S. I. Witkiewicz: Wybór dramatów. Wyb. J. Błoński. Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź 1974. BN I, 221.
Witkacy
- sztuka i filozofia to dla Witkacego wartości absolutne, kiedy zostały uniemożliwione przez historię – Witkacy popełnił samobójstwo,
- całą młodość uważał się za malarza, w 1925 roku zrezygnował,
- po I wojnie światowej zajął się teorią i krytyką sztuki i teatrem (w kilka lat napisał kilkadziesiąt sztuk), w 1925 – powieściopisarz, ostatnie lata życia – zajął się filozofią,
- uniwersalność,
- jego humor nie był pogodny ani bezinteresowny,
- ojciec – Stanisław Witkiewicz – malarz-realista, krytyk, gruźlik; nie znosił szkoły – syna uczył w domu. Żona – Maria Dembowska – nie kocha jej,
- Witkacy urodzony 24.02.1885,
- egzaminy i maturę Witkacy zdawał we Lwowie,
- 1904 – podróż do Niemiec i Włoch, krótko studiował na ASP w Krakowie, 1909 – zakochał się w aktorce, Irenie Solskiej,
- przyjaźni się z Tadeuszem Micińskim, Karolem Szymanowskim, Bronisławem Malinowskim, Leonem Chwistkiem. Towarzystwo opisane w niewydanej za życia powieści 622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta [tu: artysta musi uroki życia poświęcić na ołtarzu sztuki albo w dzieło sztuki przemienić swoje życie. Demaskacja miłości jest u Witkacego podporządkowana metafizycznej nostalgii],
- usposobienie depresyjno-maniakalne, znajomych straszy narkotykami, stroni od pospolitych rozrywek. Do 1914 – prowadzi życie artysty - mało wystawia, dużo czyta i dużo myśli,
- zaręczył się z Jadwigą Janczewską, ona popełniła w Tatrach patetyczne samobójstwo. Los Witkacego ulega przyspieszeniu. W czasie I wojny zaciągnął się do gwardii cesarskiej (choć nie musiał),
- s. XIX Wokół Witkacego roiło się od wykolejeńców, samobójców, arystokratycznych ryzykantów, wyuzdanych hrabin, chimerycznych artystów, proroków z przyszłości,
- katastrofizm Witkacego ukształtował się w Rosji,
- 1918 – wraca do Zakopanego, do matki (w pułku wybrali go dowódcą), ojciec zmarł w 1915 roku,
- związał się z formistami, ale jego dzieła to ekspresjonizm (ze względu na dekoracyjność i jaskrawą dysharmonię),
- założył firmę portretową – wykorzystywał talent karykaturzysty,
- w 1920 i 1921 – napisał po 8 sztuk,
- skarżył się na lekceważenie i niezrozumienie, widziany przez znajomych jako dziwak albo eksperymentator,
- w 1923 poślubił Jadwigę z Urungów – przyjaźni się z nią, ale to nie jest szczęśliwe małżeństwo,
- 1927 Pożegnanie jesieni, 1930 Nienasycenie – powieści,
- 1934 Szewcy,
- 1935 – filozof. Pojęcia i twierdzenia, implikowane przez pojęcie istnienia,
- 1932 dziełko o narkotykach – Nikotyna, alkohol, kokaina, peyotl, morfina, eter. Appendix,
- 18.09.1939 – popełnia samobójstwo (trucizna i podcięcie żył),
Twórczość
filozofia
- metafizyczny niepokój (filozofia) odróżnia człowieka od zwierząt, to on rodzi religię, filozofię i sztukę. Religia porządkuje uczucia, filozofia – pojęcia. Sztuka układa je w Czystą Formę. S. XXXI Czysta Forma to taki układ składników dzieła (…), który zapewnia i twórcy, i odbiorcy odczucie jedności w wielości,
- s. XXXIII wyłącznym celem dzieła sztuki jest metafizyczne zaspokojenie twórcy,
- przed XV/ XVI wiekiem – zbiorowe uczucia kształtowała religia, wartości miały charakter absolutny. XIX wiek – zamiast wartości absolutnych są wartości społeczne,
- s. XXXVII dlaczegoż by człowiek przeciętny miał rezygnować z banalnego szczęścia na rzecz doznań, których nie odczuwa i nie pojmuje,
- znika religia i filozofia, trwa sztuka, którą wchłonie cywilizacja,
- przyszłość budzi grozę, bo przez technikę zniszczy niepowtarzalność dzieła sztuki,
Teatr:
- ma wciągnąć widza w stan wyjątkowy, powinien zdecydować się na Czystą Formę, której wrogiem jest tradycja realistyczna i naturalistyczna,
- nie może pełnić narodowej posługi i społecznego pouczania,
- praktyczne życie jest absurdalne (dlatego w dramatach Witkacego są absurdy, bo oceniamy to z punktu widzenia życia praktycznego), ważna jest dziedzina wyższa,
- postępowanie bohaterów – pogoń za momentami metafizycznego szczęścia i uczucie metafizyczne – to wyróżnik społeczeństwa,
- i pisarz, i bohaterowie muszą działać wbrew codziennemu życiu,
- wszystkie sztuki mają tonację szyderczą, groteskową, parodystyczną,
- teatr Witkacego – drwiąca klęska inscenizacji sztuki życia,
- bohaterowie działają ze złą wiarą,
- s. LIV hierarchii doznań odpowiada ściśle hierarchia jednostek ludzkich. Członek przyszłego społeczeństwa mrówek nie będzie doznawał niczego, o czym warto mówić, co najwyżej błahe” uroki życia”, stanowiące konieczne odprężenie po morderczej pracy,
- wszędzie podobni bohaterowie i podobne problemy:
o temat wtajemniczenia,
o temat upadku tytana (przewroty, zakładanie fantastycznych państw),
o los artysty w społecznym kataklizmie, proroctwo końca cywilizacji,
- w Matce – humor zgryźliwy i sarkastyczny, sztuka jest przykra, niesmaczna – wszystkie uczucia są wydrwione i zohydzone,
o Witkacy zajmuje się bluźnierczą stroną miłości,
o Polska – anachroniczna osobliwość, kwestie narodowe mogą jeszcze skupiać społeczeństwo,
o faszyzm – narzędzie groźne praktycznie, niepoważne intelektualnie,
o s. LXXIII Opisuje rozprzęganie się norm społecznych, przyzwyczajeń zawodowych i moralnych, narastające znużenie chaosem, które przygotowuje zgodę na cokolwiek,
- Szewcy – dramatyczny odpowiednik powieści. I akt kończy się upadkiem systemu demokratyczno-liberalnego. Ludzkość dojrzała do rewolucji, ale i do następnego etapu mechanizacji – chcą porządku i umiarkowanego dobrobytu. Sztuka pesymistyczna. Szewcy zdobyli władzę i pojęli, że nie mają władzy metafizycznej. Obraz końca ludzkości, namalowanej przez nienawidzącego wszystkich człowieka,
- Witkacy gwałci, torturuje, zabija bohaterów, bo chce wywołać zgrozę i przerażenie widza, wyolbrzymia uczucia. Postacie wiedzą, że grają jakąś rolę – stąd brak hamulców. Haniebne czyny nie mogą hańbić aktorów, którzy je tylko odgrywają,
- wstępna formuła sytuacyjna – towarzyska improwizacja,
- element parodii ważny, jest i pasożytnictwo,
- sztuka może się opierać na już napisanej w całości, mogą się też pojawiać postacie z literatury lub historii,
- style Witkacego:
o telegraficzny – jak wskazówki reżyserskie,
o brukowego melodramatu,
o rozmowy artystów lub uczonych,
o rozważania światopoglądowe,
o repliki komedianckie, parodiujące, drwina, zgrywa,
- wszyscy ludzie Witkacego myślą o osiągnięciu intensywności wrażeń, zaznaniu dziwności istnienia,
- jedność – tkwi w komedii, jaką grają postacie – to jedność języka, strategia postępowania, które zmierza do maksymalizacji wrażeń i udziwnienia życia, postawa i światopogląd. Jedność to jedność gry bohaterów i jedność jednorazowego dzieła sztuki,
- s. XCI cechą dramaturgii Witkacego jest obniżenie znaczenia wydarzeń (działań) na rzeczy zwiększonej wagi komentarza (refleksji postaci),
- s. XCIII W sztukach Witkacego współistnieją często jakby dwie akcje: powierzchniowa (akcja miłości, przygody, terroru) i głęboka (szukania dziwności),
- śmiech Witkacego – bierze się ze zderzenia schematów, stereotypów, tradycji i konwencji. Humor amatora brzydoty, miłośnika dziwolągów,
- komizm słowa – przekręcanie, kalambur, nadużycie, splątanie języków. Wystrzega się Witkacy konsekwencji – zaznacza cechy gwarowe albo nie, miesza wiersz i prozę,
- lubi niezborność przekładów, kakofonię pożyczek językowych, dziwaczność cytatów,
- spożytkował grafomanię, używa głupich wierszyków, rymowanek,
- zużytkowanie bzdury, brzydoty, niezręczności – ma oderwać czytelnika od iluzji spektaklu
cfaniara