Monika Szyszka_ Genji monogatari.pdf

dr Monika Szyszka

GENJI MONOGATARI

源氏物語

Opowieść o księciu Minamoto

Epoka Heian ( 平安 794-1185) to czas rozkwitu formy prozatorskiej opowieści zwanej

monogatari ( 物語 ). Duża ilość wolnego czasu, którą dysponowały kobiety w kręgach

arystokratycznych, sprzyjała popularyzowaniu nowej rozrywki, jaką stało się czytanie, a także

kopiowanie i ilustrowanie zwojów opowieści. Kobiety z niecierpliwością oczekiwały nowych

rozdziałów o życiu ulubionych postaci albo, co też się zdarzało, same wymyślały dalszy ciąg losów

bohaterów.

W czasach Murasaki Shikibu ( 紫式部 ok. 970-1031) pozycja monogatari była już bardzo

dobrze ugruntowana i poparta 200-letnią tradycją pisarską oraz rozwojem formy, który rozpoczął

się wraz z pierwszymi przykładami opowieści z IX i X w. Ówczesne monogatari są pierwszymi

przejawami spójnej i rozbudowanej prozatorskiej formy literackiej, czego przykładem są do dziś

zachowane fantastyczne Taketori monogatari ( Opowieść o zbieraczu bambusa ) 1 , Ise monogatari

( Opowieści z Ise ) 2 , Yamato monogatari ( Opowieści z Yamato ) 3 oraz Utsubo monogatari ( Opowieść

o dziupli ) 4 i Ochikubo monogatari ( Opowieść o Ochikubo ) 5 .

Utwory te ugruntowały zasady komponowania monogatari :

1. świat fikcji literackiej tworzony jest z elementów zaczerpniętych z mitów i legend,

a także ze zdarzeń rzeczywistych,

2. narracja prowadzona jest w czasie przeszłym, a na fabułę składa się zazwyczaj jeden prosty,

1 竹取物語 Najstarszy zabytek prozatorski datowany na X w. Opowieść o księżycowej dziewczynce Kaguyahime,

znalezionej w kolanku ściętego bambusa. Japońska wersja Calineczki .

2 伊勢物語 Autorstwa Ariwary no Narihiry. Jest to zbiór wierszy z opisem okoliczności ich skomponowania. Zawiera

125 epizodów układających się w biografię „pewnego mężczyzny”.

3 大和物語 Także datowane na X w. Jest to zbiór opowieści napisanych do pieśni ( uta monogatari ).

4 うつほ物語 Powstała w latach 970-983. Jest utworem anonimowego twórcy. Składa się z 20 ksiąg, opowiadających o

podróży Kiyowary no Toshikage, cudownej cytrze, którą przywozi z podróży oraz karierze na dworze cesarskim.

Opowieść w pierwszej części ma charakter fantastyczny, później staje się bardziej realistyczna.

5 落窪物語 Opowieść nieznanego autorstwa. Bohaterką jest Ochikubo, córka radcy dworskiego, źle traktowana przez

macochę. Japoński odpowiednik Kopciuszka .

MATSUMI Szkoła Języka Japońskiego

ul. Komandorska 53E/1 53-342 Wrocław

tel. (071) 78 32 685

email: info@matsumi.pl

www.matsumi.pl

2007© Wszelkie prawa zastrzeżone

główny wątek, otoczony wątkami pobocznymi, co sprawia, że nie ma dominanty fabularnej,

a punkt narracji przesuwa się zgodnie z wydarzeniami. Dlatego często całość narracji skupia

się na bohaterze wątku pobocznego, pozostawiając pierwszoplanowego bohatera opowieści

poza głównym tokiem narracji,

3. bohater stanowi główny element i oś kompozycji dzieła. Jest on określany tylko z imienia,

nazwiska lub pozycji dworskiej i nie posiada jeszcze wyraźnie zarysowanych cech

charakteru. Monogatari opowiada o jego przygodach, choć uwaga narratora koncentruje się

nie tylko na zdarzeniach z życia bohatera głównego, ale także postaci pobocznych.

Dzięki występowaniu wątków pobocznych, odbiorca odnosi wrażenie, że świat opisywany

jest o wiele szerszy, niż jego wycinek przedstawiony w tekście. I tak na przykład w Genji

monogatari romans księcia Hikaru Genji ( 光源氏 ) z Yūgao ( 夕顔 ) pozwala dostrzec, że poza

pałacowym życiem księcia, dzieje się wiele rzeczy, które nie mają bezpośredniego związku z

głównym nurtem narracji, ale na który mogą w pewnym momencie wpłynąć. W ten sposób, na

przykład, dowiadujemy się o córce Yūgao (Tamakazura 玉鬘 ), która w przyszłości pojawi się w

życiu Minamoto ( 源 ) jako adoptowana córka.

Pierwszą zachowaną opowieścią z początku XI w o rozwiniętej w szczegółach konstrukcji i

fabule oraz traktowanej jako przykład dzieła literackiego posiadającego cechy w pełni

ukształtowanej formy monogatari jest Genji monogatari ( Opowieść o księciu Minamoto ) autorstwa

Murasaki Shikibu, damy dworu cesarzowej Shōshi ( 彰子 988-1074).

Opowieść składa się z 54 ksiąg 6 , które stanowią samodzielne całości kompozycyjne,

opisujące okres około 70 lat. Całość tekstu można podzielić na trzy części 7 , z których pierwsza

(rozdziały 1-11) opisuje młodość księcia Minamoto i jego życie na dworze, druga (rozdziały 12-41)

przedstawia gwałtowną zmianę w życiu bohatera, wygnanie ze stolicy, życie w Suma i powrót na

dwór, a trzecia (rozdziały 42-54) opowiada o przygodach drugiego pokolenia po księciu (akcja

rozgrywa się osiem lat po jego śmierci). Bohaterami są Niou 匂 , czyli wnuk Minamoto oraz Kaoru

( 香 ), syn żony tytułowego bohatera Trzeciej Księżniczki ( 三の宮 ) i Kashiwagiego ( 柏木 ).

Kompozycja utworu polega na paralelnym ułożeniu wydarzeń, które są ze sobą luźno

6 Patrz: Załącznik 1. Tytuły rozdziałów Genji monogatari .

7 Konishi Jin’ichi, A History of Japanese Literature , Princeton University Press, Princeton 1986, tom 2, s. 341.

MATSUMI Szkoła Języka Japońskiego

ul. Komandorska 53E/1 53-342 Wrocław

tel. (071) 78 32 685

email: info@matsumi.pl

www.matsumi.pl

2007© Wszelkie prawa zastrzeżone

powiązane w czasie. Bohaterowie obdarzeni są indywidualnymi, wyraźnie zarysowanymi

charakterami. Borykają się z trudnymi problemami moralnymi, religijnymi i filozoficznymi, są

skazani na osamotnienie i niemożność wyzwolenia się z uczuć i pragnień. Umieszczeni zostali w

skomplikowanym świecie pełnym smutku i tęsknoty, w którym rządzi prawo karmy i cierpią z

powodu przemijalności i ulotności ludzkiej egzystencji.

Genji monogatari jest przykładem w pełni ukształtowanej formy prozatorskiej, która

przedstawia obraz świata realnego. Jest rezultatem przełomu, jakiego dokonały Ise monogatari ,

Utsubo monogatari oraz Ochikubo monogatari , wprowadzając do narracji bohaterów realnych,

ludzi prawdziwych, takich, którzy mogliby żyć w rzeczywistym świecie epoki Heian. Postacie te

nie są już obdarzane cechami nadnaturalnymi – są śmiertelne, a sukces i powodzenie w życiu

osiągają nie dzięki nadzwyczajnym zdolnościom, ale pracy nad swoimi charakterami i talentami.

Można więc przyjąć tezę, że w literaturze dokonał się przełom wraz z odkryciem, że życie realnych

ludzi może stanowić interesujący materiał pisarski. Autorzy opowieści pokazali, że zdarzenia

codziennego, zwykłego życia mogą być równie pasjonujące, jak przygody niebiańskiej dziewczyny

Kaguyahime ( かぐや姫 ).

Opowieść o księciu Minamoto jest doskonałym przykładem ewolucji od monogatari

fantastycznych do realistycznych. Jest to fikcja literacka, ukształtowana na podobieństwo

rzeczywistości dworskiej. Opowieść przedstawia losy księcia, który faktycznie mógł żyć na dworze

Heian, a jedynym śladem elementów fantastycznych opowieści jest charakter bohatera,

obdarzonego nadzwyczajną urodą i wszystkimi możliwymi talentami. Murasaki Shikibu zbudowała

świat opowieści, korzystając tylko i wyłącznie z materiału zaczerpniętego z życia codziennego

dworu – wszystkie kreowane przez nią zdarzenia można odnieść do życia realnego epoki Heian 8 , a

jej bohaterowie obdarzani są osobowościami, z którymi można było się zetknąć naprawdę. Tworząc

takie środowisko dla swoich bohaterów, „Murasaki Shikibu twierdzi, że monogatari , tak jak

historia, przekazują prawdę o naszym świecie, i co więcej, że opowieści, które są nieskrępowane

faktem, mogą przekazywać tę prawdę bardziej wiarygodnie niż historia” 9 . Autorka przedstawia

swoje poglądy na fikcję w Genji monogatari w rozdziale pt.: „Hotaru” (Świetliki) (25.). Minamoto

w rozmowie z Tamakazurą zauważa, że fikcja jest pożyteczna, bo daje obraz świata, pokazuje

8 Patrz: Morris Ivan, Świat księcia Promienistego , Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973.

9 Konishi Jin’ichi, A History of Japanese Literature , op. cit., s. 320.

MATSUMI Szkoła Języka Japońskiego

ul. Komandorska 53E/1 53-342 Wrocław

tel. (071) 78 32 685

email: info@matsumi.pl

www.matsumi.pl

2007© Wszelkie prawa zastrzeżone

prawdziwe ludzkie czyny i przekazuje prawdę o świecie. Ponadto w fikcji autorzy ukazują to, co

ich wzrusza i kreują bohaterów, czerpiąc z zachowań i cech zaobserwowanych w rzeczywistości.

W ten sposób Murasaki Shikibu, pod pretekstem opowiedzenia romantycznej historii życia

pewnego idealnego księcia, stworzyła nie tylko szczegółowy obraz epoki, ale także odmalowała

pierwsze psychologiczne portrety fikcyjnych bohaterów w historii literatury japońskiej. Autorka

była dobrą obserwatorką życia dworskiego 10 i choć tematem głównym opowieści uczyniła życie

księcia Minamoto, to w tekście można znaleźć także pięć innych wątków (potęga rodu Fujiwara,

nietrwałość życia ludzkiego w ujęciu buddyjskim, codzienne i duchowe życie arystokracji, wraz ze

stosunkami pomiędzy kobietami i mężczyznami oraz kult piękna i dobrego smaku). Środowisko

dworskie, przedstawione w powieści, tworzy około dwustu arystokratów, żyjących według

konwenansów i zasad regulujących każde działanie: począwszy od zachowania w obecności

cesarza, poprzez stosunki i hierarchię na dworze, dobór kolorystyczny szat, spotkań pomiędzy

płciami, a skończywszy na komponowaniu poezji. Murasaki Shikibu szczegółowo odzwierciedliła

epokę, jednak opisując subiektywnie (i zgodnie z założeniami estetycznymi Heian), stworzyła świat

piękny, wysmakowany i trochę sztuczny. Jednak pod zewnętrzną warstwą historii życia głównego

bohatera, można odkryć następną, na którą składa się ważniejszy temat – przemijalność ludzkiego

życia – dominujący w drugiej części powieści, gdzie autorka zrezygnowała z upiększonego

przedstawienia świata zgodnie z kategorią fantastyczności i przeniosła ciężar emocjonalny narracji

na ukazanie smutku i cierpienia spowodowanych śmiercią bliskich osób, przemijania i ponoszenia

odpowiedzialności za swoje czyny. Dlatego też druga część opowieści jest bardziej realistyczna i

prawdziwa, przez co bardziej literacko dojrzała, niż pierwsza, która powielała schemat

wcześniejszych monogatari .

Czytelnik, śledząc losy głównego bohatera, dostrzega niestałość i przemijalność świata

ziemskiego i ludzkiego życia, odkrywa sposoby na uwolnienie się od ciężaru doczesności i

znalezienie drogi do oświecenia oraz poznaje smak smutku i samotności po śmierci ukochanej

osoby. W ten sposób Murasaki Shikibu ukazała przemianę księcia z młodego, beztroskiego

człowieka, w świadomego życia, lecz wciąż słabego starszego mężczyznę.

Kolejną ważną warstwę tematyczną dostrzec można w trzeciej części powieści (rozdziały

10 Jej obserwacje można znaleźć w Murasaki Shikibu nikki ( Dziennik Murasaki Shikibu 紫式部日記 ), tekście

opisującym życie na dworze cesarza Ichijō.

MATSUMI Szkoła Języka Japońskiego

ul. Komandorska 53E/1 53-342 Wrocław

tel. (071) 78 32 685

email: info@matsumi.pl

www.matsumi.pl

43-54), w których autorka opisała świat iluzji, w jakim błądzą nie tylko dwaj bohaterowie tej części

tekstu: Niou i Kaoru, ale wszystkie osoby przedstawione w końcowych rozdziałach powieści. Są to

zarówno bohaterowie młodzi i starzy, którzy niepewni prawdy i pogrążenie w duchowej ślepocie

błądzą w poszukiwaniu drogi życia. Są to postacie bardzo realne i ludzkie: słabe, niezdecydowane i

żyjące bezwładnie.

Murasaki Shikibu, tworząc bohaterów i obraz epoki, odeszła od tradycyjnego,

schematycznego przedstawiania tylko cech zewnętrznych. Odważyła się nakreślić skomplikowane

portrety psychologiczne, które są charakterystyczne i ławo rozpoznawalne. Dzięki temu imiona

bohaterów nie kojarzą się czytelnikowi tylko z wyglądem postaci, ale z konkretną postawą,

charakterem i sytuacją życiową. Dlatego też charaktery stworzone przez Shikibu nabrały znaczenia

archetypowego w literaturze japońskiej 11 , a Genji monogatari zyskało miano pierwszej powieści

psychologicznej.

11 Na przykład szuka Mishimy Yukio Pani Aoi .

MATSUMI Szkoła Języka Japońskiego

ul. Komandorska 53E/1 53-342 Wrocław

tel. (071) 78 32 685

email: info@matsumi.pl

www.matsumi.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: