142 - CAJAMARCA 1532.pdf - Historyczne bitwy 136-150 - pilot1216

HISTORYCZNE BITWY ANDRZEJ TARCZYŃSKI

CAJAMARCA 1532

OD AUTORA

W połowie listopada 1532 roku w środkowych Andach doszło do konfrontacji

władcy najpotężniejszego organizmu politycznego Nowego Świata, Inki Atahuallpy,

z relatywnie niewielkim — w porównaniu z tysięcznymi zastępami wojowników

peruwiańskiego króla — oddziałem hiszpańskich żołnierzy fortuny pod wodzą

Francisca Pizarra. Epizod ten, ze względu na swe skutki, może nawet bardziej

godny rozpatrywania w aspekcie symbolicznym i politycznym, w mniejszym zaś

stopniu jako rezultat gry czynników stricte militarnych, zadecydował w istocie o

zadziwiająco łatwym i szybkim podboju inkaskiego imperium przez Hiszpanów.

Co było przyczyną tak nagłego i chyba zaskakującego nawet dla samych

zwycięzców sukcesu? Czy była nią zuchwałość i determinacja tej garstki

przybyszów, którzy, znajdując się nagle w samym środku kompletnie im

nieznanego, odległego kraju, z jego surową przyrodą i zachowującymi daleko idącą

rezerwę mieszkańcami, musieli zwyciężyć lub zginąć? A może decydujące znaczenie

miała przenikliwość i strategiczny zmysł samego Pizarra? Czy zwycięstwo przyszłoby

Hiszpanom tak łatwo, gdyby nie wkroczyli do kraju właśnie rozdartego wojną

między dwoma pretendentami do tronu — Huascarem i Atahuallpą? Czy nie miały

tu znaczenia napięcia wewnątrz inkaskiego imperium, które, będąc mozaiką dwustu

różnych grup etnicznych, sukcesywnie podbijanych przez władców Cuzco, nie

zdołało wytworzyć poczucia jedności i lojalności? I czy wobec tego czynnikiem,

przeważającym szalę zwycięstwa na rzecz Hiszpanów, nie stało się dostrzeżenie w

tych dziwnych, brodatych przybyszach zza morza naturalnych sojuszników dla

ludów pragnących zrzucenia cuzkańskiej dominacji? Jaką rolę odegrał szok

kulturowy i jego głębokość w narzuceniu dominacji wielkiemu imperium

prekolumbijskiemu przez reprezentantów — ostatecznie wcale nie

najznamienitszego — królestwa położonego na zachodnich rubieżach Europy?

Zapewne wszystkie te kwestie razem wzięte mogą być uważane za źródła klęski

jednych i zwycięstwa drugich — reprezentantów dwóch światów, których zderzenie

dokonało się w peruwiańskiej Cajamarce przed blisko pięcioma wiekami.

Interesujący jest też problem, jak wpisuje się podbój Peru w ogólne ramy

zamorskiej ekspansji Hiszpanii w Nowym Świecie, których był przecież jednym z

późniejszych ogniw. Należałoby zastanowić się, na ile Francisco Pizarro, mniej lub

bardziej świadomie, naśladował działania swego krajana z Estramadury, Hernana

Cortesa, który niewiele ponad dziesięć lat wcześniej zadziwił wszystkich ogromem

zdobyczy, rozciągając hiszpańskie panowanie na rozległe obszary Meksyku — co zaś

stanowiło specyfikę sytuacji peruwiańskiej, i czy przypadkiem tak łatwe opanowanie

bogatego kraju nie legło u podstaw późniejszych licznych wojen domowych między

samymi zdobywcami.

Te wszystkie pytania od lat są punktem wyjścia do analiz prowadzonych przez

profesjonalnych badaczy. Na kartach niniejszej książki mam zamiar przybliżyć

polskiemu czytelnikowi te zagadnienia w sposób możliwie syntetyczny właściwy dla

tej serii wydawniczej — a jednocześnie wolny od uproszczeń i zbanalizowanych tez,

którymi operują najbardziej popularne, a w większości przestarzałe rekonstrukcje

tego znaczącego epizodu dziejów powszechnych. Popularnonaukowy charakter

publikacji wymusza jednocześnie znaczne ograniczenie przypisów źródłowych,

jednak różny charakter i stopień wiarygodności wykorzystywanych tekstów

źródłowych skłania mnie do przedstawienia kilku istotnych informacji dotyczących

tych tekstów i ich autorów.

Teksty te można podzielić na trzy grupy. Do pierwszej należy zaliczyć dwie relacje

powstałe na gorąco", będące oficjalną wersją wydarzeń, którą Francisco Pizarro

chciał zaprezentować hiszpańskiemu monarsze i jego dworowi. Zostały one spisane

ręką osobistych sekretarzy Pizarra, a tę funkcję pełnił do 1533 roku Francisco de

Xerez później zaś Pero Sancho de Hoz. Relacje Xereza i Pero Sancho tworzą więc

jeden spójny tok narracji, ujmujący przedstawiane zdarzenia z tej samej

perspektywy. Jest on jakby peruwiańskim odpowiednikiem Listów Cortesa do króla,

relacjonujących przebieg podboju Meksyku; zapewne tylko analfabetyzm Francisca

Pizzaro był przyczyną, iż nie spisał on własną ręką wypadków składających się na

dzieje podboju Peru. Do tej grupy można też zaliczyć list przyrodniego brata

zdobywcy Peru, Hernanda Pizarro, z 23 listopada 1533 roku, skierowany do sędziów

trybunału apelacyjnego w Santo Domingo, a zdający sprawę z kluczowych

momentów kampanii, ukoronowanych ujęciem Inki Atahuallpy.

Druga grupa to teksty pochodzące także od naocznych świadków i uczestników

podboju, ale powstałe już w dłuższej perspektywie czasowej: dziesięć, trzydzieści, a

nawet blisko czterdzieści lat po opisywanych wydarzeniach. Zaliczyć tu trzeba

relacje: Pedra Pizarro, Diega de Trujillo czy Juana Ruiza de Arce.

Wreszcie trzecia grupa to już historie podboju pisane przez autorów przybyłych do

Peru później lub piszących w samej Hiszpanii. W obu przypadkach istotną cechą

tych tekstów jest dążenie do przedstawienia obiektywnej prawdy (z różnym zresztą

skutkiem) ponad osobistymi motywami i partykularyzmami, jakimi zawsze są

obciążone relacje pisane przez samych uczestników wydarzeń. Znajdujemy tu więc

dzieła powstałe w czasie stosunkowo nieodległym od przedstawianych zdarzeń (15-

20 lat) jak opracowanie Agustina de Zarate czy fragmenty dotyczące Peru,

pochodzące z dwóch powszechnych historii podboju Ameryki w Historia General de

las Indias Francisca Lópeza de Gómary oraz Historia general y natural de las Indias

Gonzala Fernandeza de Oviedo. Wreszcie trzeba tu także wymienić monumentalne

dzieło Pedra de Ciezy de Leona Crónica del Peru, obejmujące cztery części:

pierwsza to geograficzno-etnograficzny opis kraju (począwszy od obecnej Panamy i

Kolumbii, a na terytorium obecnej Boliwii skończywszy) druga jest rekonstrukcją

prekolumbijskiej przeszłości, trzecią stanowi historia podboju Peru przez Hiszpanów,

czwarta zaś jest poświęcona wojnom domowym między hiszpańskimi zdobywcami.

Kompletność i obiektywizm dzieła Ciezy zapewniły mu sławę księcia kronikarzy

Ameryki".

Ale istnieją też opracowania pisane znacznie później (na przełomie 16 i 17 wieku)

przez autorów urodzonych już po podboju Peru, którzy sami korzystali z innych

źródeł, jak relacje świadków czy też prace wcześniejszych dziejopisów. Należy do

nich opracowanie Garcilaso de la Vegi Historia General del Peru, a także

odpowiednie fragmenty będącej dziełem Antonia de Herrery, wielotomowej Historia

general de los hechos de los castellanos en las Islas y Tierra Firme del Mar Oceano,

której całość obejmuje opis geograficzny Ameryki (Descripción de las Indias

Occidentales) oraz pisaną dekadami historię jej odkrycia i podboju przez Hiszpanów

(ogółem osiem dekad) Herrera był przecież oficjalnym kronikarzem (cronista

mayor) hiszpańskiej Korony, mającym z urzędu łatwy dostęp do wszystkich

dokumentów. Z kolei Garcilaso de la Vega był urodzonym w Cuzco synem jednego z

oficerów Francisca Pizarro, Sebastiana Garcilaso de la Vegi, i inkaskiej księżniczki

Chimpu Ocllo. Dla podkreślenia swego pochodzenia (po matce) od arystokracji

inkaskiej, przybrał przydomek El Inca". Jego Comentarios reales są szczegółową,

lecz wyidealizowaną wizją prekolumbijskiego Peru. Natomiast Historia General del

Peru, odnosząca się do podboju hiszpańskiego oraz okresu wojen domowych

między konkwistadorami, pozostaje dziełem mocno wtórnym, którego autor w

dużej mierze opiera się na tekstach wcześniejszych kronikarzy, jak Gómara i Zarate.

Używane w tekście nazwy geograficzne podawane są w wersji używanej

współcześnie w Peru, inkaskie imiona własne — w najpowszechniej znanej i

stosowanej transkrypcji hiszpańskiej — np. Huascar, a nie Waskar, Atahuallpa, a nie

Ataw Wallpa.

PANAMSKI PROLOG

Historia hiszpańskich podbojów w Nowym Świecie była jednocześnie dziejami

poznawania przez żeglarzy i żołnierzy, członków ekspedycji zdobywczych,

poszczególnych obszarów zachodniej półkuli. Dlatego warunkiem koniecznym

penetracji jakiegoś regionu było zdobycie punktu oparcia dla wypraw ruszających

na dalej położone obszary, których opanowanie stawało się kolejnym ogniwem

procesu umownie zwanego konkwistą hiszpańską.

Faza wstępna tego procesu została zainicjowana przez Krzysztofa Kolumba w 1492

roku. Na przestrzeni następnych piętnastu lat sam Kolumb w czasie swych trzech

kolejnych wypraw oraz jego naśladowcy i współzawodnicy (dowódcy tzw. wypraw

mniejszych czy też wypraw andaluzyjskich — gdyż ich dowódcy przeważnie

pochodzili z Andaluzji) ostatecznie zakreślili granice obszaru, który stał się odtąd

częścią znanego przez Europejczyków geograficznego universum. Ten obszar

ograniczał się wszakże do wysp Morza Karaibskiego (Małych i Wielkich Antyli oraz

Wysp Bahama) i fragmentów wybrzeża lądu stałego. Centrum administracyjnym i

początkowo jedynym obszarem zasiedlonym przez Hiszpanów została wyspa

Espaniola (dziś Haiti) Jednakże zarządzanie nawet tak ograniczonym obszarem

zdawało się przekraczać możliwości i talenty administracyjne (zresztą bardzo

mierne) samego Kolumba, a później jego najstarszego syna i sukcesora, Diega

Colona. Hiszpańska Korona zmuszona była wypracować jakiś model

administrowania odkrytymi i włączonymi pod jej panowanie terytoriami, naruszając

— siłą rzeczy — warunki umowy zawartej z Kolumbem, na mocy której zyskiwał on

ogromne prerogatywy władcze i bezprecedensowe przywileje na całym

spenetrowanym przez siebie obszarze. Sądowe potyczki między Koroną a

sukcesorami Kolumba, zwane w historiografii hiszpańskiej pleitos colombinos

(procesy Kolumbowe), ciągnęły się jeszcze trzydzieści lat po śmierci

odkrywcy(1506) ale już w roku 1508 zdołano wyjść poza granice Kolumbowego

świata".

Zauważono bowiem, że wybrzeże lądu stałego, które poznał Kolumb w czasie

trzeciej i czwartej wyprawy, od ujścia Orinoko na wschodzie po wybrzeża

dzisiejszego Hondurasu na północnym zachodzie, nie tworzy jednej, nieprzerwanej

linii, gdyż środkowa część owego wielkiego łuku, jaki tworzy linia brzegowa, nigdy

nie została przez słynnego Genueńczyka choćby pobieżnie poznana. Na tej

podstawie udzielono przywileju królewskiego na przeprowadzenie akcji osadniczej

właśnie na tym obszarze, odpowiadającym dzisiejszemu pograniczu

kolumbijskopanamskiemu, dwóm ambitnym szlachcicom: Alonso de Ojedzie i Diego

de Nicuesie. Przydzielono im terytoria, którym nadano nazwy — Nowa Andaluzja

(Ojeda) i Złota Kastylia (Nicuesa) Były one oddzielone od siebie rzeką Atrato oraz

zatoką Uraba, do której ta rzeka uchodzi. Ten niepozorny i w istocie drugorzędny

obszar stał się więc pierwszym fragmentem kontynentalnego pnia Ameryki, gdzie

pojawiło się europejskie (hiszpańskie) osadnictwo, a termin Tierra Firme (Stały Ląd)

stał się pierwotnie nazwą tego właśnie rejonu Nowego Świata.

Tak więc na przełomie pierwszej i drugiej dekady 16 wieku hiszpańska ekspansja

zaczęła wkraczać w nową fazę, przekraczając ostatecznie ramy, jakie nadał jej sam

Kolumb. Przekroczyła zresztą podwójnie: nie tylko przez wtargnięcie na stały ląd,

ale i na skutek kolonizacji pozostałych wysp Wielkich Antyli (dopiero bowiem w

latach 1508-1514 dokonano efektywnego podboju Puerto Rico, Jamajki i Kuby,

wysp znanych Kolumbowi — prawda, że bardzo powierzchownie — już od połowy

lat dziewięćdziesiątych 15 stulecia) Kuba już po kilku, a Przesmyk Panamski po

kilkunastu latach od pojawienia się tam Hiszpanów staną się strategicznymi

punktami, z których wyruszą wyprawy zakończone podbojami Meksyku i Peru,

dwoma największymi przedsięwzięciami w dziejach hiszpańskiej konkwisty.

Przyjrzyjmy się więc nieco owej uwerturze podboju Peru, za jaką może uchodzić

historia obecności Hiszpanów na Przesmyku Panamskim.

Obaj obdarowani królewskimi patentami pierwsi organizatorzy osadnictwa na

stałym lądzie, Ojeda i Nicuesa, wyruszyli ku terenom przyznanych im gubernatorstw

z końcem 1509 roku. Pierwszy z nich, po dotkliwej porażce, jaką poniósł z rąk

Indian z okolic dzisiejszego kolumbijskiego miasta Cartagena, posunął się w

kierunku południowo-zachodnim, gdzie w lutym 1510 roku, na wschodnim

wybrzeżu zatoki Uraba, założył osiedle pod nazwą San Sebastian. Niewiele później

Diego de Nicuesa, szukając odpowiedniego miejsca do położenia podwalin pod

osadę mającą być ośrodkiem administracyjnym Złotej Kastylii, podczas przybrzeżnej

żeglugi rozkazał: „Zatrzymajmy się tu w imię Boże!". Stąd założona wówczas przez

jego ludzi osada zyskała nazwę Nombre de Dios (Imię Boże)

Te dwa pierwsze osiedla hiszpańskie na kontynencie amerykańskim nigdy nie stały

się prawdziwymi miastami, a ich żywot okazał się bardzo krótki, stając się niejako

symbolem klęski życiowej swych fundatorów — Ojedy i Nicuesy. Alonso de Ojeda,

widząc pogarszającą się z dnia na dzień sytuację mieszkańców San Sebastian i nie

mogąc doczekać się posiłków, jakie miał z Espanioli sprowadzić jego wspólnik,

bakałarz Martin Fernandez de Enciso, postanowił sam powrócić na tę wyspę.

Jednak okręt, którym płynął, po buncie załogi zszedł z właściwego kursu i zamiast

na Espaniolę zawinął na Kubę (wówczas jeszcze nie zasiedloną przez Hiszpanów) Po

wielu dramatycznych perypetiach Ojeda zdołał powrócić na Espaniolę, ale tam, po

przebytych trudach, schorowany i ekonomicznie zrujnowany, niebawem zmarł. Taki

był kres Alonso de Ojedy, którego jego współcześni zapamiętali jako człowieka o

niebywałej wytrzymałości w znoszeniu cierpień i pierwszego po Admirale ( tj.

Kolumbie — przyp. A.T. ) który udał się odkrywać"

W San Sebastian Ojeda pozostawił jednak załogę, która miała wyczekiwać jego

powrotu przez pięćdziesiąt dni. Gdyby po upływie tego terminu nie wrócił, ludzie ci

mieli wolną rękę w wyborze sposobu dalszego postępowania. Ich dowódcą Ojeda

uczynił Francisca Pizzaro. Jest to pierwszy moment, w którym na kartach historii

pojawia się nazwisko późniejszego zdobywcy Peru.

Francisco Pizarro, gdy dawno już upłynął wyznaczony przez Ojedę termin jego

powrotu, zdecydował się opuścić okolicę, która nie spełniła nadziei Hiszpanów.

Ostatecznie porzucono San Sebastian w sześć miesięcy od jego założenia. Ponieważ

142 - CAJAMARCA 1532.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: