LEKCJA SZESNASTA
Narzędnik. Czasowniki z niekacentowaną samogłoską + -ta. Tryb rozkazujący. Formuła z nai.
Jeśli przyjmiemy wersję podaną w Liście do Plotza za ostateczną decyzję Tolkiena w kwestii systemu przypadków w quenyi, omówiliśmy już wszystkie przypadki poza dwoma. Jeden z nich jest dość tajemniczy; Tolkien nie podał wiele informacji na jego temat, nie napisał nawet jak się on nazywa. Jego końcówki to -s, w liczbie mnogiej -is. Układ Listu sugeruje, że ten "Tajemniczy Przypadek" jest po prostu krótszą, alternatywną wersją miejscownika - przykłady tego przypadka wymienione są w nawiasach pod formami miejscowników dla tych samych wyrazów. Tak więc zamiast coassë "w domu", lm coassen "w domach" można być może używać krótszych form coas, lm coais. Jednak jako że nie możemy być w pełni pewni funkcji tego przypadka, nie będę tworzył zawierających go ćwiczeń. Natomiast funkcja ostatniego przypadka w quenyi, który omówimy w tym kursie, jest stosunkowo dobrze znana. Mówimy tu o:
NARZĘDNIKU
Zasady tworzenia narzędnika można (dla celów pedagogicznych!) określić bardzo prosto: dodaj -n do formy celownika! Tam więc, gdzie celownik ma końcówki -n, lm -in i podwójna -nt, końcówki narzędnika to -nen, lm -inen, podwójna -nten. Przed omówieniem funkcji tego przypadka uzupełnimy kilka szczegółów związanych z samymi formami narzędnika.
Musimy założyć, że podstawową końcówkę narzędnika -nen można dodać bezpośrednio do rzeczowników kończących się na -n i -r bez tworzenia niedozwolonych zbitek, tak więc możemy mieć elennen jako narzędnik od elen "gwiazda" albo Anarnen jako narzędnik od Anar "słońce". (Te formy narzędnika są oczywiście akcentowane na przedostatnią sylabę, ponieważ po samogłosce w tej sylabie występuje teraz zbitka spółgłosek -nn- albo -rn-.) Rzeczowniki zakończone na -s z rdzeniami na -r- (od starszego -z-) prawdopodobnie miałyby w narzędniku także -rn-, np. olornen jako narzędnik od olos, olor- "sen". Rzeczowniki na -n z rdzeniami na -m muszą przyjmować formy na -mn-, np. talamnen jako narzędnik od talan, talam- "podłoga". Ale od tego miejsca nie mamy już pewności. Skoro grupa ln regularnie zamienia się w quenyi w ld być może forma narzędnika od, powiedzmy, estel "zaufanie, nadzieja" brzmiałaby ?estelden od starszego estelnen. W innych sytuacjach, jak z rzeczownikami na -t sprawa jest jeszcze trudniejsza. Jak brzmi forma narzędnika od nat "rzecz"? Jako że **natnen nie jest dozwolonym słowem w quenyi, czy zmieniłoby się to w ?nanten z zamianą miejsc tn > nt, czy może pojawiłaby się samogłoska łącząca (prawdopodobnie -e-) tworząca formę natenen? W przypadku szczególnych form rdzenia kończących się na zbitkę spółgłosek musimy wstawić samogłoskę łączącą przed końcówką -nen; narzędnik od nís (niss-) "kobieta" musi brzmieć nissenen.
Przed końcówkami przypadków mogą się też zachować pewne dawno zaginione samogłoski, jak przy ambar "los, przeznaczenie", które ma formę narzędnika ambartanen (cały przykład omówiony jest poniżej). Rdzeń od ambar można podać w postaci ambart(a)-: prawdopodobnie wyraz ten kończył się na -rta w języku praelfickim, ale ostatnia sylaba i (później) -t znikły, gdy nie były osłaniane przez końcówkę przypadka.
Jeśli końcówka liczby mnogiej -inen ma być dodana do wyrazu kończącego się na -a, -o albo -u, początkowe -i- z końcówki łączy się z ostatnią samogłoską wyrazu tworząc dyftong. Tworząc przedostatnią sylabę przyciąga on oczywiście akcent. Stąd w WJ, s. 391 mamy ómainen jako narzędnik liczby mnogiej od óma "głos"; forma ómainen akcentowana jest na dyftong -ai-. Rzeczowniki zakończone na -e mogły początkowo także zachowywać się w ten sposób, tak że lassë "liść" miało kiedyś narzędnik liczby mnogiej lasseinen, akcentowany na ei - ale w quenyi dawniejsze ei zmieniło się w długie í; List do Plotza wskazuje na lassínen jako na aktualną formę. Oczywiście długie í wciąż przyciąga akcent, jak każda długa samogłoska w przedostatniej sylabie wyrazu. Jest możliwe, że rzeczowniki zakończone na -i, jak tári "królowa" również wykazywałyby í w formach narzędnika, tári+inen występujące jako tárínen, gdyż dwa i połączyły się w jedno długie í. Forma tárínen, akcentowana na przedostatnią sylabę, różniłaby się wtedy od tárinen w liczbie pojedynczej, akcentowanego na tár-. Rzeczowniki na -ë z formami rdzenia na -i mogą zachowywać się w ten sam sposób. Narzędnik w liczbie pojedynczej od lírë, líri- "pieśń" potwierdzony jest w Namárië jako lírinen (prosto liri-nen); być może forma mnoga brzmiałaby lírínen (od liri-inen).
Po raz ostatni we właściwej części kursu muszę nudzić czytelników kwestią form podwójnych. Niektóre narzędniki w liczbie podwójnej mają końcówkę -nten, jak wskazuje List, ale elementem podwójnym jest tu najwyraźniej t stojące wewnątrz podstawowej końcówki narzędnika -nen. Czy końcówka -nten jest więc charakterystyczna dla rzeczowników z liczbą podwójną mianownika na -t, a wyrazy z formami podwójnymi na -u miałyby raczej podstawową końcówkę -nnen dodaną po tym -u? Tak sądzę; zatem forma narzędnika od Aldu "Dwa Drzewa" brzmiałaby Aldunen a nie ?Aldunten (albo ?Aldanten czy coś takiego).
Jak wskazuje jego nazwa, funkcją narzędnika jest określanie "narzędzia" (w szerokim znaczeniu), którym wykonuje się jakąś czynność. Najlepszym dostępnym nam przykładem jest prawdopodobnie zwrot i carir quettar ómainen "ci, którzy tworzą słowa głosami" (WJ, s. 391). Ten opis Elfów, zawierający narzędnik od óma "głos", określa ich głosy jako "narzędzie", za pomocą którego tworzą słowa.
W języku polskim istnieje również przypadek narzędnik, odpowiadający na pytania "kim? czym?". Natomiast w języku angielskim znaczenie to oddaje się za pomocą przyimka "with" znaczącego także "z", co prowadziło niektórych piszących do błędnego używania tego przypadka w tym znaczeniu. Jednak istnieją przypadki, gdy można zastosować w języku polskim takie tłumaczenie narzędnika. Jeden z dwóch przykładów tego przypadka w Namárië pojawia się na końcu pierwszej linijki wiersza: Ai! laurië lantar lassi súrinen, "Hej, jak złoto lecą z wiatrem liście". Mimo tego tłumaczenia kontekst wskazuje, że "wiatr" (súrë, súri-) jest tu pomyślany jako "narzędzie", które powoduje spadanie liści: "z wiatrem" znaczy właściwie "za pomocą wiatru" albo po prostu "z powodu wiatru". Ten przykład pokazuje, że quenejski narzędnik może być używany po prostu dla określenia powodu dla którego coś się dzieje (końcówka narzędnika oznacza rzeczownik określający to, co coś powoduje). Drugi przykład narzędnika w Namárië jest podobny. Zawiera on rzeczownik lírë, líri- "pieśń" - cytując za prozaiczną wersją z RGEO, odniesienie jest do Vardo (...) tellumar, yassen tintilar i eleni ómaryo lírinen, czyli "Vardy (...) kopuły, w których gwiazdy migoczą na pieśń jej głosu" (ómaryo lírinen = "jej głosu pieśń-przez"). Tak więc głos pieśni Vardy jest tym, co powoduje migotanie gwiazd, a wyraz "pieśń" jest zatem oznaczony końcówką narzędnika -nen.
Inny przykład narzędnika znaleźć można w Pieśni Fíriel, w linijce, która mówi, że Valar dali wszystkim dary Ilúvatara lestanen = "w miarę". Tutaj narzędnik mówi nam o tym, jak wykonano czynność.
Wiersz Markirya zawiera formy narzędnika w liczbie mnogiej (z końcówką -inen) od słowa ráma "skrzydło"; żagle statku są poetycko określane jako jego "skrzydła". Statek opisany jest jako wilwarin wilwa (...) rámainen elvië, co znaczy "trzepoczący jak motyl (...) na gwiezdnych skrzydłach" (albo "z gwiezdnymi skrzydłami", "za pomocą gwiezdnych skrzydeł"). Możemy sobie wyobrazić mniej poetyckie zastosowania tej samej formy narzędnika, np. aiwi vilir rámainen, "ptaki latają na (albo używając) skrzydłach". Mówiąc o jednym ptaku możemy użyć narzędnika liczby podwójnej: aiwë vilë rámanten, "ptak lata na parze skrzydeł".
Jeden (właściwie jedyny) przykład narzędnika występujący w Silmarillionie jest szczególnie interesujący. Pod koniec rozdziału 21 Túrin Turambar Níniel mówi o swoim bracie Turambar turun ambartanen, "pan losu przez los pokonany". NO, s. 128 wskazuje, że bardziej właściwym zapisem jest Turambar turún' ambartanen. Zdanie to jest szczególne z kilku powodów. Wyraz "los" (="przeznaczenie") to tutaj ambar z rdzeniem ambart(a)-, jak w imieniu Turambar "pan losu" i formie narzędnika ambartanen "przez los". Inne źródła wskazują na umbar jako na quenejskie słowo "los, przeznaczenie" (jest ono nawet wspomniane w Dodatku E do WP jako nazwa litery z pisma tengwar). Ambar w innych miejscach występuj ze znaczeniem "świat", jak w Wypowiedzi Elendila w WP (gdzie mamy odniesienie do Ambar-metta czyli "końca świata"), ale ambar "los" tylko częściowo jest zbieżne z tym rzeczownikiem, gdyż forma rdzenia ambart(a)- jest odmienna. Być może "właściwym" quenejskim słowem na "los" było umbar, ale wariant ambar pojawił się w quenyi wygnańczej pod wpływem odpowiadającego mu wyrazu sindarińskiego (ammarth lub amarth). Musimy trzymać się nadziei: być może Tolkien wyjaśnił tę pozorną niezgodność w jakiejś niepublikowanej jeszcze notatce.
Inna szczególną cechą zawołania Níniel jest wyraz turun, czy właściwie turún', przetłumaczony "pokonany". Tłumaczenie to sugeruje, że jest to imiesłów bierny, którego pełną formą musi być turúna, z ostatnim -a wypadającym tu, ponieważ następny wyraz (ambartanen) zaczyna się na tę samą samogłoskę. Forma turún[a] "pokonany" musi być powiązana z czasownikiem tur- "kierować, kontrolować, dzierżyć", który wprowadziliśmy w lekcji siódmej. Jednak zgodnie z zasadami tworzenia imiesłowów biernych wyłożonymi w lekcji dziesiątej imiesłów od tur- powinien brzmieć turna (por. carna "zrobiony" jako potwierdzony imiesłów bierny od car- "robić"), albo mniej prawdopodobnie túrina (por. rácina "strzaskany" jako imiesłów od rac- "łamać"). Forma turún[a] jest raczej konsternująca. Może ona należeć do jakiegoś szczególnego etapu w ewolucji quenyi, później porzuconego eksperymentu. Jako że mamy tu do czynienia z materiałem opublikowanym pośmiertnie, nie możemy być pewni, czy wszystkie przykłady językowe stanowią ostateczną decyzję Profesora na temat tego jaka "naprawdę" była gramatyka quenejska.
Musimy mieć nadzieję, że przyszłe publikacje rzucą nieco więcej światła na dziwną formę turún[a], ale jeśli uznamy ją za dziwny rodzaj imiesłowu biernego, możemy wysnuć w okrzyku Níniel jedną ważną zasadę gramatyczną: po imiesłowie biernym czynnik, który spowodował opisany stan można wprowadzić jako rzeczownik w narzędniku. W naszym przykładzie Túrin Turambar został "pokonany", a jako że Níniel chciała dodać informację o tym kto "pokonał" jej brata, użyła formy narzędnika ambartanen = "przez los". Mniej ponurym przykładem mogłoby być, powiedzmy, técina "napisany", imiesłów bierny od czasownika tec- "pisać" - możemy zbudować zwrot i parma técina i Eldanen "książka napisana przez Elfa". Po imiesłowie narzędnik z pewnością może także przyjąć swoje najbardziej podstawowe znaczenie narzędzia, tak więc możemy mieć zwrot técina quessenen "napisane piórem" (quessë "pióro).
Musimy założyć, że końcówki narzędnika można dodawać do zaimka względnego ya- aby wyrazić "którym", "przez który": liczba pojedyncza i cirya yanen lenden amba i sírë "statek, którym podróżowałem w górę rzeki" (amba = "w górę"), lm i ciryar yainen "statki, którymi", podwójna i ciryat yanten "para statków, którą".
Chociaż nasze przykłady zawierają inne przypadki, nie ma powodów by wątpić, że końcówki narzędnika można łączyć z końcówkami zaimków dzierżawczych, tworząc formy takie jak mányanen "moją dłonią" (má-nya-nen "dłoń-moja-przez").
W połączeniu z gerundium (końcówką -ië) narzędnik może wyrażać koncept "przez zrobienie, robiąc", np. tiriénen "przez obserwowanie" (przykładowo w zdaniu "Dowiedziałem się przez obserwowanie / obserwując"). Kiedy końcówkę narzędnika dodaje się do rzeczowników na -ië samogłoska przed końcówką zostaje zapewne wydłużona i otrzymuje akcent (przez co unika się dość niewygodnego akcentowania). Stąd zdecydowałem się na tiriénen zamiast ?tirienen, które byłoby akcentowane na drugie i. Nie mamy tu potwierdzonych przykładów z narzędnikiem, ale por. tyaliéva jako formę od tyalië "zabawa". Narzędnik brzmiałby prawdopodobnie także tyaliénen. Takie wydłużenie samogłoski - najwyraźniej w celu uniknięcia niewygodnego akcentowania - zauważyć można także w innych częściach mowy, jak dowiemy się w następnym pasjonujący podrozdziale:
CZASOWNIKI Z NIEAKCENTOWANĄ SAMOGŁOSKĄ + -TA
Omówiliśmy wcześniej główne kategorie czasowników quenejskich. Istnieją jeszcze mniejsze podgrupy, które mają szczególne cechy, ale nasza wiedza o nich jest ograniczona, gdyż (litania lingwistów tolkienowskich:) mamy tak mało przykładów. Mimo to można poczynić kilka obserwacji na temat tych podkategorii. Tutaj zajmiemy się jedną z nich.
W niektórych przykładach i ćwiczeniach łączyłem czasowniki car- "robić, czynić" z przymiotnikami, np. w przykładzie C w poprzedniej lekcji: Hiritaryas carnë lierya alya "znalezienie go uczyniło jego lud bogatym". Należy wspomnieć, że nie mamy żadnych przykładów autorstwa Tolkiena na...
laczek777