poziPoziom umiejętności czytania i pisania jako wskaźnik zdrowia społecznegoom.pdf

(106), 6577.

Poziom umiejętności czytania i pisania jako wskaźnik zdrowia społecznego

Sławomir Jabłoński *

Zakład Psychologii Socjalizacji i Wspomagania Rozwoju

Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Streszczenie

Pierwsza część artykułu poświęcona jest prezentacji nauczania czytania i pisania jako procesu budowania

zdrowia społecznego. Autor traktuje umiejętność posługiwania się pismem jako waŜny zasób społeczny oraz

przedstawia koncepcję głównych kierunków działań instytucji publicznych odpowiedzialnych za kształcenie tej

umiejętności z perspektywy zdrowia społecznego. W drugiej części artykułu przedstawiono efekty nauczania

czytania i pisania w Polsce na podstawie wybranych wyników badań psychologicznych oraz ocenę jakości

instytucjonalnego zaplecza edukacji w tym zakresie.

The level of ability to read and write as a social health indicator

Abstract

First part of the paper presents the process of teaching reading and writing as a formation of social health.

Recognizing literacy as an important social resource and basing on the social health approach the author

proposes a general framework for activity of public institutions responsible for literacy education. In the second

part of the paper the efficiency of Polish system of literacy education is described. The author estimates a level

of reading and writing skills based on a few research studies and evaluates institutional resources of teaching

reading and writing in Poland.

1. Wprowadzenie

Społeczeństwo, by być zdrowym potrzebuje części będących w synergicznych

relacjach ze sobą, dzięki czemu moŜliwe jest łatwe tworzenie wolnych zasobów przez takie

ułoŜenie elementów składowych, Ŝe uzupełniają one lub stymulują kaŜdy z tychŜe elementów

z osobna (Woźniak, 2004). Owymi „częściami” decydującymi o bezpieczeństwie

zdrowotnym społeczeństwa są jego 1) zasoby (ludzie, zdolności i umiejętności jednostek, sieć

powiązań społecznych, moŜliwości materialnoorganizacyjne), 2) zaplecze instytucjonalne

oraz 3) moŜliwość i szybkość ich uruchamiania w sytuacjach krytycznych (por. Woźniak,

2004). PoniŜej będę starał się wykazać, Ŝe kształcenie umiejętności czytania i pisania moŜe

być traktowane jako element składowy procesu budowania zdrowia społecznego.

Umiejętność ta stanowi bowiem waŜny zasób człowieka oraz podstawę dla innych jego

zdolności i umiejętności, a jej rozwijanie wymaga sprawności instytucjonalnej społeczeństwa.

* Adres do korespondencji: Sławomir Jabłoński, 60568 Poznań, Instytut Psychologii UAM, ul.

Szamarzewskiego 89. Adres email: slawo@amu.edu.pl

Sławomir Jabłoński, Poziom umiejętności czytania i pisania...

2. Umiejętność czytania i pisania jako waŜny zasób społeczny

Istnieje co najmniej kilka głównych powodów traktowania umiejętności czytania i

pisania jako waŜnego zasobu społeczeństwa. Nikogo chyba nie trzeba przekonywać, Ŝe

posługiwanie się pismem stanowi podstawowe narzędzie, w które powinien być wyposaŜony

uczeń, aby realizować kolejne etapy nauczania szkolnego i przygotowywać się w ten sposób

do dorosłego Ŝycia. Po pierwsze więc umiejętność czytania i pisania jest zasobem

umoŜliwiającym opanowanie podstawowych kompetencji, niezbędnych do funkcjonowania w

społeczeństwie.

Po drugie, czytanie i pisanie są równieŜ narzędziami samodzielnego poszerzania

wiedzy i umiejętności, zgodnie z indywidualnymi zainteresowaniami jednostki i poza sytuacją

kierowanego uczenia się. Umiejętności te stanowią zatem podstawowe narzędzie

samodoskonalenia.

Po trzecie, pismo to jedna z podstawowych obok mowy forma komunikacji

międzyludzkiej (por. Brzezińska, 1992) umoŜliwiająca przekazywanie informacji niezaleŜnie

od czasu i przestrzeni. W obecnych warunkach traci ona nieco na znaczeniu, poniewaŜ

rozbudowane teksty pisane zastępowane są krótkimi, hasłowymi komunikatami lub teŜ

piktogramami (szczególnie w środkach komunikacji elektronicznej i mass mediach). Warto

jednak pamiętać, Ŝe w przypadku informacji aluzyjnych, korzystających z metafor lub z tzw.

przekazem „między wierszami” ich prawidłowe zrozumienie moŜliwe jest często tylko dzięki

wiedzy nabytej wcześniej z wykorzystaniem umiejętności czytania i pisania oraz dzięki

treningowi w posługiwaniu się tekstami pisanymi. Jedynie człowiek biegły w czytaniu i

pisaniu będzie w stanie rozumieć „w pół wyrazu” przekaz pisany, tak jak jedynie osoba

sprawnie mówiąca moŜe rozumieć się z kimś „w pół słowa”.

Po czwarte, dzięki rozwojowi technik obrazowania pracy mózgu moŜna dziś równieŜ

powiedzieć, Ŝe nauka czytania i pisania stymuluje rozwój tego narządu. Posługiwanie się

pismem wymaga od mózgu jednoczesnej i skoordynowanej aktywizacji komórek z wielu

róŜnych okolic układu nerwowego, poniewaŜ konieczne jest jednoczesne działanie systemów

odpowiedzialnych za procesy spostrzegania, pamięci, uwagi, myślenia itp. Czytanie i pisanie

naleŜą bowiem do najbardziej złoŜonych działań, które wykonuje dziecko. W ich przebieg

zaangaŜowane są róŜnorodne czynności: a) sensoryczne (wzrokowe, słuchowe i

kinestetyczne), b) motoryczne (ruchowoartykulacyjne przy głośnym czytaniu, manualne przy

pisaniu), c) poznawczopamięciowe, d) myślowe (por. Brzezińska, 1992). W rozwoju dziecka

przed okresem szkolnym trudno znaleźć zadania, które wymagałyby zintegrowania

Sławomir Jabłoński, Poziom umiejętności czytania i pisania...

aktywności tak wielu złoŜonych struktur mózgowych (Jabłoński, 2003b). Z fizjologicznego

punktu widzenia nauka czytania i pisania prowadzi prawdopodobnie do przeorganizowania

połączeń wewnątrzkorowych (zob. Kossut, 1994). PowyŜszą hipotezę potwierdzają wyniki

badania aktywności mózgu u dzieci pierwszych klas szkoły podstawowej podczas treningu

czytania (Shaywitz, Shaywitz, 2004). Nabywanie umiejętności posługiwania się pismem

naleŜy więc uznać za czynnik wzrostu poziomu integracji w funkcjonowaniu struktur

mózgowych.

Po piąte, nauka czytania i pisania stymuluje rozwój systemu psychicznego i prowadzi

do uzyskania przez dziecko w wieku szkolnym kontroli nad kolejnymi rodzajami procesów

psychicznych. Według Wygotskiego (2006, s. 57) to właśnie „dzięki znakom kształtuje się

zupełnie nowe psychiczne pole działania, prowadzące następnie do for mo wa ni a si ę

za mi ar u i dzi ał al ności uki er u nko wane j na c el i p r zedt e m

zapl ano wanej (podkr. – L. S. W.)”. UmoŜliwiają one bowiem rozbicie bezpośredniego

związku pola sensorycznego z systemem ruchowym, a w konsekwencji zastąpienie

bezpośrednich zewnętrznych reakcji ruchowych wstępną analizą, realizowaną za pomocą

wyŜszych systemów psychicznych (np. mowy) (por. Wygotski, op. cit., s. 53). Tak więc owo

nowe psychiczne pole działania nie jest ograniczone tylko do faktów występujących w

teraźniejszości, ale formuje ono szkic sytuacyjny przyszłych działań i w ten sposób tworzy

działanie swobodne, niezaleŜne od danej bezpośrednio sytuacji (Wygotski, op. cit., s. 58).

MoŜna więc powiedzieć, Ŝe znaki pozwalają ludziom uzyskiwać kontrolę nad własnym

zachowaniem, czyniąc je dowolnym czyli podlegającym ich woli (por. Wygotski, op. cit., s.

58), dzięki moŜliwości symbolicznego odnoszenia się do rzeczywistości.

Korzystanie z pisma jako systemu znaków stwarza nowe psychiczne pole działania

(zob. wyŜej) przede wszystkim pomiędzy dźwiękami mowy a niesionymi przez nie

znaczeniami, a tym samym pozwala zdystansować się wobec mowy (zob. Rys. 1).

Reprezentując mowę, pismo umoŜliwia odnoszenie się do niej bez konieczności mówienia i

moŜe stanowić narzędzie analizy jej struktury dźwiękowej, gramatycznej i składniowej.

Uzyskiwany za pośrednictwem pisma dystans wobec języka pozwala nie tylko sprawniej

manipulować jego formą (i na przykład tworzyć poezję lub uŜywać celowo wieloznacznych

sformułowań), ale takŜe zauwaŜyć, Ŝe istnieje kategoria zjawisk trudnych bądź niemoŜliwych

do opisania słowami (Jabłoński, 2003b).

Dzięki swemu znakowemu charakterowi pismo umoŜliwia równieŜ stworzenie

psychicznej przestrzeni działania pomiędzy myślą a mową, pozwalając człowiekowi

opanować czyli poddać kontroli woli czynność przekładania myśli na słowa (zob. Rys. 1).

Sławomir Jabłoński, Poziom umiejętności czytania i pisania...

Inaczej mówiąc, pismo jako znak „rozrywa” bezpośredni związek pomiędzy myśleniem, a

mówieniem, dzięki czemu człowiek uzyskuje dostęp do swoich myśli poza sytuacją

wypowiadania ich (np. gdy notuje własne pomysły) (Jabłoński, 2003b).

PISMO

znaki graficzne

pisma

PISMO

dźwięki

mowy

znaczenie

myśl

mowa

MOWA

WYPOWIADANIE WŁASNYCH MYŚLI

PISMO

NADAWCA

wypowiadanie

własnych myśli

ODBIORCA

KOMUNIKOWANIE SIĘ ZA POMOCĄ MOWY

Rys. 1. Pismo jako upośrednienie mowy oraz procesów wypowiadania własnych myśli i komunikowania

się za pomocą mowy

Źródło: opracowanie własne na podstawie Jabłoński, 2003b

I w końcu pismo jest takŜe środkiem pośredniczącym w procesie komunikowania się

za pomocą mowy, a więc narzędziem uzyskiwania dystansu nie tylko wobec mowy i

myślenia, ale takŜe wobec odbiorcy i nadawcy komunikatów, sytuacji komunikacji w ogóle

czy kontekstu tej sytuacji (zob. Rys. 1). Korzystając z pisma, nadawca stwarza nową

psychiczną przestrzeń działania pomiędzy sobą, procesem wyraŜania własnych myśli a

odbiorcą, poza sytuacją rzeczywistego kontaktu z rozmówcą. MoŜe więc spokojnie i bez

pośpiechu rozwaŜać z jednej strony, w jakiej formie najlepiej wyrazić własne myśli, a z

drugiej, jak to zrobić, aby odbiorca jego wypowiedzi zrozumiał je w sposób, o który chodzi

nadawcy (Jabłoński, 2003b).

W podsumowaniu wypada zaliczyć umiejętność czytania i pisania do tej grupy

kompetencji, których jakość decyduje o zakresie zadań moŜliwych do realizacji przez

jednostkę i stopniu jej potencjalnego udziału w teraźniejszym Ŝyciu społeczności, a takŜe o

dostępności róŜnych ścieŜek rozwoju osobistego i zawodowego 1 . MoŜna więc przyjąć, Ŝe

1 Na związek niskiego poziomu kompetencji w czytaniu z wykluczaniem społecznym zwraca uwagę od wielu lat

Zbigniew Kwieciński (np. 2002).

Sławomir Jabłoński, Poziom umiejętności czytania i pisania...

badając poziom umiejętności posługiwania się pismem określamy nie tylko aktualną jakość

jednego z waŜnych zasobów społecznych, ale równieŜ szacujemy potencjał do rozwoju

społeczeństwa w przyszłości.

3. Zaplecze instytucjonalne procesu kształcenia umiejętności posługiwania się pismem

Nauka czytania i pisania jako proces tworzenia zarówno waŜnego samego w sobie

zasobu społeczeństwa jak i podstaw do rozwoju innych waŜnych kompetencji jednostek

powinna stanowić przedmiot troski ogółu. Spodziewamy się zatem, Ŝe zdrowe społeczeństwo

będzie za pomocą swych instytucji podejmować racjonalne działania zmierzające do pełnego

rozwoju umiejętności posługiwania się pismem u wszystkich jednostek, które je tworzą. Jeśli

wymóg racjonalności w działaniu zdefiniujemy bardzo prosto jako skuteczne dąŜenie do

obranego celu potwierdzone obiektywnymi rezultatami (zob. Wiliński, 1996) oznaczać to

musi: 1) realizację programów nauki czytania i pisania (obranych celów) przygotowanych w

oparciu o 2) rzetelną diagnozę kompetencji wyjściowych (jako warunek oceny skuteczności) i

3) weryfikowanych na podstawie rzetelnej diagnozy kompetencji (a więc procesu rejestracji i

oceny obiektywnych rezultatów) rozwiniętych w wyniku nauczania.

Programy nauki czytania i pisania z psychologicznego punktu widzenia powinny

opierać się na trzech rodzajach wiedzy:

a) o dojrzałym kształcie umiejętności posługiwania się pismem. Na podstawie tej wiedzy

nauczyciele i inne osoby zajmujące się dzieckiem są w stanie od samego początku nauki

stymulować rozwój wszystkich aspektów czytania i pisania. Niewskazane jest bowiem

doskonalenie tylko jednego lub kilku z nich podczas kaŜdego etapu pracy. Dlatego na

przykład podczas nauki czytania i pisania obok technicznych ćwiczeń zawsze powinno

mieć miejsce wzbudzanie odpowiedniego motywu i celu – dlaczego oraz po co czytam i

piszę?

b) o typowej drodze rozwoju kształtowanej umiejętności. Chodzi o to by szkolni

opiekunowie dziecka byli w stanie określić, w jakim stadium procesu nabywania

czytania i pisania znajduje się dziecko oraz odpowiednio do niego dostosowali własne

oddziaływania.

c) o związkach metod nauki czytania i pisania z rodzajem kształtowanych w efekcie ich

stosowania strategii realizacji tych czynności. Korzystanie z kaŜdej metody powinna

więc poprzedzić jej dokładna analiza pod względem rodzaju aktywności psychicznej

ucznia, którą uruchamia (por. Jabłoński, 2001).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: