osy.pdf

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 1 of 3

pszczoły.pl>Dwumiesięcznik Pasieka Szukaj

W MOJEJ PASIECE ABECADŁO NAUKA W PASIECE CHOROBY W PASIECE PRODUKTY PASIECZNE ARCHIWUM

PRZYRODA WOKÓŁ PASIEK

W numerze

Osy wokół nas

Rodzina osowatych (Vespidae) obejmuje dwie

podrodziny klecanki (Polistinae) i osy

(Vespinae). Obydwie naleŜą do os społecznych,

tzn. tworzą rodziny, w których poza płodną

matką składającą jaja występuję niepłodne

robotnice zbierające pokarm i opiekujące się

czerwiem. Okresowo, pod koniec Ŝycia gniazda,

wychowywane są samce oraz młode samice,

które po zapłodnieniu zimują i wiosną

przyszłego roku kaŜda z nich ma szansę

załoŜenia własnej rodziny. Klecanki budują

nieosłonięte gniazda jednoplastrowe, natomiast

osy gniazda wieloplastrowe otoczone papierową

okrywą. W niniejszym artykule przedstawione

zostanie Ŝycie os.

Wydarzenia

Jubileusz profesora

Jerzego Woyke

Apimondia 2009

Kamiańskie klimaty

W mojej pasiece

fot. Marek Wyszomirski

Na świecie Ŝyje około 1000 gatunków osowatych, z tego w Polsce 12 gatunków os i 9

klecanek. Z polskich gatunków na uwagę zasługuje największa z nich szerszeń (Vespa

crabro) o długości ciała do 35 mm u matek i 30 mm u robotnic. W ziemi gnieździ się

najczęściej V. germanica o bardzo duŜych rodzinach, na strychach natomiast spotkać

moŜna gniazda V. vulgaris i V. saxonica. Szerszeń ma brunatnoŜółtą barwę ciała,

pozostałe osy Ŝółtą z czarnym rysunkiem. Wyjątek stanowią V. rufa o czerwonych

plamach na tułowiu i odwłoku oraz matki V. media, które są podobne do szerszeni.

Niektóre gatunki, np. V. Austriaca, pasoŜytują w gniazdach innych os.

Osy zakładają gniazda w róŜnych miejscach, np. na strychach, w komórkach, pod

okapami dachów, w pustych ulach lub pod ich daszkami, w dziuplach, budkach

lęgowych dla ptaków, pod gałęziami drzew lub w norach ziemnych. Gniazdo zbudowane

z szarej masy papierowej ma kształt kulisty i składa się z wielowarstwowej osłony oraz

znajdujących się wewnątrz kilku jednostronnych plastrów o komórkach skierowanych

ku dołowi. Do jego wnętrza prowadzi niewielki otwór znajdujący się w dolnej części

osłony. Masę papierową tworzą włókna drzewne zdrapywane przez osy Ŝuwaczkami z

niemalowanych desek, drewnianych słupów itp. Z grudką zebranej masy w Ŝuwaczkach

osa przylatuje do gniazda i doczepia ją do brzegu komórki lub kolejnej warstwy osłony.

Następnie wyciąga ją do odpowiedniej grubości, wygładza i pozostawia do wyschnięcia.

Gniazdo os trwa tylko jeden sezon od wiosny do wczesnej jesieni. Początek rodzinie

daje zapłodniona ubiegłego roku matka, która przezimowała gdzieś w ukryciu. Po

wyszukaniu odpowiedniego miejsca przymocowuje ona do stropu cienkie wrzeciono z

masy papierowej, na końcu którego buduje kilka płytkich otwartych ku dołowi komórek

i w kaŜdej z nich składa po jednym jaju. Do pierwszych komórek dobudowuje

następne, tworząc jednostronny okrągły plaster. Wraz ze wzrostem wylęgających się

larw komórki są przedłuŜane i przyjmują regularny, sześciokątny kształt. Niektóre

gatunki, w tym największa z naszych os szerszeń, budują gniazda z próchna

drzewnego. JuŜ po zbudowaniu kilkunastu komórek matka otacza plaster

gruszkowatego kształtu osłoną z masy papierowej lub próchna, pozostawiając w dolnej

jego części otwór, przez który wchodzi do środka. Często jeszcze przed ukazaniem się

robotnic matka otacza gniazdo drugą warstwą okrywy. W ten sposób zapewnia

rozwijającemu się czerwiowi lepsze warunki termiczne i zabezpiecza przed wrogami.

Zimowa pasieka

Drzewa i krzewy dla

naszej pasieki

Ul leŜak dla hobbysty,

cz. 1.

Moja metoda

zintegrowanej walki z

Varroa destructor

Pozyskujmy pierzgę

Kalejdoskop

Miody pitne, sycone

czy niesycone?

Z Pasieką w świat

4 000 000 kilo miodu

w 6 tygodni

Międzynarodowe

Kongresy

Pszczelarskie

Apimondii

Nauka w pasiece

Monitorowanie

mikroklimatu rodziny

pszczelej

system WMA, cz. 1.

Wszystko, co o

plastrze i wosku

pszczelim wiedzieć

naleŜy, cz. 4.

Larwy karmione są przez matkę owadami, np.

muchami wygrzewającymi się w wiosennym

słońcu na ścianach budynków. Złapana ofiara

pozbawiana jest skrzydeł i odnóŜy, a pozostałą

część ciała matka rozgryza Ŝuwaczkami,

tworząc papkę. KaŜda larwa otrzymuje kolejno

niewielki jej kęs, który łapie Ŝuwaczkami i po

wyssaniu jego płynnej zawartości odrzuca

nieprzydatną resztę. Wypada ona przez otwór

wylotowy okrywy i w ten sposób niemal

automatycznie oczyszczane jest wnętrze

gniazda. Tym moŜna by tłumaczyć potrzebę

otwarcia komórek do dołu. Po nakarmieniu larw

matka spędza jakiś czas na górnej powierzchni

plastra, gdzie, otaczając wrzeciono, ogrzewa

potomstwo, a następnie ponownie wylatuje po

Pasieka poleca

Miód i produkty

pszczele dla zdrowia,

urody i podniebienia

Z pasieki do kuchni

Ptysie, sernik z pianką

Historia

Saga rodu Kurpielów

Dolny plaster z młodymi matkami

fot. Mieczysław Biliński

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=przyroda&artplik=2003_...

2010-01-13

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 2 of 3

pokarm.

Kącik dla dziadków

i wnuczków

O pszczole, kociczce

Kundzi i kocurku

Tetroniuszu

Konieczność częstych lotów wykonywanych przy zmiennej wiosennej pogodzie sprawia,

Ŝe wiele matek ginie i nie wraca do macierzystego gniazda. Pozostawiony bez opieki

czerw zamiera z głodu lub pada ofiarą drapieŜników.

Dojrzała larwa snuje białe wypukłe wieczko, pod którym zmienia się w poczwarkę i po

około dwu tygodniach z komórki wygryza się dojrzały owad. Oczyszczona komórka

zostaje ponownie zaczerwiona przez matkę. Z chwilą wylęgu pierwszych robotnic

kończy się samotniczy okres Ŝycia gniazda, w którym tylko matka wykonywała

wszystkie czynności konieczne do jego rozwoju i rozpoczyna się okres społeczny.

Młode robotnice juŜ po kilku dniach od wylęgu przejmują od matki opiekę nad

czerwiem, rozbudową gniazda, a przede wszystkim obowiązek zaopatrywania rodziny w

pokarm. Zbieraczki penetrują rośliny, poszukując Ŝerujących na liściach owadów,

zwłaszcza gąsienic, z których przygotowują pokarm dla larw. Karmią nimi takŜe matkę i

nielotne jeszcze robotnice. Od tej pory matka pozostaje w gnieździe, zajęta jedynie

składaniem jaj i opieką nad czerwiem. Materiał gniazdowy, z którego wykonany jest

plaster os, papier lub próchno, nie nadaje się do magazynowania płynnych zapasów w

komórkach. Do tego celu słuŜą osom larwy, które przyjmują kaŜdą porcję podanego

pokarmu i w razie potrzeby oddają go dorosłym osobnikom.

Wraz ze wzrostem liczebnym rodziny powiększane są teŜ gniazda. Rozbudowa gniazd

załoŜonych w ziemi wymaga stałego powiększania komory. W tym celu osy przynoszą

wodę i, zwilŜając ziemię wokół okrywy gniazda, formują grudki błota, które w

Ŝuwaczkach wynoszą z nory i pozbywają się ich w locie. Powiększanie gniazd wiszących

swobodnie jest łatwiejsze. Do pierwszego dobudowywane są od dołu kolejno następne

plastry, doczepiane wrzecionami do górnych. Silne gniazda mają po 510 plastrów, z

których niektóre mają ponad 30 cm średnicy. Powiększane plastry łączone są ze sobą

dodatkowymi wrzecionami, co umoŜliwia zachowanie odpowiednich przestrzeni

międzyplastrowych zapewniających osom łatwą komunikację w gnieździe. Wzrost

plastrów wiąŜe się z koniecznością ścinania wewnętrznych warstw okrywy i otaczania

jej z zewnątrz kolejnymi warstwami.

Kącik kolekcjonera

Rzeźby i figurki z

motywami

pszczelarskimi

W szczytowym okresie rozwoju, co następuje

na przełomie lipca i sierpnia, liczebność

rodziny, w zaleŜności od gatunku osy oraz

poŜytku i przebiegu pogody, moŜe sięgać

kilkuset, a w sprzyjających warunkach nawet

kilku tysięcy robotnic. Budowane w tym czasie

dolne plastry mają dłuŜsze, o szerszym

przekroju komórki, poniewaŜ w nich

wychowywane jest następne pokolenie

młodych matek. Po odłoŜeniu w odwłoku

sporych zapasów ciała tłuszczowego, które

słuŜyć im będą podczas zimowli, wylatują one

na gody z wychodzącymi w tym samym czasie

samcami i po zapłodnieniu nie powracają juŜ

do macierzystych gniazd, lecz wyszukują sobie

miejsca, gdzie spędzą zimę.

Od lewej: robotnice Vespa crabro, V.

mandarinia i V. orientalis

fot. Mieczysław Biliński

W jednym miejscu moŜe zgromadzić się nieraz grupa samic. Zimujące samice

obejmują odnóŜami podłuŜnie sfałdowane skrzydła i przyciskają je do brzusznej strony

ciała.

Wychów młodych matek i samców jest zwiastunem końca rozwoju rodziny. Robotnice

wymierają, nowych juŜ nie przybywa i coraz częściej odczuwa ona głód. Wówczas osy

najpierw Ŝebrzą o pokarm u larw, a gdy go zabraknie, zjadają je, aŜ do czasu poprawy

zaopatrzenia lub wymarcia całej rodziny. Trudności ze znalezieniem

pełnowartościowego pokarmu, jakim były dotychczas łatwo łowione gąsienice i owady,

robotnice rekompensują zbiorem słodkiego soku z dojrzewających owoców lub

nektarem (np. z kwiatów śnieguliczki, trędownika). Próbują teŜ podkraść coś pszczołom

miodnym lub pszczelarzowi przygotowującemu syrop do jesiennego podkarmiania.

NieostroŜne podawanie syropu moŜe zwabiać osy do pasieki. Ponadto zapamiętale

penetrują one śmietniki i wszelkie odpadki pozostawiane przez ludzi. Kierując się

zapachami kuchennymi, zalatują czasem do mieszkań, są równieŜ utrapieniem cukierni.

Większość ludzi zauwaŜa osy dopiero jesienią. Nagle okazuje się, Ŝe mają one gniazdo

załoŜone tuŜ koło drzwi komórki i przy gwałtownym zamykaniu zaniepokojone owady

wylatują gromadnie na zewnątrz. Zwabione światłem zalatują teŜ wieczorem do

pokoju. A przecieŜ ich gniazdo wisiało od wiosny na sklepieniu balkonu lub załoŜone

zostało w stojącej tam od wielu lat szafce. Wówczas na pomoc wzywani są pszczelarze,

a ostatnio nawet straŜ poŜarna. Tymczasem wystarczyło zwrócić uwagę na brzęk

zalatującej do gniazda samicy i jeszcze w maju strącić jego maleńki zaczątek. Wówczas

matka załoŜyłaby ponownie gniazdo w innym miejscu. Wszczynanie alarmu pod koniec

września mija się z celem, bo Ŝadna pomoc nie jest w stanie zlikwidować wraz z

gniazdem wszystkich osobników. Pozostałe robotnice będą i tak stale zalatywać tam,

gdzie było ich gniazdo, a nie znajdując go, błądzić i przeszkadzać jeszcze bardziej.

Lepiej uzbroić się w cierpliwość i nie ruszać os, bo najpóźniej pierwszy przymrozek

zakończy Ŝywot gniazda. Za cięŜką i poŜyteczną dla nas pracę przy likwidowaniu

szkodników upraw i gromad much rozwijających się w śmietnikach i dostających się do

mieszkań winniśmy im trochę pobłaŜania.

Kolejny problem to Ŝądlenie. Oczywiście przesadne jest straszenie, Ŝe np. dwa uŜądlenia

szerszenia mogą zabić człowieka. Przede wszystkim ustalono, Ŝe jad os jest mniej zjadliwy

niŜ pszczoły miodnej. NaleŜy teŜ pamiętać, Ŝe osy mają gładkie Ŝądła i najczęściej nie

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=przyroda&artplik=2003_...

2010-01-13

Czasopismo pszczelarskie PASIEKA - pszczelarstwo, pszczoły, ule, miód, informacje...

Page 3 of 3

pozostawiają ich w ludzkim ciele, dzięki czemu do rany nie przedostaje się jednorazowo tyle

jadu, co przy uŜądleniu pszczół. Jednak ze względu na to, czym odŜywiają się osy, miejsce

uŜądlenia moŜe ulec zakaŜeniu. Powoduje to nie tylko opuchliznę, ale powstaje teŜ stan

zapalny. Niebezpieczne moŜe być uŜądlenie zarówno pszczół, jak i os w okolice głowy,

zwłaszcza skroni. Bardzo waŜne jest przy tym psychiczne nastawienie człowieka do niego.

Przesadny strach zwiększa reakcję organizmu na jad, zwłaszcza u osób uczulonych.

Wówczas jedno uŜądlenie pszczoły moŜe wywołać wstrząs anafilaktyczny i jedynym

rozwiązaniem jest jak najszybszy kontakt z lekarzem.

Reakcja ludzi na uŜądlenie osy bywa czasem

odmienna niŜ w przypadku pszczoły miodnej, co

moŜe wynikać z pewnego rodzaju odporności

ludzi na częstsze uŜądlenia tych ostatnich lub z

odmiennego składu chemicznego jadu.

Literatura fachowa podaje, Ŝe z głównych

składników jadu pszczelego meltyna (50%),

histamina (do 2%), serotonina (ok. 2%),

fosfolipaza (12%) i hialuronidaza (3%) w

jadzie os nie ma pierwszego z nich, jest

natomiast acetylocholina i kinina. Melityna ma

właściwości hemolityczne, działając niszcząco

na czerwone ciałka krwi, histamina rozszerza

naczynia włosowate i wywołuje ból, serotonina

podnosi ciśnienie krwi i obniŜa jej krzepliwość,

fosfolipaza rozkłada tłuszcze, a hialuronidaza,

katalizując rozpad kwasu hialuronowego,

podstawowego składnika tkanki łącznej skóry i

błon komórkowych,

Gniazdo szerszeni, obok gniazdo os

fot. Wiktor Franciszek Zych

otwiera drogi przenikania toksycznym dla organizmu składnikom jadu i bakteriom.

Osy są z reguły spokojnymi, zajętymi pracą owadami, a agresja pojawia się u nich

jedynie w sytuacji zagroŜenia rodziny, np. uszkodzenia gniazda. Jeśli jednak

zaniepokojone osy jedynie latają wokół sprawcy zamieszania, wówczas naleŜy

spokojnie wycofać się i nie opędzać się nerwowo, bo to dodatkowo draŜni owady i jest

właśnie najczęstszym powodem uŜądleń. W wypadku ataku jedynym ratunkiem jest

ucieczka i schowanie się. RozdraŜnionego gniazda lepiej przez pewien czas unikać, bo

pilnuje go grupa kilkunastu robotnicstraŜników stale przesiadujących na osłonie

gniazdowej, gotowych zaatakować kaŜdego intruza.

Osy zaglądają takŜe do pasiek. Zbierają martwe robotnice leŜące pod wylotkami uli

oraz bezskrzydłe, pozbawione futerka małe i zniekształcone robotnice ofiary Varroa

destructor. Spełniają więc pewną rolę sanitarną. Opinie na temat łapania pszczół przez

osy są wyolbrzymione. Jeśli nawet takie przypadki się zdarzają, to są zjawiskiem

wyjątkowym. Japońskie sensacje filmowe o szerszeniu azjatyckim (Vespa mandarinia)

są bardzo przesadzone, a owady te na potrzeby filmu zostały wyraźnie zwabione do

rabowanej rodziny. Kilka lat temu, będąc w Korei Południowej, miałem moŜność

obserwowania robotnic tego gatunku. Razem z innym miejscowym szerszeniem (być

moŜe V. orientalis) i występującym takŜe u nas szerszeniem (Vespa crabro) oraz z

innymi osami korzystały one w pasiece z rozlanego koło uli syropu, którym karmiono

pszczoły juŜ latem. Rodziny te były bowiem nastawione wyłącznie na intensywny zbiór

pyłku potrzebnego w hodowli trzmieli i przez cały dzień od rana miały załoŜone

poławiacze wylotkowe. śaden szerszeń ani osa nie interesowały się ulami ani

pszczołami tylko wyłącznie syropem. Prędzej moŜna było zaobserwować, jak osy

wzajemnie sobie przeszkadzały i przepędzały konkurentki z zajętego przy kończącej się

juŜ plamie syropu miejsca. Trzeba dodać, Ŝe rodziny pszczele nie były zbyt silne (57

ramek Langstrotha), a spoczywające na ziemi ule nie były zbyt szczelne.

Osy są więc poŜytecznymi, choć niedocenianymi owadami. Likwidują szkodniki, pełnią

rolę sanitarną w pasiekach, są zapylaczami roślin, cieszą oko barwą swego ciała i

wigorem. Czasem mogą być uciąŜliwymi sąsiadami, ale trzeba nauczyć się Ŝyć obok

nich, tak jak przyzwyczailiśmy się do obecności pszczoły miodnej. Pamiętajmy teŜ, Ŝe

nie ma ekologicznego sposobu likwidowania gniazda os. KaŜdy kończy się śmiercią

rodziny, nawet jeśli wyniesie się je do lasu. Kto wie, czy obserwacji gniazd tych

owadów przez Chińczyków nie zawdzięczamy wynalezienia papieru?

Mieczysław Biliński

Pasieka nr 4/2003

«« powrót

http://www.pasieka.pszczoly.pl/index.php?s=vjufile&grkat=przyroda&artplik=2003_...

2010-01-13

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: