LEKCJA TRZYNASTA
Celownik. Gerundium. Końcówki zaimkowe -lmë, -lvë i -mmë. Zaimek nieokreślony.
CELOWNIK
W lekcji piątej wprowadziliśmy termin dopełnienia, "celu" czynności czasownikowej wykonywanej przez podmiot: I Elda máta massa = "Elf je chleb", i Nauco hirnë harma = "Krasnolud znalazł skarb".
Jak dotąd w tym kursie wszystkie dopełnienia, którymi się zajmowaliśmy, były dokładniej mówiąc, dopełnieniami bliższymi. Są to dopełnienia bezpośrednio poddane działaniu czynności. W archaicznej quenyi takie dopełnienia miały swój własny przypadek, biernik - ale przypadek ten nie ma już odmiennych form w quenyi z Trzeciej Ery. Ale istnieją również dopełnienia dalsze, którym gramatyka quenejska także przypisuje specjalne formy przypadkowe. Przypadek określający dopełnienia dalsze, celownik wciąż istnieje i ma się dobrze w quenyi z Trzeciej Ery. Ale przed omówieniem jak tworzy się formy celownika, przypatrzmy się dokładniej dopełnieniom dalszym.
Dopełnienie dalsze jest, zgodnie z logiką, luźniej związane czynnością opisywaną w zdaniu, niż dopełnienie bliższe. Dopełnienie dalsze jest więc często osobą obdarowaną przez czynność (chociaż może również określać kogoś niekorzystnie dotkniętego przez tę czynność). Archetypicznym przykładem jest tu czasownik "dawać", który musi logicznie łączyć się z trzema grupami: podmiotem, który dokonuje dawania, dopełnieniem bliższym, które jest rzeczą dawaną, oraz dopełnieniem dalszym, czyli osobą otrzymującą dar, a zatem korzystającą z czynności:
Mężczyzna [podmiot] dał chłopcu [dopełnienie dalsze] książkę [dopełnienie bliższe].
Współczesny język angielski [w przeciwieństwie do polskiego] nie posiada osobnego celownika, dopełnienie dalsze oznaczane jest w nim za pomocą szyku zdania lub przyimków, najczęściej "to" i "for" [drugi z nich używany jest również po polsku zamiast celownika - "dla"].
W quenyi zarówno polskie zastosowania celownika, jak i konstrukcje z "dla" są uznawane za dopełnienie dalsze - osoby pośrednio dotknięte przez czynność - i odmienia się je w celowniku. Nie ma potrzeby zachowywać tu szczególnego szyku wyrazów, czy używać przyimków. Por. pytanie występujące w środku Namárië, gdzie zaimek ni "ja" (związany z końcówką zaimkową -n czy -nyë o podobnym znaczeniu) występuje w celowniku:
Sí man i yulma nin enquantuva? "Któż dziś napełni mój [=dosł. dla mnie] puchar na nowo?"
Cząstka przetłumaczona tutaj jako "dla" nie jest osobnym słowem w quenyi; jest po prostu końcowym -n w nin - które to -n jest quenejską końcówką celownika. Stąd nin = "ja-dla", albo w poprawnej polszczyźnie "dla mnie, mi". Czasownik "dawać" to anta-, więc quenejski odpowiednik zwrotu "dasz mi książkę" będzie najprawdopodobniej brzmiał antuvalyë nin parma. Zaimek w celowniku nin pojawia się w ostatnim wersie Pieśni Fíriel, jako część zdania przetłumaczonego "co Ojciec (...) da mi (...)?" (LR, s. 72).
List do Plotza potwierdza, że końcówka -n dla celownika dotyczy nie tylko zaimków. (List wymienia ciryan jako formę celownika od cirya "statek" i wskazuje na lassen jako na celownik od lassë "liść".) Możemy zatem stworzyć zdania takie jak carnelyes i Naucon "zrobiłeś to dla Krasnoluda" albo i nér antuva i parma Eldan "mężczyzna da książkę Elfowi".
W liczbie mnogiej formy celownika kończą się na -in. Do rzeczowników z formami mnogimi w mianowniku na -i dodaje się po prostu końcówkę celownika -n; List do Plotza wskazuje na lassin jako celownik od lassi "liście". Celownik liczby mnogiej wyrazu laman (lamn-) "zwierzę" brzmiałby zatem lamnin "zwierzętom" albo "dla zwierząt". Końcówkę -in dodaje się jednak również do rzeczowników, które normalnie tworzą liczbę mnogą przez -r; znacznik liczby mnogiej -r nie występuje w formach celownika. Z pierwszej linijki Pieśni Fíriel (przetłumaczonej "Ojciec stworzył Świat dla Elfów") wiemy, jak brzmiałby celownik w liczbie mnogiej od Elda: Eldain. Należy zauważyć, że końcówka -in łączy się z ostatnią samogłoską rzeczownika i tworzy dyftong, ai w tym przypadku. Pieśń Fíriel dostarcza również celownika w liczbie mnogiej od słowa "Śmiertelnicy": Fírimoin (mianownik liczby mnogiej Fírimor, LR, s. 245; później Tolkien zaczął preferować formę Fírimar, jak podano w Silmarillionie, rozdział 12. Celownik liczby mnogiej brzmiałby wtedy oczywiście Fírimain.)
W poprzedniej lekcji wspomniałem, że "nie jest całkiem jasne co stałoby się, gdyby końcówkę -iva dodać do rzeczownika już kończącego się na -i, jak tári <<królowa>>, albo do rzeczownika o formie rdzenia na -i, jak lómë (lómi-) <<noc>> (SD, s. 415)." Ten sam problem pojawia się w przypadku form mnogich celownika. Celownik w liczbie pojedynczej "(dla) królowej" brzmiałby prawdopodobnie tárin, ale jeśli spróbujemy stworzyć celownik liczby mnogiej przez dodanie -in do tári najpewniej znów powstanie tárin (końcowe -i rzeczownika i początkowe i- końcówki po prostu się połączą). Być może dwie samogłoski mogłyby połączyć się w długie í, tworząc tárín jako "królowym", ale zdaje się to być raczej nieprawdopodobnym słowem: quenya rzadko zawiera długie samogłoski w ostatniej nieakcentowanej sylabie (chociaż istnieje słowo palantír). Być może tárin musi służyć zarówno do liczby mnogiej jak i pojedynczej, zatem należy polegać na kontekście by dowiedzieć się o którą liczbę chodzi.
Podwójna końcówka celownika podana jest jako -nt w Liście do Plotza; celownik liczby podwójnej od cirya "statek" brzmi ciryant - co znaczyłoby coś w rodzaju "parze statków". Oczywiście -nt po prostu łączy końcówkę celownika -n z końcówką podwójną -t. Już w lekcji pierwszej krótko wspomniałem, że to -nt zdaje się być jedynym przykładem zbitki spółgłoskowej w pozycji końcowej dozwolonej w quenyi z czasów WP. - Być może tylko rzeczowniki z formą podwójną mianownika na -t mogą mieć formy podwójne celownika na -nt; w przypadku rzeczowników z liczbą podwójną na -u być może stosowano by najprostszą końcówkę celownika -n. Ponownie używając jako przykładu Aldu "Dwóch Drzew", forma celownika być może nie powinna brzmieć Aldunt, ale Aldun (albo Alduen; patrz poniżej w sprawie Ar-Veruen). Brak nam jednak przykładów.
W pewnych przypadkach zdanie może zawierać dopełnienie dalsze (w quenyi, dopełnienie w celowniku), chociaż nie posiada dopełnienia bliższego. W quenejskim odpowiedniku "mężczyźni pracują dla króla", przyimek "dla" byłby zastąpiony końcówką przypadkową -n dodaną do aran (prawdopodobnie tworząc aranen, z pomocniczą samogłoską -e- wstawioną przed końcówkę). Istnieje co najmniej jeden potwierdzony przykład zdania mającego dopełnienie w celowniku, ale nie posiadającego dopełnienia bliższego: w quenejskiej wersji Ojcze nasz Tolkien użył celownikowej formy zaimka "my" oddając zwrot "(...) naszym winowajcom" (dosł. "tym, którzy wykraczają przeciwko nam"; jest to przy okazji przykład celownika użytego do określenia osoby niekorzystnie dotkniętej przez czynność: kontekst decyduje, czy formę celownika należy tłumaczyć jako "przeciw nam" czy "dla nas". Z punktu widzenia gramatyki obie te interpretacje byłyby słuszne, ale "ci, którzy grzeszą dla nas" nie ma sensu w tym konkretnym kontekście.) Czasownik "wykraczać" jako "grzeszyć" nie może mieć dopełnienia bliższego, ale oczywiście jakaś grupa może być pośrednio dotknięta przez wykraczanie albo grzeszenie, tak więc możemy mieć dopełnienie dalsze - odpowiednio zaprezentowane przez quenejski celownik.
Formy celownika mogą również pojawiać się w zdaniach nie mających podmiotu. Są to konstrukcje takie jak "zdaje mi się, że (...)". Ten polski zwrot można porównać do quenejskiech fraz takich jak orë nin caritas, dosłownie "skłania mi zrobić to", wyrażając to, co po polsku można by ująć "czuję się zmuszony / chcę to zrobić" (VT41, s. 13). Zauważmy, że zdanie orë nin caritas nie ma podmiotu, ale ma dopełnienie w celowniku: nin "mi, dla mnie". Or- albo ora- "skłaniać, pobudzać" jest jednym z quenejskich czasowników bezosobowych, które przyjmują takie konstrukcje; wrócimy do tych czasowników w dalszej lekcji.
Formy celownika mogą nawet pojawiać się w zwrotach, gdzie nie występuje żaden czasownik. Niedokończone przez Tolkiena tłumaczenie Chwała Ojcu brzmi, w części: Alcar i ataren ar i yondon ar i airefëan = "chwała Ojcu i Synowi i Duchowi Świętemu" (VT43, s. 36). Zauważmy końcówkę celownika -n dodaną do atar "ojciec", yondo "syn" i airefëa "duch święty". (W formie ataren samogłoska łącząca -e- dodawana jest przez -n, gdyż **atarn nie jest możliwych słowem quenejskim.)
Wcześniejsze zastosowanie końcówki przypadkowej -n: W długiej ewolucji tolkienowskiej quenyi -n nie zawsze było końcówką celownika. Z perspektywy scenariusza z WP jedną z paru rzeczy "błędnych" w Etymologiach (napisanych w połowie lat trzydziestych) jest to, że -n jest tam końcówką dopełniacza. Przykładowo hasło LEP wymienia nazwy różnych valinorejskich dni tygodnia, łącznie z Ar Manwen = Dzień Manwego albo Ar Ulmon = Dzień Ulma (por. rzeczownik ar(ë) "dzień - ale później Tolkien zmienił wyraz na "dzień" na aurë albo rë, jak wskazują dodatki do WP.
To zastosowanie końcówki -n znaleźć można również w zwrocie napisanym w połowie lat czterdziestych, odtworzonym w SD, s. 303: Quenta Eldalien "Historia Elfów [Eldalië, lud Elfów]". W szkicu wiersza, który później stał się Namárië Tolkien użył Vardan jako dopełniacza "Vardy" (zobacz chociażby wczesną wersję podaną w TI, s. 284-285). W jednym z późniejszych rękopisów Tolkien znów napisał Vardan, ale potem przekreślił je i poprawił na Vardo. To może wskazywać na moment, kiedy zdecydował się zmienić końcówkę dopełniacza z -n na -o. Właściwie końcówka dopełniacza -o pojawiła się i we wcześniejszym źródle; "qenejski" wiersz z początku lat trzydziestych zawiera już ciryo (pisane kiryo) jako dopełniacz od cirya "statek" (langon veakiryo dosł. "gardło statku morskiego", PiK, s. 277). Jeśli chodzi o celownik, "qenejski" utwór sprzed czasów WP Pieśń Fíriel używa już -n (lm -in) jako końcówki celownika, jak wskazuje podany wyżej przykład. Później -n na jakiś czas powróciło do funkcji końcówki dopełniacza, jak wskazują szkice Namárië. Wygląda więc na to, że Tolkien zmieniał zdanie w tę i z powrotem z biegiem lat - ale ostateczna decyzja, jak wskazuje WP i List do Plotza, brzmiała, że -o jest końcówką dopełniacza, podczas gdy -n celownika.
Niektóre nieaktualne dopełniacze z Etymologii wciąż są bardzo interesujące. Pod hasłem AY, rzeczownik ailin "staw, jezioro" ma "d.lp" (dopełniacz liczby pojedynczej) ailinen. Z powodu późniejszych zmian, formę ailinen należy rozumieć jako celownik liczby pojedynczej w quenyi z czasów WP - znacząc "jezioru" zamiast dopełniacza "jeziora". Przykład ailinen jest o tyle interesujący, że pokazuje nam co dzieje się, kiedy końcówkę -n (niezależnie od tego do jakiego przypadku jest przypisana!) dodamy do rzeczownika kończącego się na spółgłoskę, jak ailin. Jako że **ailinn nie jest możliwym słowem quenejskim, wstawia się e przed końcówkę, tworząc ailinen. Chociaż znaczenie końcówki -n zostało zmienione, zasada wstawiania pomocniczej samogłoski kiedy potrzeba powinna wciąż być aktualna. [Aktualizacja, koniec roku 202: To twierdzenie zostało teraz potwierdzone przez ataren jako celownik od atar "ojciec", VT43, s. 36. Jest to autentyczny przykład celownika z quenyi z czasów po WP, tak więc Tolkien wciąż używał tej samej samogłoski łączącej nawet po zmianie znaczenia końcówki -n.]
Kiedy rzeczownik posiada szczególną formę rdzenia - z ostatnią spółgłoską zmieniającą się w inną albo w zbitkę spółgłosek gdy dodaje się końcówkę - zmiana ta zachodzi również przed dodaniem tego dodatkowego -e-. Pod hasłem LIN2 w Etymologiach dowiadujemy się, że Laurelin (Laurelind-), nazwa Złotego Drzewa Valinoru, ma "d.lp" Laurelinden. W quenyi z czasów WP byłby to celownik liczby pojedynczej, ale taka forma jest prawdopodobnie dalej poprawna. To samo dotyczy lissen jako formy od lis (liss-) "miód"; patrz hasło LIS. Możemy zatem założyć, że rzeczownik nís (niss-) "kobieta" będzie traktowany w tej sam sposób: celownik nissen.
Jedna z form "dopełniacza" z Etymologii może rzucać trochę światła na późniejsze formy podwójne celownika na -u. Jeden z valinorejskich dni tygodnia wymienionych pod hasłami BES i LEP to Arveruen albo Ar-Veruen, "Dzień Małżonków", odnoszący się do pary Valar: Aulego i Yavanny. Mamy tu veruen jako dopełniacz formy podwójnej veru "małżonkowie, żonata para". Należy zauważyć, że użyta też jest tu samogłoska pomocnicza -e- (nieco zaskakująco: można by pomyśleć, że **verun byłoby poprawną formą). Jeśli dopełniacz veruen były wciąż aktualny po tym, jak Tolkien przedefiniował końcówkę -n...
laczek777