Bolesław Leśmian Wiersze
Bolesław Leśmian (1878-1937)
· Bolesław Leśmian – poeta, prozaik, eseista i tłumacz. To jeden z najoryginalniejszych liryków polskich XX wieku. Przez niektórych krytyków, uważany jest także za czołowego przedstawiciela symbolizmu polskiego.
· Bolesław Leśmian urodził się 22 stycznia 1878 roku w Warszawie. Pochodził ze środowiska spolszczonej inteligencji żydowskiej, z urzędniczej rodziny Lesmanów. Zarówno Leśmian, jak i jego stryjeczny brat Jan Brzechwa, uważali, że jako polscy poeci powinni nosić polskie nazwiska; dlatego też obaj posługiwali się pseudonimami literackimi.
· Dzieciństwo i wczesną młodość spędził na Ukrainie; kształcił się w Kijowie, gdzie ukończył gimnazjum klasyczne i studia prawnicze. Przez krótki okres pracował w biurach dawnej kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.
· Poezja pochłaniała go już od wczesnych lat młodzieńczych. Jeszcze w okresie studiów podejmował pierwsze próby, pisząc wiersze i poematy w języku rosyjskim. W latach 1903 – 1914 podróżował po Włoszech i Francji. To właśnie tam poeta zetknął się z ówczesnymi europejskimi prądami literacko-artystycznymi, takimi jak:
- modernizm (jego główne cechy to poczucie kryzysu kultury i cywilizacji, dekadentyzm, sprzeciw wobec tradycyjnej moralności mieszczańskiej, hasło "sztuka dla sztuki", styl życia tzw. cyganerii artystycznej; przeciwieństwo XIX-wiecznego naturalizmu),
- parnasizm (był synonimem "estetyzmu", "artystostwa" i "sztuki aspołecznej") symbolizm (prąd literacki traktujący świat realny jako symbol bytu idealnego, do którego poznania zmierzają literatura i sztuka; w poezji posługujący się symbolem, alegorią i personifikacją).
· Po powrocie do kraju udzielał się w życiu kulturalnym i artystycznym. Był współzałożycielem i reżyserem nowatorskiego Teatru Artystycznego w Warszawie. W czasie I wojny światowej mieszkał w Łodzi, gdzie był kierownikiem literackim Teatru Polskiego. Od 1918 roku, z powodów finansowych, mieszkał w Hrubieszowie, a od 1922 – w Zamościu, gdzie pracował jako notariusz. W 1933 roku wybrany został członkiem Polskiej Akademii Literatury (PAL). W roku 1935 przeniósł się do Warszawy i tu spędził ostatnie lata życia.
· Debiutował prawdopodobnie w 1895 roku wierszem "Sekstyny", zamieszczonym w tygodniku "Wędrowiec". Od roku 1897 regularnie drukował wiersze w czasopismach: "Życie", "Wędrowiec", "Chimera"(redagowana przez Miriama – Zenona Przesmyckiego; była czołowym pismem polskiego modernizmu).
· W okresie Młodej Polski wydał tylko jeden tom poetycki "Sad rozstajny" (1912) oraz zbiory baśni w stylu orientalnym: "Klechdy sezamowe" (1913) i "Przygody Sindbada Żeglarza"(1913). Napisał ponadto w tym czasie oparte na rodzimym folklorze "Klechdy polskie", wydane dopiero w latach pięćdziesiątych.
· Duża część twórczości Leśmiana przypada na okres dwudziestolecia międzywojennego (zbiory: "Łąka"(1920), "Napój cienisty" (1936), "Dziejba leśna"(1938, tom pośmiertny)).
· Zmarł 5 listopada 1937 roku w Warszawie. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim.
Wczesna twórczość Leśmiana wyrasta z tradycji symbolizmu rosyjskiego, jednak od początku można zaobserwować silne wpływy Bergsona i słabsze – Nietzschego. Echem fascynacji bergsonizmem jest stosunek poety do natury, której nieodłączną częścią jest człowiek zanurzony w pędzącym nurcie istnienia. Przyroda znajduje się w stanie ciągłego powstawania, rodzenia się. Jedynie intuicja pozwala człowiekowi pojąć dynamizm istnienia, zanurzyć się w nim.
Z powyższego poglądu (dot. sposobu poznania świata) wypływa dążenie do stworzenia odrębnego języka poetyckiego, wyrażającego zmienność rzeczywistości. Poeta nadawał językowi muzyczną rytmiczność, odkrywał na nowo znaczenia etymologiczne słów, tworzył neologizmy, przypominał wyrazy rzadkie lub zapomniane. Ingerował w pojedyncze słowo, łączył cząstki różnych wyrazów, aby ich zrośnięte znaczenia mogły opisać "inną jawę niż jawa Istnienia". Język był dla niego żywą, pulsującą i nie wyczerpaną w przemianie materią, którą można kształtować i korzystać z jej zasobów wedle artystycznych potrzeb. Mieczysław Jastrun owe "leśmianizmy" nazwał cudotworami słowotwórczymi.
W poezji Leśmiana wyróżniamy dwa zasadnicze typy utworów:
» wiersze opisujące w plastyczny sposób przyrodę i przeżycia ludzkie,
» utwory zawierające elementy baśniowej fantastyki.
W jego twórczości można odnaleźć motywy powrotu do natury oraz rozważania filozoficzne i szeroko rozbudowaną symbolikę. W połowie lat trzydziestych poezja Leśmiana przechodzi metamorfozę: znika z niej humor lekki, rubaszny, zaś jego miejsce zajmuje humor ciemny i posępny, pojawiają się motywy nicości i śmierci, zwycięża dekadentyzm i tragiczny humanizm – podstawowym problemem dla człowieka okazuje się być drugi człowiek.
* miłość (np. "W malinowym chruśniaku")
* śmierć (np. "Dziewczyna")
* wizja z zaświatów (np. "Urszula Kochanowska")
* baśniowość (np. "Dwoje ludzieńków")
* ludowość (np. "Dusiołek")
Fascynacja twórczością Charlesa Baudelaire'a często powodowała, że w poezji Leśmiana, świat miłości przekształcał się w świat upadku. Leśmian uczynił z poezji siłę kosmiczną, jednocześnie bezlitośnie ją obnażając. Aby połączyć fizjologię i kosmologię miłości w jeden spójny, wyrazisty, wstrząsający i prawdziwy świat poeta stworzył nowy język poetycki, za pomocą którego – jak sam uważał – "miłował zmory" i "czcił próżnie".
Bolesław Leśmian latami prowadził podwójne życie – posiadając żonę i dwie córki, kochał jednocześnie i był kochany przez pełną uroku Dorę Lebenthal, absolwentkę Sorbony, lekarkę prowadzącą w Warszawie własny gabinet. To właśnie Dora o pięknych zębach i ujmującym uśmiechu, z dołeczkami w policzkach stała się miłosną bohaterką cyklu gorących erotyków "W malinowym chruśniaku". Owe sławne maliny rzeczywiście rosły w sadzie ciotki Leśmiana, w Iłży. W tejże letniej rezydencji poeta poznał i pokochał Dorę. Ona, dwadzieścia lat potem, podczas niemieckiej okupacji, uciekając przed gestapo powróciła do tego miejsca, aby tam odebrać sobie życie. Tym samym miłość i śmierć, dwie leśmianowskie obsesje, połączyły się symbolicznie, jakby zaświadczając metafizyczną prawdę jego poezji.
Cechy charakterystyczne poezji Leśmiana to:
-konkretność,
-wyrazista namacalność obrazowanych zjawisk,
-pietyzm w ukazywaniu szczegółów,
-bogactwo wyobraźni,
-sensualizm – odkrywanie świata wszystkimi zmysłami,
-neologizmy na pierwszy rzut oka wyróżniające poezję Leśmiana.
Był on przeciwnikiem poezji opisującej współczesność, cywilizację, urbanistykę, jak to czynili np. skamandryci czy futuryści. W swojej liryce Leśmian stosował tradycyjną wersyfikację (sylabotonizm, stała średniówka), wprowadzał rytmizację.
Poezja Leśmiana jest programowo pozahistoryczna i stroni od nazw geograficznych, mimo to możemy uważać go za jednego z ostatnich poetów szkoły „ukraińskiej”, do której należeli też w romantyzmie Antoni Malczewski, Seweryn Goszczyński, Bohdan Zalewski, Juliusz Słowacki, a w wieku dwudziestym, obok Leśmiana – Jarosław Iwaszkiewicz i Józef Łobodowski.
„Poprzez zgrozy mgłę roześmian” – posłowie Jacka Trznadla:
v Nikt tak jak Leśmian nie poszukiwał sensu istnienia i świata, który ciągle wymyka się ludzkiemu poznaniu. Nikt też tak mocno nie postawił alternatywy, którą jest wszelki brak tego sensu.
v Zajmuje miejsce poezji światowej obok Rilkego i Elliota, poetów, którzy tak jak on, przyczynili się do obalenia symbolizmu.
v Rozpad symbolizmu u Lesmiana to nie tylko język poetycki, tyczyło się to także spraw głębszych:
- Bóg „znika w brzozie”, zostaje podważona gwarancja rozumnego urządzenia świata, rozpad symbolu Boga jako siły wszechmocnej i dobrej, umieszczenie go na poziomie takich spraw jak śmierć czy przeznaczenie.
- Świat, powstanie mitu antycywilizacyjnego
- Natura - poszukiwana nie na zewnątrz, ale wewnątrz człowieka, ruch natury odbywa ruch ku człowiekowi, jednak i natura nie przynosi temu człowiekowi pocieszenia w antropocentrycznej poezji Lesmiana
v Człowiek jest tylko obserwatorem bogactwa natury (Lesmian jako niedościgniony mistrz opisu przyrody, porównywalny tylko z Mickiewiczem), Zjawisko tzw. „metafizyki natury”- w Balladzie bezludnej natura triumfuje nad znikomością ludzkiego życia.
v Jedynym oparciem dla człowieka jest drugi człowiek. Człowiek to istota kaleka, krucha, rozczłonkowana ( Piła ). Ciało ludzkie zagrożone jest śmiercią i rozpadem.
v Łąka , W malinowym chruśniaku- poeta marzy tu o całkowitym porozumieniu z naturą, z drugim człowiekiem w miłości w ramach przezwyciężenia platońskiej dwudzielności świata na rzeczy same w sobie i ich znaki; marzy przeciw Kantowi a za Bergsonem.
v W późnej twórczości dokonuje się odróżnienie od siebie płaszczyzn bytu i jego poznania- świat wymyka się poznaniu. Powraca symbol jako coś złego i przeklętego.
v Teksty balladowe taki jak, Akteon. Urszula Kochanowska, Kopciuszek, Jadwiga, Dwaj Macieje przynoszą ironiczne spotkania oparte na nieporozumieniu; za każdym nieporozumieniem stoi lub jego konsekwencja okazuje się – śmierć.
v W ostatnich wierszach Leśmiana w świat wchodzi się ogrodem, a wychodzi próżnią. Człowiek jest cieniem rzuconym na ekran nicości, ale cień ten nie oznacza wiary w rzeczywistość innego świata.
v Dualizm życia i pamięci, życia i sztuki. Sztuka - to formy duchowe istniejące niezależnie od form materialnych. Sztuka ma być przedłużeniem życia, zwalczeniem próżni egzystencjalnej, „łodzią ducha ludzkiego”. Tworzenie sztuki jest heriocznym wyzwaniem człowieka.
v Ważną kategorią wierszy Leśmianowskich jest humor. Ma on różne oblicza: śmiech wobec grozy, uśmiech współczucia, ogranicznik jednoznaczności kreowanych stanów psychicznych. W balladach humor jest nośnikiem folkloru. Niekiedy ironia przechodzi w groteskę.
v Istotą egzystencji jest śmierć albo miłość: Śmierć lub miłość!... Pobladła – i miłość wybrała! (Zmierzchun). Wiersze Leśmiana cechuje etyka solidarności i miłości.
v Świat Leśmiana jest światem prawd oczywistych, nakazów esencjonalnych, które niekiedy także potrzebują uzasadnienia. W wierszach poety spotyka się wiele symbolów chrystianistycznych, np. Łąka stylizowana jest na misterium bożonarodzeniowe.
v Leśmian sięga do mitologii pierwotnej, mitów hinduskich, śródziemnomorskich, folkloru słowiańskiego i europejskiego, mitów ludowych. Ulubionym jego rodzajem są parafrazy, w balladach wątków literackich i mitologicznych.
v Mit miłości wczesnej, cielesnej i duchowej zarazem, sięgającej aż po grób – odczytywany jako mit Tristana i Izoldy – to watek tematyczny z cyklów W malinowych chruśniaku, Napój cienisty i Dziejba leśna. Są dwie miłości u Leśmiana – pierwsza to ta wspomniana „wieczna miłość”, druga natomiast- miłość orgiastyczna, zmysłowa, bujna, która czasami przybiera tez formę siły niszczącej. Leśmian obnaża ludzką seksualność i zmysłowość, abstrahując od pornografizowania i hedonizowania swojej poezji miłosnej. Pojawia się mit nienasycenia; życiem światem, miłością.
v Trznadel nazywa Leśmiana egzystencjalistą, człowiekiem XX wieku poszukującym sensu istnienia.
-miłość, wiosna, uleganie mocy wspomnienia
-ten podcykl tomiku podzielony jest na IX wierszy, które tworzą jedna zwartą całość,
-zieleń jawi się tu jako ostoja , środowiska rozwoju ludzkiego ducha,
-wędrowanie duszy ku nie znanej otchłani bez nazwy i granic (V),
-kontakt z Bogiem: podmiot cyklu prosi Boga o przebudzenia, a gdy to się ziszcza, Bóg wyciąga do niego dłoń, po czym on odpowiada mu tym samym ( VI),
-człowiek przegląda się w naturze, którą symbolizuje las powstający ze swego miejsca, by przyjść do niego na ludzkie wezwanie (IX) – połączenie jednooki z naturą (lasem) jest jednak krótkotrwałe, przemijające,
-podcykl ten charakteryzuje zawiła metaforyka młodopolska, głęboka symboliczność.
-poeta pochyla się nad prostym, wiejskim człowiekiem, tu: głuchoniema dziewczyną (Głuchoniema),
-Sad – obraz rozdwojenia człowieka wywołanego przez pospolite fizyczne żądze i jednoczesne potępienie ich,
-podcykl poprzedzony jest Prologiem, a kończy się Epilogiem,
-uproszczenie języka poetyckiego.
-wiersze krótkie, bez tytułów, rozpoczynające się incipitami,
-jacy są aniołowie?- podcykl wierszy jest próbą odpowiedzi na to pytanie.
§ Schadzka- erotyk o potrzebie miłości wobec nieuchronności śmierci. Schadzka kochanków to impuls do rozmyślań nad tym, że milczeniem pieszczota się krzepi i że nie można kochać bardziej niż wtedy, gdy się nie zna drugiego.
§ Metafizyka- opis krainy, w której łatwiej żyć, rzadziej umierać. Jest to kraina marzeń, radości, jest tu spokojnie i sielsko, lecz niekiedy wdziera się i niepokój. Człowiek pragnie cudów, odkrywania nowego i dlatego nie lęka się niebezpieczeństw metafizyki.
I.
1. Sindbad wyrusza w podróż, bo kobieta odrzuciła jego względy.
2. Czym są twe wargi –jej warg nie tknięte...? Bohater czuje gorycz odrzuconego uczucia. Rozmyśla nad bezmyślnością własnego istnienia pozbawionego obecności jej ciała.
3. Nowa kobieta nie zdoła uleczyć bólu po tej, która go porzuciła.
4. Kobieta pragnęła tylko wzajemności, a gdy ja otrzymała, przeraziła się i poczuła okrutną samotność. Wróciła do niej pustka i ciemnota.
5. Żeglarz przed wypłynięciem ogłasza: A zasię Bogu cóż po takich dłoniach/ Które się w znoju i w grzechu nie spocą?; I wypłynąłem na morskie odmęty.
II.
1. Podróż – dookoła bezkresne morze, otchłań bez lądów; samotność, bezradność, zagubienie, bezczas.
2. Staje się bezbrzeżny, pełen tęsknoty, niedosiężny.
3. Trafia na cudowna wyspę pełna zieleni, dziwów, pachnącą niezliczona ilością kwiatów.
4. Wyskakuje z łodzi na ową wyspę i ogarnia go radość, jest wypełniony słońcem i ekscytacja.
5. Jest tu wspaniała dziewczyna niczym nimfa labo rusałka. Żeglarz, widząc ja, błogosławi ziemi, na której zacumował. Jest to cudowne spotkanie się „ dwóch dusz”.
6. Dziewczyna (bezwstydnica:) ) mówi: Patrzaj na mnie i pozbawiaj tajemnicy. Kobieta ta symbolizuję duchowość, ekstazę metafizyczną, spełnienie pragnień duchowych, ale tez zmysłowych. Dziewczyna nie ma rodziców, nie zna swego pochodzenia, zrodziło ja słońce ( może to swoista Afrodyta?).
7. Kobieta pyta żeglarza, czy wierzy on w upalność, żar. On zwierza się, że na morzach nie znalazł ukojenia dla swego ducha i nie uśmierzył bólu po odrzuconej miłości. Kobieta uwodzi go po to, by zapomniał o tamtej na zawsze.
Wszystkie nam naraz zaszumiały kwiaty.
III.
1. Żeglarz nie umie opisać swojej niezwykłej kochanki, bowiem dziewczyna ulega dziwnym metamorfozom. Jest wszystkim naraz, o każdej porze dnia może być kimś innym.
2. Dziewczyna prosi żeglarza, by jej przysiągł, że nigdy nie odda się innym rozkoszom ducha i nie zatęskni do dawnej ukochanej. Żeglarz przysięga.
IV.
1. Sindbad Żeglarz to symbol człowieka poszukującego szczęścia. Mimo uroków dziewczyny, żeglarz tęskni jednak do tego, co porzucił. Mówi o wyspiarce:
Cóż ci z jej piękna, ty – bólu skrzydlaty? Trudny jest, ale konieczny, powrót człowieka do przyziemności.
2. dziewczyna wyrzuca Sindbadowi, że nie daje jej tyle czułości, co niegdyś. Żeglarz mówi kobiecie: Przysięgi miłosne mogą i muszą i chcą być złamane! Dziewczyna, słysząc te słowa, zamierza się zemścić.
3. Bo komu pierwsza miłość się nie uda/ Goniąc za inna-zemsty nie pokona/I depcze w drodze napotkane cuda. Żeglarz odrzuca miłość dziewczyny z wyspy, bo myśli o tamtej.
4. Sindbad czuje opętanie dziwnymi uczuciami. Nie żyje już dobrze ze swoja kobietą. Chcę ja uśmiercić. Dziewczyna staje się „czarna”. Dobra, pozytywna strona jej egzystencji została zniszczona przez Sindbada. Kobieta powolnie umiera. Martwa kładzie żeglarza nad brzegiem krynicy.
5. Sindbad zostaje na wyspie sam, a wyspa powoli przestaje być rajem, czernieje, piękno zanika.
V.
Rozpielgrzymiony po wirach bezdeni/ Dokądże dążysz? Jakaś baśń w przestworze/ Poprzód twych oczu we mgle się zieleni? Żeglarz czuje entuzjazm z okazji odzyskania wolności, wciąż nowego poszukiwania. Kłania się światu w podziękowaniu za jego wspaniałość. Dziewczyna utracona nigdy była jego.
polonistyka_UJ