DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE - DZIEJE NOWOŻYTNE ( DO ROZBIORÓW )
XVI wiek w Rzeczpospolitej charakteryzował się stabilnością zewnętrzną i wewnętrzną. Były to czynniki sprzyjające wzrostowi liczebności Żydów. W połowie XVI wieku liczbę ludności żydowskiej ocenia się na około 100 tysięcy i od tego czasu zaczęła ona gwałtownie wzrastać. Wzrósł także odsetek ludności żydowskiej w stosunku do ogółu zaludnienia państwa (z 0,6% do około 5%). Główne nasilenie osadnictwa objęło tym razem wschodnie obszary Rzeczypospolitej.
W 1501 roku w Rzeczpospolitej rozpoczął panowanie król Aleksander Jagiellończyk (1461-1506). Warto zauważyć, że stosunek polskich królów do Żydów odznaczał się znaczną chwiejnością. Nadawali oni sprzeczne przywileje, faworyzujące to Żydów, to chrześcijańskich mieszczan i kupców, co w konsekwencji pogłębiało napięcia i sprzeczności pomiędzy ludnością żydowską i chrześcijańską.
W latach 1506-1548 w Rzeczpospolitej panował król Zygmunt I Stary (1467-1548). W 1507 roku król Zygmunt Stary postanowił uporządkować sprawę żydowską w państwie. W celu zapobiegania rozruchom, wyznaczył radom miejskim wysokie kary i kaucje za dopuszczenie do powstawania ewentualnego tumultu przeciwko Żydom. W przypadku zaistnienia zamieszek, połowę pieniędzy pochodzących z kary mieli dostać poszkodowani Żydzi, a drugą połowę skarb państwa. Zabroniono też oskarżania Żydów o mordy rytualne czy profanację hostii. W 1518 roku król Zygmunt Stary po raz drugi się ożenił. Wraz z przyjazdem do Polski królowej Bony, z Włoch przybyli wraz z nią wybitni żydowscy medycy. Obok umiejętności medycznych przywieźli także inne umiejętności świeckie. Na dworze królewskim znajdowało się wówczas wielu żydowskich bankierów, kupców i lekarzy. Zwłaszcza cenieni byli bankierzy, gdyż ratowali władców z opresji finansowych i dostarczali pieniędzy skarbowi państwa, potrzebnych między innymi na prowadzenie działań wojennych na rubieżach państwa. Szlachta również zabiegała o życzliwość Żydów, gdyż znajdywała w tym zwiększone zyski z handlu produktami rolnymi.
W owym czasie na ziemiach polskich istniał wyjątkowy samorząd żydowski. Każda gmina (kehila) posiadała swój własny organ administracyjny (kahał). Członków kahału wybierano spośród najbardziej poważanych i najczęściej najbogatszych członków gminy. Czuwali oni nad spokojem i bezpieczeństwem. Kontrolowali łaźnie, przetwórstwo mięsa, szkolnictwo i usługi pogrzebowe. Państwo nakładało na nich podatki, które oni dzielili pomiędzy członków gminy i następnie nadzorowali ich ściągniecie. W ściąganiu podatków, żydowski samorząd był bardziej skuteczny niż urzędy państwowe. W latach 1518-1522 król Zygmunt Stary postanowił rozciągnąć samorząd żydowski w Polsce poza obszar gminy. Utworzono cztery żydowskie ziemstwa, które wybierały swoją starszyznę i miały swoich poborców podatkowych. Żydzi skupiali się w kahałach, w których zgromadzenie członków wybierało trzy lub czteroosobowe kolegium. Żydzi mieli pełne sądownictwo cywilne i kryminalne. Kwestie sporne pomiędzy ziemstwami rozstrzygał stały trybunał rozjemczy w Lublinie (utworzony w 1530 r.). Cztery ziemstwa: (1) kahały wielkopolskie i mazowieckie, (2) kahały Ziemi Krakowskiej, (3) kahały małopolskie i Rusi Czerwonej, (4) kahały litewskie. Przychylne Żydom prawa i życzliwość dwóch ostatnich królów z dynastii Jagiellonów spowodowały rozwój gmin i bogacenie się wielu Żydów w XVI wieku. Kapitał i handel żydowski umożliwiały eksploatację bogactw naturalnych i dostarczały niezbędnych finansów królowi oraz szlachcie. Większa część handlu i rzemiosła znajdowały się w rękach Żydów. Cechą charakterystyczną tego okresu jest wzrost ilości żydowskich rzemieślników, choć jednocześnie pojawiła się spora grupa żydowskiej biedoty, która była zupełnie pozbawiona możliwości stałego zarobkowania. Do ludności żydowskiej bardzo przychylny stosunek mieli właściciele miast. Bardzo często zakładając nowe miasta, wyręczali się oni Żydami, którzy w nowej osadzie organizowali cechy rzemieślnicze, handel oraz nadzorowali ściąganie podatków i ceł. W ten sposób wielu Żydów w pogoni za zyskiem przenosiło się z przeludnionych miast do nowo zakładanych osad. Najmocniejszą ostoję mieli Żydzi w polskiej szlachcie, która żywiła uprzedzenie dla niemieckiego osadnictwa i posługiwała się Żydami do zwalczania i ograniczania niemieckiego mieszczaństwa. A ponieważ szlachta piastowała urzędy wojewodów, kasztelanów, starostów i inne godności, więc ustawy kanoniczne pozostawały względem Żydów zapomniane.
Z początkiem XVI wieku zobowiązano Żydów do wystawiania własnych oddziałów wojskowych. W praktyce często ten obowiązek zastępowano świadczeniami pieniężnymi. W 1525 roku ostatni książę mazowiecki ponowił utrzymać dekrety zakazujące Żydom mieszkania w Warszawie i na Mazowszu, a po jego śmierci, dwa lata później potwierdził je król Zygmunt Stary.
Przez cały ten czas, głównym zajęciem większości Żydów był handel. Istotą żydowskiego handlu zawsze była umiejętność szybkiego dostosowania się do zachodzących zmian oraz zadowalania się znacznie mniejszym zyskiem niż chrześcijańska konkurencja. Dzięki temu, magnaci oraz szlachta mogli nabywać u żydowskich kupców poszukiwane przez siebie towary, i to po cenach niższych niż u chrześcijańskich kupców. Dodatkową pomocą okazało się zrównanie żydowskich kupców z kupcami chrześcijańskimi w zakresie ceł (1527 r.).
W 1529 roku w Krakowie doszło do spalenia na stosie za herezję Żydówki, Barbary Weiglowej. Wcześniej przyjęła ona wiarę chrześcijańską, a następnie powróciła do judaizmu. Za ten czyn została spalona na stosie.
W 1532 roku kupcy żydowscy uzyskali prawo wolnego handlu w całym państwie polskim. Kupcy z Krakowa prowadzili wówczas aktywną wymianę towarów z Poznaniem, Lwowem, Brześciem Litewskim i Wilnem. Kupcy z Lwowa handlowali najczęściej z Krakowem, Poznaniem, Wilnem i Jazłowcem. Równocześnie rozwijał się pomniejszy handel lokalny, który został prawie całkowicie opanowany przez drobnych żydowskich handlarzy i tak zwanych wędrownych sprzedawców, przewożących cały swój majątek na wózku lub w worku.
W 1534 roku król Zygmunt Stary zwolnił Żydów z obowiązku noszenia specjalnych, wyróżniających się ubrań.
Bardzo szybko Rzeczpospolita stała się centrum nauk i literatury talmudycznej. Tutaj żyli i tworzyli wielcy rabini, myśliciele, autorzy dzieł filozoficznych i kabalistycznych. Nadzwyczajny rozwój szkół talmudycznych w Polsce ugruntowało trzech rabinów, Szachna, Lurja i Isserles. Ten triumwirat rabiniczny utwierdził zwierzchnictwo Polski nad całym niemal żydostwem europejskim, zwierzchnictwo przez wszystkich chętnie uznawane. Rabin Szalom Szachna działał w latach 1540-1558 i był nadrabinem w Lublinie. Rabin Salomon Lurja (1510-1573) był wybitnym uczonym talmudystą. Gruntownie i głęboko objaśniał zasady praktyki religijnej judaizmu. Drobiazgowo zwracał uwagę na poprawność gramatyczną i ścisłość w odróżnianiu form językowych hebrajskiego. Jednakże nadającą ton w Polsce powagą rabiniczną był rabin Mojżesz Ben-Izrael Isserles, znany także pod akronimem Remu (1520-1572). Mieszkał on w Krakowie (Polska) i był rektorem miejscowej jesziwy, która cieszyła się dobrą opinią w całej Europie. Sprawował funkcję naczelnego rabina Krakowa aż do śmierci i słynął z łagodności okazywanej wszystkim uciskanym i będącym w trudnej sytuacji ekonomicznej. Był gruntownie obeznany z całą literaturą talmudyczną. Napisał on liczne komentarze i wyjaśnienia do Pisma. Szczególną sławę przyniósł mu komentarz uzupełniający do dzieł rabina Józefa Karo - "Drogi Mojżesza" (hebr. "Darche Mosze", komentarz do "Bet Josef"). Isserles podkreślał znaczenie lokalnych zwyczajów dla rozwoju żydowskiego prawa. Prezentował poglądy i praktyki rabinów i wspólnot aszkenazyjskich. Isserles jeszcze większą sławę zyskał swoją polemiką "Obrus" (hebr. "Mapa", komentarz do "Szulchan Aruch"). W ten sposób rabin Mojżesz Isserles komentarzom rabinów sefardyskich (hiszpańskich) przeciwstawił komentarze rabinów aszkenazyjskich (niemiecko-polskich). Dzieła te ujednoliciły aszkenazyjskie zwyczaje i praktyki, umożliwiając ukształtowanie się Żydów Aszkenazyjskich jako grupy jednolitej pod względem religijnym i kulturowym. Sława akademii polsko-talmudycznych rozbrzmiewała wówczas wśród całego żydostwa europejskiego. Dyplom polskich uczelni talmudycznych był najlepszą rekomendacją na rabina we wszystkich gminach europejskich. Poziom żydowskiej oświaty w Polsce XVI wieku był wysoki. Wszystkie duże miasta miały własne jesziwy. Już w owym czasie Żydzi mieszkający w Polsce mieli obowiązek posyłania swoich synów w wieku od czterech do ośmiu lat do kahalnych szkół. Dzieci uczyły się w nich języka hebrajskiego, czytały Torę i poznawały podstawy rachunków. Szkoły drugiego stopnia obejmowały chłopców w wieku od ośmiu do trzynastu lat. W tych szkołach uczono Talmudu z komentarzami. Dziewczęta trzymano z dala od szkół. Wielu młodzieńców studiowało Talmud, uznając to za cel własnego życia. Rodziny lub lokalne gminy były przy tym zobowiązane do utrzymywania ich. Rabini wielkich miast byli zatwierdzani przez króla. W 1534 roku założono w Krakowie pierwszą żydowską drukarnię. Publikowano książki w hebrajskim i jidysz.
Ważną dziedziną gospodarczej działalności były arendy. Obok bogatych kupców i finansistów żydowskich dzierżawiących duże dobra ziemskie pojawiła się liczna warstwa drobnych dzierżawców rud, kuźni, młynów, gorzelni, browarów, słodowni oraz karczm i szynków. Przeciwko oddawaniu przez króla Żydom w dzierżawę żup, ceł i myt, a także starostw i ekonomii królewskich ostro zaprotestowała szlachta. Pod jej wpływem w 1538 roku sejm w Piotrkowie zakazał Żydom dzierżawienia dochodów publicznych. Kolejne sejmy powtarzały ten zakaz. W 1538 roku szlachta na sejmie w Piotrkowie doprowadziła do wyłączenia Żydów mieszkających w miastach prywatnych i dobrach ziemskich spod jurysdykcji (opieki prawnej) króla. Równocześnie doszło do podziału Żydów na królewskich lub szlacheckich. Wynikało to z walki o względy Żydów. Król Zygmunt Stary zrzekł się jurysdykcji nad Żydami w miastach i wsiach prywatnych.
W 1541 roku król Zygmunt Stary ustanowił dwóch naczelnych rabinów: Mojżesza Fishela w Krakowie oraz Szaloma Shakna w Lublinie.
W latach 1548-1572 w Rzeczpospolitej panował król Zygmunt II August (1520-1572). Potwierdził on przywileje żydowskie w Polsce (1548 r.). W owym czasie w Polsce żyło około 20 tysięcy Żydów. Gmina w Poznaniu liczyła 3 tysiące osób, w Kazimierzu pod Krakowem 3 tysiące osób. Trzecią pod względem wielkości była gmina w Lublinie. Jednocześnie istniał ciągły napływ ludności żydowskiej na ziemie polskie z Niemiec, Czech, Włoch i Turcji. W 1551 roku przełożeni gmin żydowskich w Rzeczypospolitej uzyskali szerokie prawa sądownicze i administracyjne.
W drugiej połowie XVI wieku władze państwowe anulowały niektóre przepisy ograniczające działalność finansową Żydów. Dzięki temu Żydzi mogli rozwinąć system kredytów udzielanych pod zastaw nieruchomości. Największymi żydowskimi bankierami byli w tym czasie: ród Fiszlów z Krakowa i Kazimierza, ród Ezofowiczów z Brześcia Litewskiego i ród Nachmanowiczów z Lwowa. Powstały wówczas centra operacji kredytowo-pieniężnych w Rzeczypospolitej - były to: Kraków, Poznań i Kalisz w Koronie; Lwów, Zamość i Przemyśl na Rusi Czerwonej, Wołyniu i Podolu; Brześć Litewski i Wilno na Litwie. Najwięksi żydowscy bankierzy użyczali pożyczek wszystkim monarchom polsko-litewskim. Były one wykorzystywane na prowadzenie wojen oraz na budowę i remonty pałaców. U żydowskich bankierów pożyczali prawie wszyscy dygnitarze i urzędnicy państwowi, a także szlachta, mieszczaństwo i duchowieństwo. Pomniejsi lichwiarze pożyczali urzędnikom powiatowym, zubożałej szlachcie, klasztorom, mieszczanom i chłopom. U żydowskich bankierów zapożyczali się także Żydzi, a nawet kahały wielu miast. Drobny, ale masowy kredyt udzielany żydowskim kupcom i rzemieślnikom ułatwiał rozwój interesów. W ten sposób rosła liczba rzemieślników, warsztatów oraz zawodów, które uprawiali. W owym czasie kupcy żydowscy poczynili największy postęp w handlu zagranicznym. Kupcy z Krakowa i Kazimierza handlowali z Czechami, Morawami, Węgrami, Austrią i Śląskiem. Kupcy z Krakowa, Poznania i Lwowa handlowali z Niemcami, Italią i Holandią. Kupcy z Wilna, Grodna i Trok handlowali z Rosją za pośrednictwem hurtowników rosyjskich, gdyż pobyt, nawet czasowy, Żydów w państwie rosyjskim był zabroniony. Kupcy z Lwowa i Zamościa handlowali z Mołdawią, Wołoszczyzną i Turcją. W większości z tych państw znajdowali oni oparcie w Żydach zagranicznych. Wywożono za granicę produkty rolne, hodowlane oraz gotowe wyroby rzemieślnicze (np. futra i odzież). Przywożono poszukiwane luksusowe towary zagraniczne. Najbogatsi żydowscy kupcy pojawiali się na wielkich targach w Wenecji, Florencji, Lipsku, Frankfurcie nad Menem, Wrocławiu i Gdańsku. W 1556 roku na targach w Lipsku było 28 kupców z Polski, w tym 8 było Żydami (28,6%). Celem zwiększenia zysków w połowie XVI wieku kupcy żydowscy z Brześcia Litewskiego, Tykocina, Grodna i Śledzewa założyli spółkę handlową. Miała ona dotrzeć do nowych rynków zbytu na zachodzie za pośrednictwem Gdańska.
W 1556 roku miasto Wieliczka wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".
W 1564 roku doszło do wielkiego pożaru miasta Poznań. O wywołanie pożaru oskarżono Żydów, w wyniku czego doszło do pogromu ludności żydowskiej w mieście.
W 1566 roku na targach w Lipsku było obecnych 242 kupców z Polski, z czego 182 było Żydami (75,8%). Pokazuje to wielkość żydowskiego handlu zagranicznego i dużą rolę, jaką odgrywali w gospodarce narodowej Rzeczypospolitej.
W 1567 roku została założona wyższa szkoła judaistyczna (jesziwa) w Lublinie. Pierwszym rektorem jesziwy lubelskiej był Salomon Luria (1519-1573). Główną jego dewizą była samodzielność, stąd też nie liczył się z autorytetami największych żydowskich uczonych. W swym głównym dziele "Jam szel Szlomoh" zbijał orzeczenia rabinów i kodyfikował prawo religijne. Był to zarazem komentarz do dzieła Józefa Karo "Szulcham aruch". Wkrótce wszystkie gminy żydowskie pragnęły założyć u siebie jesziwy.
W 1568 roku Żydzi w Kazimierzu (pod Krakowem) uzyskali szczególny przywilej "de non tolerandis christianis". Mieszkał tam wówczas wybitny historyk żydowski Dawid Gons (1541-1613). Zasłynął swoją kroniką historyczną "Cemach Dawid". W owym czasie prawie wszyscy polscy Żydzi byli obeznani z Talmudem. We wszystkich gminach istniały szkoły talmudyczne, w których nauczali rabini. Studiująca młodzież (bachurim) była utrzymywana z kasy gminnej i przez bogatych członków gminy. Nauka odbywała się w semestrze letnim i zimowym, po ukończeniu których wszyscy udawali się na wielkie jarmarki - latem w Zasławiu i Jarosławiu, zimą we Lwowie i Lublinie. Urządzano tam wielkie dysputy publiczne, w których mógł każdy uczestniczyć.
W 1569 roku Korona Polska i Wielkie Księstwo Litewskie zawarły Unię Lubelską, na mocy której połączono oba państwa. Od tej pory oba państwa miały jednego króla, wspólne sejmy, wspólną monetę, wspólną politykę zagraniczną, osobne jednak urzędy, skarb i wojsko. W ten sposób do terytoriów polskich przyłączono Białoruś, Ukrainę, Podlasie, Wołyń i Podole. Polska magnateria rozpoczęła szybką kolonizację nowych obszarów. Do zarządzania nowymi majątkami użyto Żydów, którzy z tego powodu w dużej ilości migrowali na wschód. Zwłaszcza na Ukrainie, Żydzi stali się "narzędziem wielkopańskiego ucisku" feudalnego chłopów.
W 1569 roku miasta Biecz i Krosno wprowadziły przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".
Po śmierci polskiego króla Zygmunta II Augusta (1572 r.), ostatniego króla z domu Jagiellonów, wprowadzono nowy system elekcyjny, który był bardzo korzystny dla Żydów. Każdy nowo wybrany król elekcyjny potrzebował przede wszystkim pieniędzy, a tych mogli mu dostarczyć wyłącznie żydowscy bankierzy.
Po okresie wewnętrznego zamieszania związanego z elekcją Hanryka Walezego (panował 1573-1574), w 1576 roku królem polskim został Stefan Batory (1533-1586). Jego rządy to pogodny okres w dziejach żydostwa polskiego. W 1576 roku król Stefan Batory wydał specjalny dekret przeciwko oskarżeniom Żydów o mordy rytualne. W ten wyjątkowy sposób król wziął w obronę Żydów i wyraził przekonanie, że Żydzi skrupulatnie przestrzegają zasad judaizmu, zakazujących przelewania krwi ludzkiej. Wszelkie rozruchy antyżydowskie były srogo karane. Równocześnie król zezwolił Żydom na prowadzenie wszelkiego handlu, bez żadnych ograniczeń, nawet podczas chrześcijańskich świąt.
W 1579 roku król Stefan Batory powołał walne przedstawicielstwo ludności żydowskiej dla całej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Żydowski parlament nazywał się Sejmem Czterech Ziem (hebr. Waad Arba Aracot). Ze swojego grona wybierano radę, zwaną generalnością, marszałka generalnego, pisarza generalnego i wiernika generalnego. Waad podejmował decyzje dotyczące wszystkich obszarów żydowskiego życia. Regulował stosunki dzierżawy i płatności podatków. Organizował zbiorki dobroczynne, nadzorował opiekę nad żydowskimi sierotami - chłopców przydzielano do gmin, w których uczyli się Tory i byli przeznaczeni do nauki rzemiosła, natomiast panny po przekroczeniu 15 roku życia, otrzymywały posag ułatwiający wyjście za mąż. Podobnie troszczono się o żydowskich uciekinierów z innych krajów. Waad reagował także na nastroje antyżydowskie, prowadząc rokowania z władzami państwowymi. Cały ten okres, czyli wiek XVI i pierwsza połowa XVII wieku zapisany jest w historii polskich Żydów jako złoty wiek. W 1581 roku Waad Arba Aracot ukonstytuował się po raz pierwszy w Lublinie. Ten, tak zwany Sejm Czterech Ziem - Wielkopolski, Małopolski, Wołynia i Rusi (dla Litwy powstało odrębne przedstawicielstwo) - obradował podczas wielkich jarmarków - latem w Zasławiu i Jarosławiu, zimą we Lwowie i Lublinie. W Lublinie przewodniczył rabin Mardochaj Jafa (1530-1612), a we Lwowie rabin Jozue Falk Kohen (1532-1616), rektor miejscowej uczelni. W 1581 roku Waad Arba Aracot podjął uchwałę zakazującą Żydom pod karą klątwy dzierżawienia żup, mennic, czopowego oraz ceł i myt w Wielkopolsce, Małopolsce i na Mazowszu. Waad uzasadnił ten zakaz tym, że "ludzie podnieceni żądzą zysku i wzbogacenia się przez wielkie i liczne arendy mogą sprowadzić na ogół [Żydów] - broń Boże - wielkie niebezpieczeństwo". W ten sposób uchwała sejmu żydowskiego wpłynęła na znaczne zmniejszenie się udziału Żydów w zarządzaniu mennicami państwowymi w województwach centralnych i zachodnich, a kopalniami soli w całej Rzeczypospolitej. W drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII wieku zmniejszył się także kapitał żydowski zaangażowany w arendy w Wielkopolsce i Małopolsce. Równocześnie rosła ilość żydowskich inwestycji w dzierżawy wielkich latyfundiów magnackich oraz starostw i ekonomii królewskich na Rusi Czerwonej, Podolu, Wołyniu i województwach czernihowskim, bracławskim i kijowskim. Na ziemiach tych żydowscy arendarze niejednokrotnie stosowali bezlitosne metody wymuszania świadczeń feudalnych, co rodziło opór ukraińskiego chłopstwa. Wszelkie objawy buntu lub oporu były okrutnie tłumione przez hajduków starościńskich, a na Ukrainie Naddnieprzańskiej przez wojsko koronne.
W 1587 roku, według legendy, podczas podwójnej elekcji Zygmunta III Wazy i Maksymiliana Habsburga, z powodu braku porozumienia, królem na jedną noc w Lublinie został rabin Saul Wahl (1545-1617).
W latach 1587-1632 w Rzeczpospolitej Obojga Narodów panował król Zygmunt III Waza (1566-1632). Był on wychowankiem Jezuitów i gorliwym katolikiem, i choć prześladował innowierców chrześcijańskich, to polskim Żydom powodziło się w tym czasie całkiem dobrze. Król Zygmunt Waza potwierdził przywileje Żydów (1588 r.) i chronił ich przed prześladowaniami.
W 1588 roku miasto Opoczno wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".
Wraz z rozwojem chrześcijańskiego handlu zaostrzała się konkurencja i jednocześnie walka z żydowskimi kupcami, których usiłowali zwalczać chrześcijańscy kupcy, mieszczaństwo i duchowieństwo. Jednakże żydowscy kupcy mieli znaczne poparcie ze strony magnatów i szlachty. W 1590 roku szlachta lwowska i przemyska województwa ruskiego wystosowała na sejmiku wiszeńskim uchwałę wzywającą króla do rozszerzenia uprawnień handlowych Żydom.
W latach 1590-1631 w Rzeczpospolitej Obojga Narodów doszło do pierwszych procesów o mord rytualn. Odbyły się one między innymi w Szydłowie, Gostyninie, Sandomierzu, Sochaczewie i Krakowie. Rzeczywistą przyczyną tych procesów była rosnąca rywalizacja chrześcijańskich i żydowskich rzemieślników oraz kupców w zatłoczonych miastach i miasteczkach polskich. Roiło się od konfliktów, w których innowiercy nigdy nie mieli racji. A gdy trzeba było rozstrzygnąć jednoznacznie konflikt natury ogólniejszej, wtedy wybuchał proces przeciw Żydom oskarżonym o mord rytualny.
W 1592 roku król Zygmunt Waza na sejmie warszawskim zatwierdził dawne żydowskie przywileje kazimierzowskie. Król wydał przy tym jedną ustawę niekorzystną dla Żydów. Na budowę synagogi wymagana była zgoda lokalnego duchowieństwa katolickiego. W ten sposób uzależniano praktyki religijne Żydów polskich od prześladowczego Kościoła Rzymsko-Katolickiego.
W 1597 roku miasto Chęciny wprowadziło przywilej o nietolerowaniu Żydów, zwany "privilegia de non tolerandis Judaeis".
Przełom XVI i XVII wieku to okres wzrostu nauki żydowskiej na ziemiach polskich. Wychowanie i wykształcenie Żydów osiągnęło w tym czasie poziom wyższy od ogólnego poziomu w stanie szlacheckim i mieszczańskim. W Tykocinie uczona córka rabina Rebeka zapoczątkowała żydowską literaturę kobiecą. Osiadły w Nieświeżu Salomon del Medigo (1591-1655) w księdze "Ejloim" bronił teorii Kopernika. W 1600 roku Jakub Janow wydał w Lublinie książkę "Tze'enah U-Re'ena", popularną pozycję w jidysz dla kobiet. Był to komentarz Midrasz do Tanach.
W 1616 roku kupcy żydowscy z Lwowa, Lublina, Krakowa i Poznania założyli spółkę handlową, której celem było dotarcie do nowych rynków zbytu na zachodzie za pośrednictwem Gdańska. Wzrost handlowej ekspansji Żydów niepokoił chrześcijańskich mieszczan, którzy jednocześnie boleśnie odczuwali trudy konkurencji z rozwijającym się handlem szlacheckim. Mieszczanie podjęli starania mające na celu ograniczenie handlu żydowskiego. Uzyskali w tym celu poparcie kleru katolickiego. Pod tymi naciskami, król wydał kilka dekretów ograniczających handel żydowski do pewnych towarów lub do określonej wysokości operacji handlowej. Jednak te niekorzystne dekrety nie zdołały powstrzymać handlu żydowskiego. Żydzi wykazywali pomysłowość i inicjatywę w walce z ograniczeniami. Zmniejszając swój własny zysk wygrywali z konkurencją, a w efekcie większy obrót dawał im lepsze dochody.
W 1623 roku nastąpiło odłączenie się Żydów litewskich od Żydów polskich. Towarzyszyło temu utworzenie osobnych instytucji samorządowych z Sejmem Żydów Państwa Litwy i Sejmem Żydów Korony. Podstawę organizacji samorządu żydowskiego tworzyły liczne gminy (hebr. kehilot), które organizowały się w kahały, składające się w zasadzie z prowincji, ziemstw (hebr. aracot), okręgów (hebr. galil) i kahałów na prawach ziemstwa. Po odłączeniu się Żydów Litwy, w Sejmie Żydów Korony pozostały cztery ziemstwa: (1) wielkopolskie - gminy województw: poznańskiego, kaliskiego, pomorskiego, brzesko-kujawskiego, inowrocławskiego, sieradzko- ...
narayana