Pojęcie prawa.

Prawem (przedmiotowym) był zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność, albo przez organ wyposażony w władzę legislacyjną, a których przestrzeganie gwarantowane było w drodze przymusu.

Prawem podmiotowym nazywamy przyznaną komuś przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby.

Próby definiowania pojęcia „prawo”:

Definicja IUS EST ARS BONI ET AEQUI – powstała w II w.n.e.. autorem jest Celsus.

Definicja Ulpiana:

„Żyć uczciwie, nie wyrządzać szkody innemu, oddać każdemu to co do niego należy.

Okresy historycznego rozwoju państwa.

Legendarną datę założenia Rzymu w roku 753 p.n.e. przyjmuje się tradycyjnie za początek powstania państwa rzymskiego. Burzliwe dzieje, w których Rzym z małego miasta przekształcił się w światowe imperium obejmujące terytorium niemal całego ówczesnego świata cywilizowanego, kończą się dla zachodniej części państwa najazdem Germanów w roku 476 n.e. Państwo wschodnie przetrwało jeszcze prawie 1000 lat i upadło dopiero pod naporem tureckim w roku 1453.

Jako datę początkową historii prawa rzymskiego również przyjmuje się rok 753 p.n.e., ale rozwój jego nie kończy się z upadkiem państwa zachodniorzymskiego, lecz trwa nadal w części wschodniej. Tam za panowania Justyniana dokonano największej w dziejach antyku kodyfikacji prawa. Dzieło to było niejako podsumowaniem kilkunastowiecznego dorobku rzymskiej myśli prawniczej i dlatego rok 565, w którym umiera Justynian, przyjmuje się za datę zamykającą rozwój prawa rzymskiego.

W ciągu tych trzynastu stuleci państwo rzymskie przechodziło kolejno aż przez 4 formy ustrojowe:

a) monarchię (do 509 r. p.n.e.),

b) republikę (do 27 r. p.n.e.),

c) pryncypat (do 284 r. n.e.)

d) dominat (do 565 r. n.e.).

Okresy historycznego rozwoju prawa.

Historia prawa dzieli się na trzy okresy:

I. Okres prawa archaicznego (753 r. p.n.e.-połowa III w. p.n.e.). Początki państwa i prawa rzymskiego osnute są legendą. Rzymianie w tych czasach trudnili się głównie uprawą roli i pasterstwem, a inne przejawy życia gospodarczego stanowiły zupełny margines. Prawo obywateli, Quirites, zwane stąd kwirytarnym, to przede wszystkim prawo zwyczajowe, zastępowane stopniowo ustawami oraz działalnością magistratur jurysdykcyjnych. Zmiana formy państwa (monarchii w republikę) nie wywarła istotnego wpływu na dziedzinę życia prawnego. W drugiej połowie tego okresu, dzięki ustawie XII tablic oraz działalności interpretacyjnej uczonych-prawni­ków, zaczyna stopniowo wyłaniać się to, co nazywamy systemem prawa.

II. Okres rozwoju i prawa klasycznego (połowa III w. p.n.e.-235 r. n.e., tj. koniec dynastii Sewerów). Prowadzone przez Rzymian zwycięskie wojny zaborcze spowodo­wały nagromadzenie dużych bogactw i napływ rzeszy niewolników. Skoncentrowane kapitały były inwestowane nie tylko w produkcję rolną, lecz również w przedsiębior­stwa przemysłowe. Dynamicznemu rozwojowi produkcji towarzyszy intensywna wy­miana towarowa, także o charakterze międzynarodowym. Powoduje to pojawienie się nowego działu prawa, tzw. ius gentium. Nowo kreowany w roku 242 p.n.e. urząd pretora dla peregrynów i stosowany przezeń nowatorski typ procesu formułkowego otworzył szerokie perspektywy przed całym prawem rzymskim. Zmiany struktury gospodarczej narzuciły konieczność odpowiedniego do­stosowania norm prawnych do potrzeb rozwijającej się ekonomiki. Temu trudnemu zadaniu sprostało prawo głównie dzięki działalności pretorów w pierwszej połowie, oraz jurysprudencji w drugiej połowie tego okresu. Przejście od republiki do pryncypatu (27 r. p.n.e.) spowodowało pojawienie się nowych czynników prawotwórczych (senat, cesarz, nauka prawa). Dlatego też to zdarzenie historyczne jest pod­stawą podziału omawianego okresu na podokresy:

prawa przedklasycznego (ostatnie wieki republiki)

prawa klasycznego (pierwsze wieki pryncypatu). Dzięki wszystkim tym czynnikom prawotwórczym prawo rzymskie osiągnęło wówczas szczyt swego rozwoju.

III. Okres schyłkowy, zwany też okresem poklasycznym (lata 235-565 n.e.). Ogólny upadek gospodarczy Rzymu powodowany rozkładem ustroju niewolniczego, pociągnął za sobą kryzys we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Spadek war­tości pieniądza spycha obrót gospodarczy na tory wymiany naturalnej. Przerzucenie głównego ciężaru wydatków państwowych na warstwy średnie doprowadziło do ogólnego zubożenia ludności. Reformy administracji państwowej nie zahamowały kryzysu politycznego i nie były w stanie zapobiec definitywnemu rozbiciu państwa (w roku 395 n.e.) na część wschodnią i zachodnią. Kryzys ogarnął także prawo. Pochodzące z wielu źródeł prawo klasyczne staje się niezrozumiałe dla przeciętnych urzędników państwowych. Występują przeto tendencje do unifikacji całego prawa, z jednej strony, oraz pospolitowania się prawa klasycznego, z drugiej i strony. Jedynym źródłem prawa były konstytucje cesarzy jako władców absolutnych (dominus). Upadek twórczej działalności jurysprudencji i pozostałych czynników prawotwórczych spowodował wzrost znaczenia i aktywności szkół prawniczych na wschodzie i na zachodzie. One to przyczyniły się walnie do ostatniego w dziejach rzymskiego prawodawstwa zrywu, jakim była działalność kodyfikacyjna Justyniana.

Podziały prawa

Ius civile – prawo rzymskie dla obywatela rzymskiego.

ius peregrinorum było to prawo dla peregrynów (cudzoziemców).

W praktyce wykształciły się zasady prawne o zasięgu międzynarodowym, niejako wspólne wszy­stkim systemom prawnym obowiązującym w ramach imperium rzymskiego. Ten nowy dział prawa nazwano ius gentium. Jego zasady, w porównaniu z dawnym prawem rzymskim, pozbawione były uciążliwej formalistyki. Podstawą ich obowiązywania było wzajemne zaufanie (fides) stron, tudzież zasady słuszności i sprawiedliwo­ści (aequitas).

Ius publicum – ius privatum

Do zakresu prawa publicznego należały normy dotyczące organizacji ludu rzymskiego w postaci państwa. Pozostałe normy ustanowione w interesie pojedynczych obywateli tworzyły prawo prywatne.

Ius commune – ius singulare

prawo powszechne (ius commune) obejmuje normy mające ogólne zastosowanie natomiast prawo wyjątkowe (ius singulare będzie miało zastosowanie wyjątkowe.

Prawo względne i bezwzględne

Prawem względnym jest wierzytelność wobec określonego dłużnika, a prawem bezwzględnym nazywamy taką sytuację, w której ogół podmiotów prawnych ma obowiązek określonego zachowania się wobec podmiotu uprawnionego.

Prawo bezwzględnie i względnie obowiązujące.

Prawo bezwzględnie obo­wiązujące (ius cogens) obejmuje przepisy prawne, które każdy podmiot musi w konkretnym przypadku bez­ względnie respektować, nie mając żadnej możliwości uchylenia ich zastosowania przez własne oświadczenie woli (np. przepisy regulujące wymóg formy przy sporzą­dzaniu testamentu).

Prawo względnie obowiązujące (ius dispositivum) obejmuje przepisy, których zastosowanie może być w konkretnym przypadku wyłączone przez oświadczenie woli zainteresowanego podmiotu. Mają one zatem znaczenie subsydiarne, pomocnicze. Ustawodawca wprowa­dza je  tylko po to, by miały one zastosowanie wówczas, jeśli zainteresowana osoba nie postanowi inaczej (np. przepisy o dziedziczeniu beztestamentowym będą miały tylko wówczas zastosowanie, jeżeli zmarły nie sporządził testamentu).

Personae – res – actiones

Trójczłonowy podział prawa zastosowany przez Gaiusa w słowach "Wszelkie prawo, jakim się posługujemy dotyczy albo osób albo rzeczy albo powództw" " Systematyka ta została skopiowana przez Justyniana w jego Instytucjach a następnie wywierała głęboki wpływ na szereg kodeksów do XIXw.

Źródła powstania prawa – fontes iuris oriundi.

Prawo zwyczajowe – mos maiorum albo consuetudo.

Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje do rangi normy prawnej wówczas, gdy uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny (opinio necessitatis) i stosowany bywa przez dłuższy czas (frequens usus) w sposób niezmieniony.

Ustawą (lex) jest to co lud nakazuje i ustanawia. Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe, comitia.

Głosowanie odbywało się najpierw jawnie, a w okresie późniejszym tajnie, według centurii (comitia centuriata) lub tribus (comitia tributa). Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat (auctoritas patrum).

Składała się ona z trzech części: praescriptio, zawierała nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania, rogatio, czyli sam tekst, oraz sanctio, czyli dyspozycje gwarantująca jej przestrzeganie.

Rodzaje lex z uwagi na sankcję:

Lex perfecta to taka, która sankcją nieważności dotyka czynność zdziałaną wbrew jej ­ postanowieniom (np. zakaz darowizn między małżonkami)

Lex minus quam perfecta uznaje wprawdzie taką czynność za ważną, ale za jej sporządzenie przewiduje sankcje karne.

Lex imperfecta pozbawiona jest jakiejkolwiek sankcji.

Edykt pretorski.

Od 367 r.p.n.e. powołano urząd pretora, w roku 242 p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów (praetor peregrinus), ten pierwszy otrzymał miano pretora miejskiego (praetor urbanus).

Pretor wydawał własny edykt (edictum), w którym zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać w czasie swojego jednorocznego urzędowania.

Obejmując urząd, kolejny pretor najczęściej przejmował główne zręby edyktu swego poprzednika. W ten sposób wykształciła się stała część edyktu, zwana edictum tralaticium. Do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego.

Edykt pretorski składał się z dwóch części: normatywnej i formularnej. Część pierwsza zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach, w części drugiej natomiast były zredagowane konkretne formuły, jakim miały się strony posługiwać w toku procesu.

Praktyka twórczego wydawania edyktów trwała od III w.p.n.e. do 130r.n.e. W 130r.n.e. opracowano edykt wieczysty, który ogłoszony został przez cesarza - był niezmienny.

Jurysprudencja.

Osoby mające wiedz o prawie i posiadające umiejętności rozwiązywania problemów karnych.

Początki jurysprudencji sięgają prawa archaicznego.

Jako źródło prawa pojawia się jurysprudencja ok. II w.p.n.e., kończy ok. połowy III w.n.e.

Jurysprudencja zajmowała się rozstrzyganiem konkretnych przypadków. Twórcza działalność jurysprudencji miała charakter prywatny.

Drogi wprowadzania poglądów jurysprudencji:

-uczestniczyli w radach doradczych, które mógł powołać sędzia/pretor

-publicznie udzielali odpowiedzi prawnych

-ich poglądy były spisywane

Juryści kierowali się Leges, edyktami itp., ale podstawą ich działalności była intuicja, dlatego prawo jurysprudencji budziło wiele kontrowersji.

Etapy jurysprudencji:

-Jurysprudencja późnorepublikańska (weteres) - okres największego chaosu i największych kontrowersji

-Jurysprudencja wczesnoklasyczna (I w.n.e.) - następują próby porządkowania prawa.

Kształtują się dwie szkoły jurysprudencji klasycznej: Sabinianie (głosili pogląd, że jeśli ktoś zabierze właścicielowi materiał to właściciel materiału jest również właścicielem produktu); Procurianie(głosili pogląd, że jeśli ktoś zabierze właścicielowi materiał to wytwórca jest właścicielem produktu)

-Jurysprudencja średnioklasyczna (II w.n.e.) - jest to okres starań ograniczenia i przezwyciężenia kontrowersji.

Obie szkoły (Sabinianie i Procurianie) zanikają, a w ich miejsce powstaje Media Sentente ­tzw. Rozwiązanie pośrednie (czyli jeśli ktoś zabierze właścicielowi materiał to właściciel materiału jest również właścicielem produktu jeśli można materiał odtworzyć; jeśli nie da się odtworzyć materiału to właścicielem produktu jest wytwórca)

-Jurysprudencja późnoklasyczna (III w .n.e.) w okresie tym wiele kontrowersji zostaje przezwyciężonych, zaczyna się proces uogólniania reguł.

Uchwały senatu.

Senat, jako organ znany już w okresie królewskim, spełniał wówczas rolę doradcy króla. W okresie republikańskim nie uzyskał jeszcze władzy ustawodawczej, chociaż pośrednio wywierał na nią wpływ, np. przez tzw. auctoritas patrum, zatwierdzanie ustaw zgromadzeń ludowych.

Senat zaczął na polu ustawodawstwa wypierać stopniowo zgromadzenia ludowe, które jako ciała o tradycji republikańskiej stanowiły przeszkodę w ugruntowaniu jedynowładztwa.

Konstytucje cesarskie.

Akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej to constitutiones.

Edykty (edicta) wydawał cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicend. Wydawane przez cesarza w konsekwencji przejęcia uprawnień pretora.

Mandaty (mandata) -były to instrukcje dla namiestników tak w prowincjach cesarskich, jak i senackich, bądź też dla innych urzędników cesarskich.

Dekretem (decretum) był wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się później sędziowie.

Reskrypt (rescriptum) to odpowiedź cesarza na zapytanie urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych.

W okresie dominatu władza ustawodawcza koncentrowała się wyłącznie w ręku cesarza, a wydawane przezeń akty noszą miano leges.

Zbiory prawa

Ustawodawstwo Justyniańskie

Corpus Iuris Civilis - obejmuje cztery części: Codex, Digesta, Institutiones oraz Novellae. Trzy pierwsze składają się na właściwe dzieło kodyfikacyjne Justyniana, czwarta zaś obejmuje późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców.

Corpus Iuris Civilis zostało skompilowane przez komisje, które miały zebrać i uporządkować dotychczasowe prawo zawarte w konstytucjach cesarskich i literaturze prawniczej. Justynian nadał kompilatorom prawo dokonywania zmian w przejmowanych tekstach – zmiany te to interpolacje. Polegały one na usuwaniu z przejmowanych tekstów nazw instytucji obecnie nieaktualnych, albo też zastępowaniu ich tymi, które zachowały aktualność.

Codex. Stosunkowo najłatwiejszą pracę miała komisja (złożona z 7 osób) pracująca nad zbiorem konstytucji cesarskich. Dzieło ukończone zostało w 529 r.

Podzielony został na:

12 Księgi\ tytuły\ konstytucję\ paragraf danej konstytucji

Digesta. Ta część kodyfikacji zwana również Pandektami (Pandectae) składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których tylko trzech tworzyło w okresie przedklasycznym: a dwóch w poklasycznym. Autorami większości tekstów są prawnicy z okresu pryncypatu. Pracę nad Digestami zapoczątkowano w roku 530. Zaplanowana na lat 10 ukończona została już w roku 533.

Podzielone zostały na:

50 ksiąg\ tytuły\ fragmenty\ paragrafy.

Institutiones. Według Justyniana Instytucje zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i służyć miały do zdobycia o nim wiedzy elementarnej. Jako podręcznik do nauki prawa są one o tyle osobliwe, że miały moc prawa na równi z Kodeksem i Digestami.

Podzielony został na:

4 księgi\ tytuły\ paragrafy.

Novellae. Po zakończeniu prac kodyfikacyjnych (534 r.) Justynian wydawał akty normatywne, którymi wyjaśniał, uzupełniał albo i zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji, a nawet wprowadzał zupełnie nowe uregulowania.

Proces rzymski prywatny.

Actio 

Jest pod...