporzyłobymutylko

niewyobraŜalnegocierpienia.

W podtytule do omawianego wiersza poeta zasugerował, Ŝe pisząc go korzystał z tekstów

zoroastriańskich.JednakŜetakjednoznacznegodualizmudobraizła,OrmuzdaiArymananiemaani

wprzypisywanychZoroastrowiGathach,aniwAweściemłodszej.Widaćwięctuwyraźnąinspirację

manichejską,októrejKołakowskinapisał,Ŝe daje się zaabsorbować przez umysł nasz z niewielkim

oporem. 15 Towłaśniewmanicheizmiezło(Aryman)jestciągleaktywnąsiłą,którapodejmujewalkęz

dobrem(Ormuzd),czyliświatłemijasnością.WwalcetejjakooręŜwykorzystujestworzonąprzez

siebie materię, która staje się synonimem sił ciemności. Podobną metaforyką posłuŜył się równieŜ

Mickiewicz,któryopisującaktywnośćArymanastwierdził,ŜeuformowanaprzezArymanaciemność

zachowujesięjakswoistymaterialnypomostprzerzuconypomiędzyświatemnocyidnia.

GnoząinteresowałsięrównieŜZygmuntKrasiński(18121859).Świadczyotymnp.tekstnapisany

przez niego w 1844 roku, a wśród komentatorów znany jako Gnosis. Był on swoistym

13 Zoroastryzm to religia, której twórcą był perski prorok Zoroaster (Zaratusztra lub Zaratustra). JuŜ w

staroŜytności był postacią owianą legendą. Twierdzono, Ŝe Ŝył około 6000 lat p.n.e. Współcześnie datę jego

urodzinsytuujesięokoło570r.p.n.e.Por.J.Finegan,TheArcheologyofWorldReligions,Princeton1952,p.

83.

14 A.Mickiewicz,Wiersze,Warszawa1983,t1,s.285–286.

L.Kołakowski,LeibniziHiob...,s.65.

sprawozdaniem z lektur poświeconych temu problemowi. Zdaniem Kleinera stanowił efekt

przygotowańdopracynadNiedokończonympoematem(1860). 16

SwojerozwaŜaniapoetarozpocząłodstwierdzenia,ŜegnozatowiedzarzeczyboŜychwnajwyŜszym

znaczeniu. 17 Następnie przystąpił do omówienia genezy gnostycyzmu i zwrócenia uwagi na jego

synkretyczny charakter. Dlatego poszukując korzenitego prądu duchowego przywołał zoroastryzm,

kabałę, esseńczyków, Platona(427347) i Filona z Aleksandrii (ok. 25 r. p.n.e. – ok. 50 r. n.e.).

WskazywałtakŜenawszechstronnyzwiązekgnostycyzmuzchrześcijaństwem.Omawiającjegoistotę

analizowałnaukęSaturnina,Bardesanesa,Cerdona,Marcjona,BazylidesaiWalentyna.JednakŜena

szczególną uwagę zasługuje ten fragment rozmyślań Krasińskiego, w którym charakteryzując

gnostycyzm uznał, Ŝe od samego początku ciąŜył on w stronę chrześcijaństwa. Stał się swoistym

wstępem do chrześcijaństwa, z którym ciągle jednak popadał w konflikt. Ten stan wzajemnych

powiązańpoetaprzedstawiłnastępującymisłowami:

Byłtozamęt,skądświatłoChrystusawybłysło–apóźniejortodoksjawieleztegozamętuodrzuciła

jako mądra organizatorka na swój czas i chwilę. – MoŜe przyjść chwila, w której odrzucone znów

przysposobisobiezaswojewłasne–bostanowiskosięodmieniło. 18

W cytowanym fragmencie Krasiński zwrócił przede wszystkim uwagę na pewne pokrewieństwo

chrześcijaństwa z tradycją gnostyczną. Według niego chrześcijaństwo wybłysło z gnostycznego

środowiska.Formującasięortodoksjachrześcijańskamusiałaoczywiścieznacznączęśćgnostycznego

nauczaniaodrzucić.Uczyniłatak,poniewaŜniebyłoonozgodnezwymogamiczasu,wktórymsama

się rodziła. Poeta wyraził jednak nadzieję, ze nadejdzie chwila, w której odrzucona gnoza zostanie

wchłoniętaprzezchrześcijaństwo.

Gnostycznej pokusie nie oparł sięnawet Stefan śeromski (18641925).W pochodzącym z 1900

roku utworze Aryman mści się zawarł swoje refleksje na temat manicheizmu. Tekst ów, zdaniem

Stanisława Pigonia, tematycznie związany jest z zawartymi w Popiołach rozwaŜaniami księcia

Gintułta o zoroastryzmie i nauce Manesa. W odróŜnieniu od nich stanowi jednak zdecydowanie

bardziejpogłębionestudiummyślimanichejskiej.śeromskipisałgozezdecydowaniepolemicznym

nastawieniem. Starał się jednak rzetelnie przedstawić istotę manichejskiej gnozy. Dlatego literacko

zinterpretował regułę trzech pieczęci zabraniającą manichejskim wybranym prokreacji, pracy

fizycznej, walki i nakazującą zachowywanie skrajnej ascezy. Nie zapomniał teŜ manichejskim

przeświadczeniu o zamknięciu części boskiego, słonecznego pierwiastka w więzieniu materii przez

siłyzła–Arymana.Stądwzięłasięmanichejskaodrazadorzeczywistościzmysłowejiprzekonanieo

koniecznościuwolnieniazniejboskiegopierwiastka.PisarztenfragmentnaukiManiegoprzedstawił

wtakiotosposób:

16 Zob.takŜeJ.Kleiner,ZygmuntKrasiński,Dziejemyśli,Lwów1912,t.II,s.100103;P.Hertz(redaktor),

ZygmuntKrasiński,Pismafilozoficzneipolityczne,Warszawa1999,s.302303.

17 P.Hertz(redaktor),ZygmuntKrasiński,Pisma...,s.66.

TamŜe.

UwierzyłDiokles,Ŝegdyzupełneoczyszczenienastąpi,duchjegojakoświatłośćczystawzniesiesięku

księŜycowi,ulecikusłońcuiwejdziedokrólestwawiecznegoblasku.Znimrazemoczyszczaćsiębędą

z materii ludzie i wszystek świat, od źdźbła chwiejnej trawy nad wodą aŜ do gwiazdy Ŝarzącej się

wśródniebios,pókiniewyłączysięświatłozmroku.Agdymateriablaskutraci,zamienisięwbryłę

martwąiprzezogieńbędziepoŜarta. 19

Oczywiście śeromski pisząc swoje opowiadanie nie zgadzał się z manichejskim ascetyzmem

zmysłowym.Wierzył,Ŝedeprecjacjamaterii,negacjamiłościzmysłowejprowadzidounicestwienia

istotyczłowieka.

III

Nie przesadą moŜe byłoby szukać analogii w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, kiedy wskutek

ogromnych nawarstwień umysłowego wyrafinowania (grecka filozofia, ówczesny światopogląd

naukowy etc.) nowa religia wykształconym nie wystarczała i dlatego szerzyły się wśród nich róŜne

rodzaje gnozy. Gnostycyzm byłby wtedy tym, czym dzisiaj jest dla wykształconych poezja, która

bynajmniejniemoŜebyćsprowadzonado„przeŜyćestetycznych.WswoichnajwaŜniejszychutworach

jest eksploracją miejsca człowieka w kosmosie. Jej konkurentką były róŜne rodzaje historiozoficznej

gnozy. 20

PowyŜszesłowaCzesławaMiłoszawydająsiębyćznakomitymmottemdorozwaŜańognostyczności

niektórychfragmentówliterackiejspuściznyBrunoSchulza.Miłoszdopuszcza,Ŝewdzieleliterackim

moŜetkwićtakasamamocjakwtraktaciegnostycznym.Literatura,anapewnopewnejejkonkretne

egzemplifikacjestawiajątesamepytania,któreprzyczyniłysiędonarodzingnostycyzmu.Literatura

moŜewięculecgnostycznejpokusie.CzyśladytegoswoistegokuszeniaistniejąwdzieleSchulza? 21

JuŜwpierwszychsłowachTraktatuomanekinach...czytamy:

Demiurgos–mówiłmójojciec–nieposiadłmonopolunatworzenie–tworzeniejestprzywilejem

wszystkich duchów. Materii dana jest nieskończona płodność, niewyczerpana moc Ŝyciowa i

zarazemuwodnasiłapokusy,któranasnęcidoformowania. 22

W przytoczonym fragmencie na szczególna uwagę zasługuje przede wszystkim bardzo gnostyckie

przekonanie, Ŝe tylko byty duchowe predestynowane są do formowania rzeczywistości materialnej.

PodobniejakuBazylidesaiMarcjonafunkcjonujeteŜprzeświadczenie,Ŝeistniejenapoludemiurgii

swoisty rodzaj konkurencji pomiędzy bytami duchowymi. Te, które stoją niŜej w hierarchii

doskonałościrównieŜpragnątworzyćtaksamojakAbsolut.Nierezerwująsobiejednakwtymdziele

19 S.śeromski,ArymanmścisięwTenŜe,Dumaohetmanieiinneopowiadania,Warszawa1972,s.10.

20 Cz.Miłosz,Rokmyśliwego,cyt.zaJ.Salamon,Schulzhermetyczny,„Gnosis”1996,nr8,s.67.

B.Schulz,Opowiadania.Wybóresejówilistów.Oprac.J.Jarzębski.Wrocław1989,s.33.BNI264.

OmoŜliwościachgnostycznejinterpretacjidziełaBrunoSchulzazob.A.Jocz,BrunoSchulzagnostycyzm,

„PoznańskieStudiaPolonisyczne”1996,nrIII(XXIII),s.165172.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: