Nycz. Modernizm. Notatka.docx

Nycz, Kilka uwag o literackiej formacji modernistycznej

UWAGA WSTĘPNA

1.      Pojmowanie, że to, co najlepsze pojawiło się w okresie Młodej Polski na początku jej zaistnienia, czyli 1902/3-1912/13, patrz: osiągnięcia Berenta, Brzozowskiego, Irzykowskiego i Leśmiana; charakterystyka historycznoliteracka oparta na założeniu sporu między tendencjami dekadencko-symbolistycznymi a neoromantycznymi; kolejna faza to krytyczny odezw na wyżej wymienione.

2.      Szczytowe osiągnięcia usytuowane w fazie przejściowej, bądź oddawane następnej epoce; jednak młodopolskie tendencje nie mają konstruktywnej roli w epoce dwudziestolecia międzywojennego.

3.      Badacze twierdzą, że ciągłość i zmiany literackie zawdzięcza się właśnie oddziaływaniom młodopolszczyzny na następne epoki; stąd niemożność ujęcia w karby periodyzacji, bo ni to Młoda Polska, ni to XX lecie :P

4.      Wyka: modernizm – „przygotowawcza faza twórczości pokolenia Młodej Polski”; późniejszy brak analogicznej dominanty, bo dalej to już odchylenie od normy; pojęcie „procesu likwidacyjnego”, „likwidatorów” Młodej Polski, jako całej epoki; m. In. Wyka, Boy-Żeleński etc. Nie wypracowali żadnych modernistycznych stanowisk; kolejne prace Wyki zaprzeczają temu założeniu, gdyż z młodopolskiej perspektywy to, co jest antymodernistyczną reakcją, z szerokiego pojęcia historycznoliterackiego jest kwintesencją literatury nowoczesnej; dlaczego zatem, to, co Wyka w literaturze cenił najbardziej, uczynił połowicznym i pasożytniczym w procesie historycznoliterackim? Uzależnione jest to, bowiem i przez krytykę nurtu dekadencko-neoromantycznego, i przez następców modyfikujących wzorzec literatury modernistycznej (1910).

5.      Periodyzacja Wyki utrwaliła się w pamięci młodopolskich historyków (udział H. Markiewiczaàutrwalenie modernizmu, jako jednego z nurtów M. P); koronna dla pracy J. Ziomka „Epoki i formacje w dziejach literatury polskiej”àtradycyjna klasyfikacja literatury XIX/XX wiekuàcezurą epoki pierwsze lata wojny, a co za tym idzie, uznanie M. P. za finalną w formacji romantycznej;

6.      Zawężenie pojęcia modernizmu to punkt wyjścia dla rozważań o antytendencjach lit. współczesnej w lit. przełomu wieku oraz dla ciągłości pewnej formy modernistycznej w XX wieku; prace m. In. Miłosza, Wata, Ważyka, Brodzkiej, Głowińskiego, Paszka, Trznadla, Wyki, Lipskiego etc; ten ostatni stworzył stereometryczny model modernizmu, jako prądu wielonurtowego, lecz przeszło to bez echa, mimo argumentacji i tezy, że modernizm rozpoczął się w 1890 roku i trwa do dziś.

7.      Wniosek: literatura przełomu wieków albo domyka wiek XIX, albo rozpoczyna literaturę nowoczesną za cenę destrukcji tradycyjnej periodyzacji, bądź też, przekształca się z fazy na fazę w zmiennych układach nurtów, w których mieszają się pierwotne i nowe cechy; skąd problem periodyzacji literatury młodopolskiej? Ano stąd, że nie da się jej jednoznacznie zaklasyfikować, jest rozproszona, np. trudno oddzielić dramat młodopolski od międzywojennego, w prozie cezura również słabo się zaznacza, jedynie w poezji jest widoczna, mowa o nurcie awangardowym.

8.      Jan Błoński zastanawiał się, dlaczego młodzi i starzy moderniści, po 1910 roku, nie podjęli ponownej próby krystalizacji artystycznej? Być może, dlatego, iż ogólny kierunek nie prowadził do odkrycia nowego prądu, ale raczej do stworzenia własnych stanowisk w modernistycznym ogóle kulturowym.

9.      Modernistyczna formacja literacka – jest rezultatem świadomych i bezwiednych zarazem przeobrażeń w podstawowych sferach: problematyki, pojęciowo-językowe jej artykułowanie, konstrukcyjnych reguł oraz epistemicznych założeńàszczególna odmiana intelektualnej formacji J , z drugiej strony to artystyczna manifestacja modernistycznych założeń.

10.  Powyższa propozycja istnieje w innej sferze procesu historycznoliterackiego; sposób „szatkowania” okresów literacki na krótsze, kilkuletnie, jest dość racjonalne, bo pozwala na uporządkowanie i objaśnienie pewnych aspektów, ale tylko wtedy, gdy za czynnik główny uzna się zmiany historyczno-polityczne, bo przecież sama literatura tak szybko zmianie nie ulega; lecz w taki sposób nie jesteśmy w stanie ująć tego w całość, zauważyć jakąkolwiek ciągłość przemian literackich; to perspektywa ograniczona czasowo i przestrzennie.

11.  Dążność do szerokiego ujęcia omawianego zagadnienia, łączy się z zainteresowaniem postmodernizmem, który uznaje się za konsekwencję różnych ujęć modernizmu i rozważań o nim właśnie; rzec by można, że to właśnie owo zainteresowanie postmodernizmem zainicjowało krytyczne przemyślenia tradycji modernizmu oraz proponowanie nowej, całościowej charakterystyki; „nowoczesność” konotuje skojarzenia z nowożytnością kulturową, modernizacją cywilizacji, modernizmem artystyczno-literackim, pojęcia te jednak się nie sumują, jedynie krzyżują.

ANTONIEGO POTOCKIEGO GENEALOGIA FORMACJI MODERNISTYCZNEJ

1.      „Polska literatura współczesna” Potockiego nie była lubiana, a od zapomnienia uratował ją właśnie Wyka, wskazują na prekursorki charakter skrótowej teorii pokoleń dla historycznoliterackich badań periodyzacyjnych; tezy, że rok 1863 i 1905 nie są datami rozstrzygającymi, zmieniającymi wewnętrzną dynamikę rozwoju literatury – dawniej budzące protesty – dziś zdają się być wnikliwością badacza literackiego; nie kwestionuje tego ani Markiewicz, ani Podraza-Kwiatkowska.

2.      Z prekursorskich osiągnięć Potockiego: refleksja nad instytucjonalną ochroną tabu obyczajowego, społecznego, politycznego i estetycznego oraz literackim sposobem łamania goàbezdogmatowa twórczość Tetmajera i Przybyszewskiego, a także groteskowo-satyryczna literatura, zniechęcająca do popadania w „hiatus patetyczności”; cezura jako narzędzie kontroli niepożądanych polityczno-narodowych treści, przyczyna utworzenia się alegorycznego kodu porozumiewania się z odbiorcą, a także czynnik szkodliwej hermetyzacji literatury; cezura utrwala i rozpowszechnia negatywne cechu stylistyczne: ogólnikowość, abstrakcyjność i konwencjonalność.

3.      Dostrzega on wzrost znaczenia warsztatu i roli języka; zauważa rozpad literackiej komunikacji na obieg elitarny i masowy; uwzględnia powiązania z innymi literaturami i ceni przekłady; chce badań nad czytelnictwem, usprawnienia wydawnictw; zarysowuje pomysł na badania socjologiczne formacji modernistycznej.

4.      Teza główna: korelacja między modernistycznym przełomem a procesami modernizacyjnymi zachodzącymi w polskim społeczeństwie.

5.      Dostrzeżenie ostrych, nagłych przemian społecznych i wszelkich innych, stworzyło potrzebę określenia cezury 1890, która oddziela literaturę pozytywizmu i M. P. àkult zbiorowości vs kult jednostki; uznaje służebną rolę literaturyàliteratura i społeczeństwo ma ze sobą współpracować, wręcz wzajemnie się zastępować; po romantycznej samoistności narodowej przeszedł czas na autonomię polskiego narodu, co Potocki widzi w okresie przełomu antypozytywistycznego.

6.      Nowoczesne społeczeństwo nie uznaje władzy nad sobą, tworzy ono w każdej „klasie” własną reprezentację społeczną; nie ma już miejsca na inteligencję i jej reprezentatywną rolęàz tym wiąże periodyzacje okresu 1863-1910; kolejne pokolenia (co dekadę) nie wpływają na przemiany literackie; każde nowe pokolenie to nowa grupa społeczna;

7.      Mimo, iż zasadnicza granica to 1890, to Potocki uważa, iż cezura powinna znajdować się na początku wieku, oddzielając 4 dekady rozwoju literatury, bo dopiero teraz piśmiennictwo polskie rozwija się samodzielnie, autonomicznie; zatem, historycznoliterackie uporządkowanie literatury XX wieku należałoby budować, uwzględniając determinanty literatury pierwszego dziesięciolecia oraz uzyskanie niepodległości państwowej.

8.      Ta periodyzacja ma charakter teleologiczny, bo nakreślenie półwiecza, służy nakreśleniu genealogii formacji modernistycznej, której działanie widać w 2. I 3. Pokoleniu M. P., w pełni ujawnia się w latach 90’, a dalej w pierwszym 10-leciu XX wieku.

9.      Formacja podejmuje znamienne dla polskiej literatury pytanie: jak uprawiać działalność literacką, by mogła ona stanowić wkład w dzieło polskiej niepodległości? Odmienna odpowiedź: najlepszym wkładem będzie odzyskanie autonomii i niezależności własnej, a później zarażenie czytelników siłą duchowej wolności (patos…); autonomia sztuki jest tu pojmowana jako rodzaj aktywnego podmiotowo odkrywania fundamentalnej dynamiki rzeczywistości; podwójna legitymizacja: społeczno-modernizacyjna i narodowo-niepodległościowa; sztuka wyprzedza i prefiguruje życie!

10.  Argumentem za jest z pewnością Wyspiański i „Wyzwolenie”, a także „Próchno” Berentaàdowody na świadomość artystów, iż sztuka nowoczesna ma ogromne znaczenie.

11.  S. Żeromski, „Literatura a Zycie polskie”: uznanie własnych spraw i autonomicznych zadań literatury to bezdyskusyjny nakaz i niezbędny warunek do powstania oryginalnych walorów tej sfery kulturalnej aktywności; Matuszewski uznaje szkic Żeromskiego za punkt zwrotny w jego pisarstwie.

12.  Jednak dla modernistów: Berenta i Leśmiana samoistność sztuki wiązała się z rewelatorskimi funkcjami jej dla ducha i społeczeństwa; Irzykowski określił swoje Stanowski jako „klerkowskie”: manifestacja zdystansowania wobec nakazów społecznej służby i postulatów ponownego zinstrumentalizowania literatury.

13.  Stanowisko Potockiego może mieć swoje źródło w estetyczno-światopoglądowych przesłankach modernizmu oraz określonym już w niepodległej Polsce bilansie przemian literatury nowoczesnej, np. „Sztuka walcząca” Stanisława Baczyńskiego.

14.  Potocki i rewitalizacja, rzec by można, zmartwychwstanie sztuki!!

PUNKTY WYJŚCIA: ZNOSZENIE SPRZECZNOŚCI, SZUKANIE ODRĘBNOŚCI

1.      Związek literatury z życiem społecznym, jako leitmotive książki Potockiego, który swą panoramę historii literatury tworzy na trzech filarach: powstanie nowoczesnego narodu, nowoczesnego państwa i społeczeństwa; pierwsze zostało przekroczone w romantyzmie, drugie wraz z przełomem antypozytywistycznym, trzeci jest obiektem dążeń, aspekt antycypacyjny literatury modernistycznejàdaje to również odniesienie do czasu: przeszłość (tradycja), teraźniejszość (korelacja) i przyszłość (antycypacja)àdalej, podstawowe wymiary szeroko pojętej nowoczesności formacji modernistycznej, jako nowożytność (sens historiozoficzny epoki), modernizacja (sens cywilizacyjno-technologiczny), modernizm (sens literacko-artystyczny); nowożytność przyjmuje tu czysto romantyczny paradygmat, modernizacja społeczna jest ekstrapolacją cech, wyprowadzona z pierwszych symptomów, polski modernizm zaś ma charakter antycypacyjny.

2.      Cechy tej literatury: problematyka wyzwolenia, początkowo narodowego i społecznego, później w modernizmie, afirmacja swobód indywidualnych oraz autonomia sztuki; kulturowa modernizm vs modernizacja daje proces wewnętrznej dyferencjacji-wyzwalanie się spod władzy form, uzależnień i abstrakcji; ekskluzywny rys procesów modernizacji to dążność do określenia swojej specyfiki, odróżnienia się.

3.      Konkluzja: poezja dąży do czystości, tak jak i malarstwo czy muzyka; podobnie jest z naukami humanistycznymi; oczyszcza się poetyka, cała nauka o literaturze; puryfikacja oddziela zewnętrzne i wewnętrzne metody badawczeàwzrost świadomości pisarskiej, autoteliczność i samokrytyczność sztuki.

4.      Zasada różnicowania włada modernistycznymi dyskursami i pozwala na stwierdzenie, że formacyjne cechy kształtują się w sieci opozycyjnych kategorii; dwie główne opozycje: literatura elitarna a literatura popularna, a także literatura autonomiczna a zaangażowana; związki między kategoriami sygnalizują podstawowe zróżnicowanie modeli literatury i krytyki: a) elitarny i autonomiczny, b) elitarny i zaangażowany, c) zaangażowany i popularny, d) autonomiczny i popularny.

5.      Pierwsza opozycja wskazuje na wertykalne rozwarstwienie typów literatury, druga natomiast, sygnalizuje przeciwstawienie horyzontalne-sztuka zogniskowana na samej sobie.

6.      Opozycja abstrakcji i konkretu modeluje literacki punkt wyjścia modernistycznej formacji, rodzącej się z fuzji postanaturalistycznego impresjonizmu oraz symbolizmu; z fuzji empiriokrytycyzmu i filozofii życia.

7.      Opozycja dystans-uczestnictwo; dystans – stabilne, zewnętrzne stanowisko obserwacji, postawna bierna; uczestnictwo – poznanie od wewnątrz, niepewność i uwikłanie, aktywizm poznawczy; znoszenie opozycji, w tym wypadku postawa aktywistyczna, wykraczanie poza siebie, uwewnętrznianie dystansu, doświadczenie bliskości o oddalenia zarazem; skracanie dystansu na różnych płaszczyznach: społecznych, psychologicznych, estetycznych, techniczno-literackich.

8.      Od intelektualnego oglądu do obserwacji uczestniczącej, towarzyszyła temu zmiana w zakresie pojmowania całości oraz modeli ich wyjaśnianiaàwyparcie typu przyczynowo-skutkowego na rzecz wzorców pre-strukturalnych czy funkcjonalno-systemowych (powierzchnia-głębia).

9.      Opozycja wytwór-proces: wytwór pojmowany w kategoriach procesu, jednak z czasem odkryto powieść autotematyczną, która czyniła proces tworzenia przedmiotem dzieła.

PUNKTY DOJŚCIA: MODERNIZM JAKO INKLUZ POSTMODERNIZMU

1.      Fundamenty polskiego modernizmu budowali: W. Berent (koncepcja nowoczesnej psychologicznej powieści polifonicznej), B. Leśmian (koncepcja poetyckiego języka),                K. Irzykowski („klerkowska” koncepcja literatury), S. Brzozowski (idea literatury i krytyki zaangażowanej);.

2.      Powyższe przykłady budują tradycje młodopolską, zapewniając jej jedność i ciągłość przez następne 50 lat; znakiem rozpoznawczym tej formacji jest uznanie innowacyjności za kryterium nadrzędne.

3.      Lata 60’ – samo rozwiązywanie się opozycji, zanika tendencja do separacji poziomów i obiegów elitarnego i popularnego; zaciera się opozycja literatury autonomicznej do zaangażowanej; przemieszanie form wysokich i niskich; artystyczna konstrukcja rozluźnia się; zatarcie opozycji konkret-abstrakt.

4.      Ekskluzywność nowoczesnej literatury wyparta została przez inkluzyjne właściwości twórczości ponowoczesnej.