metodol 2.doc

Rozdział 4

Rozumienie pojęcia „metodologia"

Dyscypliny naukowe traktujące o racjonalności tworzenia wiedzy oraz o cechach wytworzonej wiedzy nazywane są me­todologiami nauk. Nazwa „metodologia nauki" etymologicz­nie i dosłownie znaczy tyle, co nauka o metodach badań, dlate­go bywa za wąsko rozumiana. Słowo „metodologia" składa się z trzech wyrazów greckich, mianowicie: metoda (ad, in, secun­dum), ódón (via) i logos (idea, verbum, intelłecius, ratio). Wyni­ka z tego, że etymologicznie rzecz biorąc - metodologia jest na­uką o drodze, czyli nauką o zasadach i normach, których należy przestrzegać przy dążeniu do zamierzonego celu, w naszym wy­padku - przy dążeniu do poznania naukowego.

Ponieważ słowo „metodologia" w ujęciu łacińskim i spol­szczonym może być składem dwóch wyrazów „methoda" (me­toda) i „logia" (nauka) - przeto można także jego sens oddać w określeniu metodologii jako nauki o metodzie (pracy nauko­wej). Samo bowiem słowo „metoda" oznacza właściwą drogę lub właściwy sposób postępowania w każdej dziedzinie rozum­nego ludzkiego działania, które ma prowadzić do zamierzone­go celu: w sztuce - do zdobycia umiejętności i biegłości w niej, w nauce - do jej osiągnięcia, opanowania i umiejętności przeka­zywania jej innym.

4.1. Metodologia jako nauka o zasadach badań naukowych

Obecnie metodologia nauk jest szerzej rozumiana, miano­wicie jako wiedza dotycząca nie tylko samych metod badaw­czych (tj. doboru i tworzenia układów czynności badawczych), ale również warunków (psychicznych, społecznych czy tech­nicznych) uzyskiwania i formułowania wiedzy, a zwłaszcza cech, jakie powinna mieć wiedza, by zasługiwała na nazwę na­ukowej. Wiedza o metodach i warunkach badań jest nazywa­na wiedzą pragmatyczną, a wiedza o cechach wiedzy naukowej — wiedzą apragmatyczną.

Składniki metodologii nauk nazywane są wypowiedziami wiedzotwórczymi, ponieważ informują o tym, jak są wykony­wane badania naukowe i jakie cechy mają wyniki tych badań albo o tym, jak należy wykonywać badania i jakie cechy powin­ny mieć wyniki takich badań. Dzieli sieje na konstatujące i nor­matywne. Pragmatyczne wypowiedzi konstatujące są opisami metod stosowanych faktycznie przez badaczy, a apragmatyczne wypowiedzi konstatujące - opisami faktycznych dzieł opubliko­wanych jako naukowe. Z kolei pragmatyczne wypowiedzi nor­matywne są wskazaniami, jakie należy stosować metody, aprag­matyczne wypowiedzi normatywne zaś - wskazaniami cech, jakie powinny mieć wyniki prac uczonych. System wypowiedzi wiedzotwórczych, swoistych dla realizowanego tematu badaw­czego, nazywa się metodyką badań.

W przeszłości metodologia nauk była tworzona głównie przez teoretyków poznania oraz logików. Miała charakter ogólny i ograniczony zakres. Występowała jako jeden z trzech działów klasycznej logiki. Dopiero upowszechnienie się wśród badaczy poglądu o potrzebie tworzenia wiedzy ścisłej i wynikłe z niego dążenie do uniezależnienia nauk empirycznych od spekulatyw-nych teorii epistemologicznych spowodowały powstanie ogól­nej metodologii nauk jako odrębnej dyscypliny. Ze względu na swojąogólność jest ona użyteczna dla badaczy ze wszystkich dys­cyplin naukowych. Z kolei przez uogólnienia doświadczeń me­todycznych i badania zastosowań ogólnometodycznych zasad do rozwiązywania konkretnych problemów w ramach dyscyplin na­ukowych i ich typów, teoretycy zaczęli tworzyć szczegółowe me­todologie nauk. Taki charakter ma m.in. metodologia nauk ekono­micznych. „Metodologia ogólna - pisał Kazimierz Ąjdukiewicz - wypracowuje ogólne pojęcia metodologiczne, tzn. pojęcia tych typów zabiegów poznawczych, które występują we wszystkich naukach [...], jak pojęcie wnioskowania, dedukcji i indukcji, de­finicji, klasyfikacji i wiele innych. Metodologie szczegółowe wy­pracowują szczegółowe pojęcia metodologiczne, tj. pojęcia tych typów zabiegów poznawczych, które w niektórych tylko naukach występują. [...]. Takimi pojęciami są np. pojęcia obserwacji, eks­perymentu, pomiaru, sprawdzania hipotez i wiele innych".

4.2. Zadania metodologii

Metodologia polega na wymianie obserwacji i uwag krytycz­nych, co pozwala na zinstytucjonalizowanie powszechnie akceptowanych reguł i procedur oraz stworzenie właściwych metod i technik badawczych. Ten system reguł i procedur jest norma­tywnym składnikiem metodologii naukowej, ponieważ ustala normy tworzące standardy w badaniach i analizach naukowych. System reguł umożliwia komunikację, analizę krytyczną i postęp naukowy. Metodologia dostarcza reguł wnioskowania pozwala­jących na wyprowadzenie rzetelnych wniosków z zaobserwowa­nych faktów. Pomocą we wnioskowaniu służą procedury logicz­ne jako zespół twierdzeń wzajemnie się wspomagający. Stosując logikę jako podstawę naukowego myślenia, metodologia powięk­sza wewnętrzną spójność twierdzeń formułowanych przez na­ukę. Metodologia nauk wymaga zatem kompetencji w logicznym wnioskowaniu oraz analizowaniu. Metodologia wyjaśnia akcep­towane kryteria empirycznej aktywności oraz prezentuje metody i techniki jej weryfikacji. Intersubiektywność, która jest wymia­ną informacji, jest niezbędna, ponieważ same myślenie logiczne nie gwarantuje empirycznej obiektywności. Przez intersubiektyw­ność wiedza ogólna i metodologia nauk stają się komunikatywne.

W języku potocznym posługujemy się terminem metoda na określenie sposobu wykonywania jakiejś czynności lub też spo­sobu osiągania zamierzonego celu. To drugie określenie jest o tyle właściwsze, że odróżnia metodę od schematu czy wzoru czynno­ści, który różni się tym od metody, że jest czymś ściśle określo­nym i niezmiennie powtarzanym, podczas gdy termin i pojęcie metody zakłada jakieś poszukiwanie drogi; ponadto schemat czy wzór jest jednostkowy i niezmienny, podczas gdy metoda jest za­zwyczaj całym zespołem czynności odpowiednio dostosowanych wzajemnie do siebie oraz do osiągnięcia zamierzonego celu.

4.3. Metoda i jej elementy składowe

Terminu „metoda" używa się jednak przede wszystkim do określenia czynności badawczych w nauce, wtedy mówimy o metodach naukowych.

Określenie to wydaje się niewystarczające, dlatego że nie podkreśla w dostateczny sposób twórczego i elastycznego cha­rakteru samej metody. Lonergan zastrzega wprawdzie, że „nor­matywny wzorzec" to nie to samo, co „zbiór reguł ślepo sto­sowanych", lecz to, co niejako wyprzedza i z czego reguły te można wyprowadzić, a więc jakiś ogólniejszy zespół zasad me­todologicznych, ale z samego określenia nie wynika to dość ja­sno, a w każdym razie nie jest to wyraźnie w nim zawarte.

Zastrzeżenie Lonergana jest o tyle słuszne, że nie wszyst­kie wzory czynności badawczych nazywamy metodami, dlatego niektórzy mówią o trzech różnych rodzajach wzorów czynności badawczych, czy też o trzech różnych rodzajach reguł badaw­czych: metody, techniki i procedury badawcze. Różnica między nimi nie jest łatwa do sprecyzowania, ale można by ją ukazać, jak następuje:

1) Przez metodę rozumiemy ogólniejszą zasadę lub regułę dotarcia do rzeczywistości lub analizy uzyskanych materia­łów badawczych, wynikającą z samej koncepcji rzeczywi­stości lub struktury umysłu ludzkiego, a najczęściej z obu tych przesłanek. Zazwyczaj na określoną metodę składa się zespół takich zasad lub reguł logicznie i funkcjonalnie spój­ny, i dzięki temu sprowadzalny do jakiejś reguły podsta­wowej, choć nie zawsze dający się z niej wydedukować we wszystkich swoich szczegółach.

2) Od tak rozumianej metody należy odróżnić techniki badaw­cze, czyli system urządzeń i zabiegów stosowanych w bada­niach naukowych. Różnią się one od metody nie tylko tym, że są to konkretne środki działania lub konkretne dyrekty­wy posługiwania się tymi środkami, ale także tym, że wiele z nich może znaleźć zastosowanie do różnych metod i róż-

nych przedmiotów badań, jak np. urządzenia pomiarowe, kwestionariusze, maszyny cyfrowe itp. Niekiedy określa się je również mianem metod, choć nie jest to trafne ani uza­sadnione.

3) Przez procedury badawcze rozumiemy z jednej strony spo­sób posługiwania się technikami badawczymi, z drugiej na­tomiast plan prowadzenia badań, kolejność poszczególnych czynności badawczych i ich wzajemne powiązania. Odróżnienie tych trzech określeń nie jest zresztą w prakty­ce łatwe, zwłaszcza że techniki i procedury badawcze mogą być rozumiane jako elementy składowe metody w szerszym tego sło­wa znaczeniu. Nie można bowiem w sposób całkowicie upraw­niony odróżnić metody od samego jej stosowania, tak iż szcze­gółowy opis jakiejś konkretnej metody powinien zawierać także opis technik i procedur badawczych, choć teoretycznie można wyabstrahować co tu jest metodą, co techniką, a co procedurą.

Te same techniki badawcze mogą być stosowane na przy­kład w metodach psychologicznych i socjologicznych (kwestio­nariusz), choć procedura może być w każdym wypadku nieco różna, ale czasem może być również podobna. Z drugiej stro­ny, ten sam przedmiot może być badany przy pomocy różnych metod, technik i procedur badawczych, ale wszystkie te badania mogą zmierzać do tego samego celu. Na przykład słynny Całun Turyński był badany przy pomocy metod historycznych, che­micznych i fizykalnych, a wszystko to zmierzało do ustalenia jego autentyczności, czy choćby jej prawdopodobieństwa.

Pojęcie metody implikuje świadome zmierzanie najkrót­szą drogą do zamierzonego celu. O metodzie naukowej mówi­my wtedy, kiedy poszukujemy dróg dotarcia do prawdy, czy też przybliżania człowiekowi tego, co zostało poznane. Metoda na­ukowa jest więc zespołem zasad lub reguł, dotyczących następu­jących zespołów czynności: a) formułowanie hipotez naukowych, czyli niesprawdzonych jeszcze zdań odnoszących się do jakiegoś zespołu faktów, a więc ogólnych zdań o rzeczywistości;

b) czynności zmierzające do dotarcia do rzeczywistości, czyli gromadzenie materiałów naukowych odnoszących się do tych faktów. Mówimy wtedy o metodach badań naukowych w wąskim tego słowa znaczeniu;

c) analiza nagromadzonych materiałów naukowych bądź też analiza teoretyczna, zmierzająca do weryfikacji postawio­nych hipotez naukowych. Te same fakty mogą być analizo­wane przy pomocy różnych metod;

d) porządkowanie i prezentacja teorii naukowych (np. prezen­tacja literacka, matematyczna, graficzna itp.);

e) praktyczne wykorzystanie wyników badań (teorii) nauko­wych, polegające na formułowaniu norm i dyrektyw dzia­łania (postępowania, wytwarzania). Naukowe opracowa­nie norm i dyrektyw działania, dokonywane w ramach tzw. dyscyplin praktycznych, jest czymś innym aniżeli stosowa­nie tych norm i dyrektyw w praktyce, które również wyma­ga pewnej umiejętności i sprawności. Nie jest to już jednak nauka, lecz praktyka.

Wynika z tego, że nie tylko w różnych naukach stosujemy różne metody, a zastosowanie takiej lub innej metody nauko­wej zależy z jednej strony od przedmiotu badań, z drugiej zaś od charakteru dyscypliny badawczej, jej przedmiotu formalne­go i celu, ale także na różnych etapach badań tego samego przed­miotu, w ramach tej samej dyscypliny, stosuje się różne metody badawcze.

Kiedy więc mówimy o metodzie jakiejś dyscypliny nauko­wej, to musimy dokładnie powiedzieć, o co nam chodzi, a kiedy powtarzamy bardzo często, że każda dyscyplina naukowa posia­da swoją własną metodę, to jest to na pewno prawda, ale jest to prawda bardzo uproszczona. Mamy tu zazwyczaj na myśli to, co nazywamy metodą naczelną, właściwą danej dyscyplinie, choć i to określenie nie jest całkiem jasne. O metodzie danej dyscypli­ny naukowej mówimy bowiem w dwojakim znaczeniu:

a) albo mamy na myśli jej przedmiot formalny, tzn. podstawo­wy sposób stawiania zagadnień w ramach tej dyscypliny;

b) albo mamy na myśli metodę najczęściej stosowaną na ja­kimś etapie badań tej dyscypliny, a rzadziej stosowaną w innych naukach.

4.4. Znaczenie metody w badaniach naukowych

Powyższe utożsamianie nauki z metodą opiera się na bar­dzo szerokim pojmowaniu słowa „metoda". W takim ujęciu metoda określa formy i przebieg każdej ludzkiej działalno­ści. Poznać je - to znaczy poznać przede wszystkim meto­dy w określonym rodzaju działania. Wskazuje to na potrzebę węższego pojmowania „metody naukowej". W rzeczy sa­mej o metodzie naukowej mówi się w dwóch znaczeniach:

1) jako o całokształcie sposobów badawczego docierania do prawdy i pojęciowego przedstawiania prawdy poznanej;

2) jako o sposobach uzyskiwania tak zwanego materiału naukowego, czyli w znaczeniu roboczej metody badań („me­tody robocze").

W znaczeniu pierwszym metoda naukowa jest to ogół czyn­ności i sposobów niezbędnych do rozwiązywania problemów naukowych, do pisania prac naukowych oraz do oceny wyników tych działań. W obrębie tak pojętej metody naukowej rolę pod­porządkowaną odgrywają metody wykonania badań. Zazwyczaj na myśli miewa się przy tym sposoby zdobywania tzw. materia­łów naukowych, stanowiących podstawę do opracowania teore­tycznego, ostatecznie zaś do rozwiązania określonego problemu naukowego, w końcu zaś do napisania pracy naukowej. W oby­dwu znaczeniach — szerszym i węższym — pojęcie metody na­ukowej ma, przynajmniej częściowo, sens normatywny. Mówiąc o niej mamy mianowicie na myśli to wszystko, co pracownik naukowy powinien wykonać, aby pracować dobrze, czyli aby zdo­bywać prawdy naukowe.

Faktyczne czynności badawcze mogą być i bywają mniej lub więcej poprawne; czasem bywają błędne. Dzieje błędów naukowych są zapewne niemniej bogate niż dzieje prawdy na­ukowej. Konieczne jest wobec tego ustalenie wymagań, co do rodzaju i układu czynności naukowych, prowadzących do po­znania prawdy danego rodzaju, np. prawdy historycznej. Me­toda naukowa jest to więc ogół właściwych, prowadzących do celu, czyli wzorcowych sposobów wykonywania badań nauko­wych, pisarskiego ich opracowywania oraz oceny krytycznej. Co prawda, jak dotąd właściwych sposobów oceny krytycznej (prac naukowych) na ogół nie uważa się za część metody nauko­wej; dlatego, że sposobów tych dotychczas jeszcze należycie nie opracowano.

Normy i postulaty badań naukowych wywodzą się z trady­cji pracy badawczej. Stanowią one swoistą „technikę", którą trze­ba należycie poznać i opanować, aby móc skutecznie pracować naukowo. Każde nowe badanie naukowe jest oparte na dotych­czasowym stanie metody naukowej, ale zarazem także przyczy­nia się do jej rozwoju. Znaczy to, że postęp nauki, czyli postęp w poznawaniu prawdy, obejmuje postęp w zakresie metody na­ukowej. Im lepsza jest metoda, tym lepsze są możliwości po­stępu badań naukowych, czyli postępu w poznawaniu prawdy. Przeciwnie, im gorsza jest metoda, tym gorsze są te możliwości. W następstwie, tym lepsze lub gorsze są rzeczywiste osiągnięcia nauki. Trzeba tu jednak zauważyć, że metoda naukowa jest i mu­si być przystosowana do przedmiotu badań. Wobec tego własno­ści przedmiotu wyznaczają możliwości postępu w konstrukcji roboczych metod naukowych. Postęp ten jest tylko drugorzędnie uzależniony od pomysłowości (wybitnych) twórców nauki.

Metoda naukowa jest mniej więcej ogólna lub specjalna, zależnie od stopnia ogólności danego problemu lub dyscypli­ny naukowej. Istnieje wobec tego obszerna skala jej ogólno­ści, począwszy od zasad i przepisów ważnych dla wielu nauk, a skończywszy na zasadach ważnych w jednej tylko, wąskiej dyscyplinie naukowej. Innymi słowy, jedne zasady i przepi­sy metodologiczne są uniwersalne, inne natomiast są specjal­ne. Trafne i pomyślne zastosowanie tych drugich zależne jest od znajomości i umiejętności posługiwania się zasadami i prze­pisami uniwersalnymi. Wobec tego, aby wykonać dobrze jaką­kolwiek pracę naukową, znać trzeba jedne i drugie. Oczywiście, znać trzeba przede wszystkim zasady zastosowalne do wielu rozmaitych prac naukowych, do prac małych i wielkich, do prac z różnych dyscyplin naukowych.

4.5. Główne ingredienty metody naukowej

Często powtarzane, że aż banalne, jest twierdzenie, iż wy­niki badań naukowych zależą od stosowania właściwej metody. Należałoby bliżej określić tę zależność. Można to sformułować jak następuje:

a) podjęcie badań naukowych, bez uprzedniego opracowania metody, może prowadzić jedynie do zebrania jakiejś ilości informacji niepewnych, z których niczego nie można racjo­nalnie wywnioskować;

b) zastosowanie niewłaściwej metody może spowodować, że badania nie dadzą żadnych, a w każdym razie oczekiwa­nych, wyników;

c) zastosowanie błędnej metody może doprowadzić do błęd­nych wyników, a zatem oddalać nas od prawdy.

d) wnioski, jakie wyprowadzamy z posiadanych materiałów naukowych, muszą być opracowywane z uwzględnieniem metody, przy pomocy jakiej zostały zdobyte, a w każdym razie nie powinny wykraczać poza granice określone przez tę metodę. Łączy się z tym istotne pytanie - od czego zale­ży wybór metody naukowej, względnie w oparciu, o jakie przesłanki może i powinna być ona wypracowana? Wybór metody naukowej i sposób jej stosowania zależy od pewnych prokoncepcji ogólnych dotyczących przedmiotu badań, struktury dyscypliny naukowej, w ramach której badania są pro­wadzone, celu badań oraz samego ich problemu, czyli hipotezy ro­...