WALENTY BARCZEWSKI GEOGRAFIA POLSKIEJ WARMII Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl Mail: historian.z.pl MMIV � Polska Warmia zawiera powiat olszty�ski z mia- stami Olsztyn i Wartembork i cz�� powiatu reszel- skiego z miastem Biskupcem i 27 parafiami. Jest to mniej wi�cej trzecia cz�� w�a�ciwej Warmii. Polscy biskupi mieszkali swego czasu na zamku w Lic- perku. Ziemia na polskiej Warmii jest bardzo urodzajna, wydaje hojnie pszenic�, �yto, j�czmie�, owies, len, groch, kartofle, warzywo, poniek�d piaszczysta i bag- nista zdatna chyba dla �ubinu (lupyny), seradeli, tor- fu, to zn�w urozmaicona pag�rkami, lasami, ��kami, jeziorami. Trzy strugi: Pasaria pod Gietrzwa�dem, �yna pod Olsztynem, Wad�g, u starych Prusak�w Szczulik czy- li Pisa, pod Wartemborkiem pobieraj� wody zdroj�w, jezior i bagien, unosz�c je przez Zatok� Fryjsk� do Ba�tyku. Lasy i gaje ogromne i ma�e, kr�lewskie nadle- �nictwa: Kudypy, Smolniki (Piecki), Ramuk, Purda, Sad�owo, miejskie: dwa olszty�skie, jeden wartem- borski, trzy biskupieckie, niezliczone wiejskie, gbur- skie i szlacheckie wydaj� nieoszacowane bogactwa drzewa, torfu i zwierza. Jeziora na polskiej Warmii wprawdzie nie tak wiel- kich rozmiar�w i nie takiej ilo�ci, jak na pogranicz- nych Mazurach, ale jednak mn�stwo ich ukrywa w sobie coraz to nowe skarby ryb i rak�w. S�usznie wi�c i do naszej Warmii stosuj� si� s�owa Klonowi- cza1: Ryb te� dostatek, prawie dobrej wody Rodz� jeziora, stawy, rzeki, brody. Oto znaczniejsze: �ledynek, Mos�g pod Br�swa�- dem, Buchwa�dzkie, Stymbarskie, Pupkowskie, Ga- merskie, �ab�d� pod Wo�ownem, Bal�skie, Renty�- skie czyli Gilbink pod Gietrzwa�dem, Lin�wko i Gie- dajskie pod Sz�barkiem, Szel�gowskie, Redykajnskie, Dywickie, Ukiel pod Gietkowem, D�ugie, Kort i Szkanda pod Olsztynem, Bart�kowe, Kielarskie, G�g�awskie, Ma�y i Du�y Kiepik i Jagielek pod Bar- t�giem, tak�e w parafii bart�skiej i sz�bruckiej wiel- kie Jezioro Tomaszkowskie, czyli Wulpink z siedmiu wyspami, z kt�rych najwi�ksze Urbanka i Herta, os- tatnia po��czona promem z brzegiem w Dorotowie. W bitwie pod Dorotowem w ko�cu sierpnia 1914 uto- n�o tu wielu Rusk�w, tak samo i w nast�pnych wi�k- szych jeziorach Pluskowskim i �a�sku. Pograniczna Pasana przechodzi przez jeziora Wymojskie i Sar�g. W Ramuckich Borach jeziora Ustrych i Je�gu�skie, w nadle�nictwie purdzkim Ma�a i Du�a Czerwonka, Mendry�skie, Ko�no, Purdzkie, Kamy czyli Kiemny, Serwent i Ward�g. Pod Klewkami s� jeziora Linow- skie i Klebarskie, pod Wartemborkiem Wad�g czyli Starowartemborskie, Uml�g, Szwentajn, Kiermas, Arysz, Pisa, Ar, D�u�ek, Tumia�skie, Bart�towskie, Dobr�skie (Debrong), Ramsowskie, nareszcie pod Bi- skupcem wielki Dadaj z czterema wyspami, Rochlaw- skie, Rasz�skie, Nalcz, Kraks, Pudl�skie, Stanslew- skie (Jemu�), Stryjewskie, W�gojskie i Biesowskie i inne pomniejsze. Nazwy p�l, ��k, g�r, gaj�w, bagien, oparczysk. Przed separacj� oko�o roku 1830 by�y pola wsp�l- ne w stukach podzielane na sztuki, przecz�, d�u��, dzia�y, by�y wsp�lne lasy wiejskie, wsp�lne pastwi- ska (pa�niki), wsp�lne wyganianie, paszenie byd�a, obrabianie lnu w rasztubach za wsi� (Brechstube � szopa do tarcia lnu na cierlicach i pocieraczkach) itp. Ludzie mieszkali we wsi, na polach nie by�o �adnych mieszka�. St�d potrzeba by�o dla �atwiejszego po- rozumienia si� dalekie pola, ��ki, lasy nale��ce do jednej wsi osobnymi obdarzy� nazwami, kt�re i po separacji pozosta�y w ustach ludu. Wiele takich nazw si�ga czas�w staropruskich. Niekt�re si� powtarzaj� niemal w ka�dej osadzie, jak Przecz� (poprzek sztuk lub d�ugich lech), D�u��, Na Sztukach, Na Dzia�ach (by�y to dodatnie udzia�y), W Gaju, Na Rogatkach, W Bukowinie. Na [w] Zapowiedzi (laski, oparczyska w niedost�pnych grz�pach), Gieleki (du�e torfisko z ma�ym laskiem), Dw�rznice, Kujawy, Daba (w�ska, d�uga ��ka), Szyja, Zamkowa G�ra, Pod Rasztub� (przys�owie: mieszka licho jak w rasztubzie), Z�otoc- ka, Ptasia G�ra, Jeziorko, Kara�nik, Wilcza Parowa itp. Inne za� w�a�ciwe, jak: Ba��gi (oparczyska za- wieraj�ce torf i margiel), Lipniak w Br�swa�dzie; Orzo�ek i d�b Napoleona w Bairkwedzie: borek Za- powied� w Spr�cowie; Bajk�w D�, Galeria, D�browa w Buchwa�dzie; Gielduba, Prompel, Orzo�ki, Berbery (las, g�ry, do�y, bagno) w Kajnach; Korpela, Nies�a- wy, Domna ��ka w Redykajnach; Krumzy (��ki je- ziorne) pod Starym Dworem; Polko (Schlachtfeld za Napoleona) i torfaki mi�dzy Jonkowem a Warka�ami; Rasztuby: dwie w Wo�ownie, jedna po Pelnik, druga pod St�kiny; Kapu�niaki w Gietrzwa�dzie ko�o Gil- binka; Ksi�a G�ra, Mec, Kujawy, Glinki, Pleba�skie ��ki, Pleba�skie Olszaiki, Egipt (las) w Bart�gu: Gaj (pola), D�bniak, Upajny, Klasztuki, Osiny, Chuda ��- ka, Piniwis�a, Separantka, Barbuta, Brzoz�wki, Choj- niak (g�ra), Choinowe Bagno, Kipsija (K�pjik) � tor- fowe bagno, Rokoczak, Nacpele, Kosmacz, �winie Bagno w Dorotowie; Ostr�w (wyspa) na Wulpinku. Kiez�w R�g, �wi�ski K�t, Duby, Diabla G�ra, OMwna G�ra, Majdowskie G�ry (m�wi si� na ca�e g�rzyste pole w Maj dach); Ksi�e Pole, Dzia�y, Du�e ��ki, Chuda ��ka, Rozgart, Daba, Szyja, jeziorko Gieleki w Jondorfie; jezioro Wulpink (50�60 w��k) z p�wy- spem R�cz� K�pa i brzegami: Wiejski (Zieski) K�t, Komityja � po zni�eniu jeziora przez komisj� zaku- pione brzegi, gdy� grunt pod wod� fiskalny � Biel- niki, Szyl�w R�g, R�w (Zieski), Ja�k�w R�w, Wilcza Parowa; pola: Mazur, Biele, Polakowizna, Kadyki, Gaj, Olszak, Gielek, Gruda, Naw�gle, Kowalnia, Mer- gle w Tomaszkowie. Na Pluskowskie Jezioro pomi�- dzy Gry�linami, Pluskami, Orzechowem m�wi� oko- liczni Pluszne. Przechodzimy do parafii butry�skiej, najrozleglej- szej na Warmii, dla licznych jezior i ogromnych la- s�w � poprzednio [na]zwanych � wzd�u� od Men- dryn do �a�ska pi�� mil, dlatego od��czono [w roku] 1903 orzechowski k�t pomi�dzy Plusznym a �a�- skim, sk�d mieli ludzie przesz�o dwie mile do ko�cio- �a i utworzono now� parafi� orzechowsk�. Dla ewan- gelik�w za�o�ono przed dwudziestu kilku laty osobny ko�ci� w Nowej Wsi, Nowa Wie� za�o�ona w 1820 roku razem z �abuch� pod Biskupcem, dok�d ewan- gelik�w kolonist�w sprowadzono w czysto katolickich okolicach. Nowa Wie� zalana zosta�a wod� w 1855 ro- ku, tak �e przez dwa lata tylko ��dk� do dom�w przedosta� si� mo�na by�o. Ludzie w ten czas du�o biedy wycierpieli, cho� ryby przede drzwiami �owi� mogli. Dopiero po dw�ch latach wyko�czono kana� do �ajsu przez Przykopskie Pole. Na Przykopskim Polu dawniej biskupi warmijscy stawali ze sw� �wi- t�, jad�c z Warszawy do Licperka. Wielkie moczary i torfiska pomi�dzy Now� Wsi�, Ja�niewem i Przy- kopem, zalane dawniej, obecnie osuszone kana�em do �ajsu, jeziora ju� za warmijsk� granic�. Poniewa� tu pomi�dzy mazursko-polskimi ewan- gelikami du�o warmi�skich katolik�w mieszka, do- damy niekt�re nazwy tamtejszego pogranicza na Ma- zurach. G�ry: Zawady, Zaskwierki; lasy: �ajsowski, Ba�dzki, nadle�nictwo Hartigwa�d; jeziora: Ma�sew- skie, D�u�nica (D�u�ek), Ko�no, �ajs (�ajskie), Ba�dz- kie Jeziorka, Jachty, Konopno, Zdr�czno, Gim pod Zgni�och�, Gimek, �abu�, Sembruch, Czarne, Priam, Kuchnia, Kalbruch, Krzywek Ma�y i Du�y, D�bie Piecki i pod Kurkami Ma�y i Du�y Sar�g i Ma�y i Du�y Kiernoz. Na Warmii przed Kurkami, w k�cie pod Z�biem s� Z�bskie Bagna i opodal �abia Chudek i Orzechowskie Jezioro, w borach: Dzierzgu�skie, Ga�ek, Oczko, Ka- letskie i M�y�skie bagna przy Mendrynach. Aby mie� robotnik�w le�nych dla tych wielkich la- s�w, sprzeda� fiskus w 1825 roku kawa� lasu nad traktem z Butryn do Olsztyna dla za�o�enia wsi Po- krzyw. W 1830 roku podzielono w tym samym zamia- rze Kaletk� na dwie wsie: Star� Kaletk� i Now� Ka- letk� i zamieniono dla wygody z fiskusem niekt�re pola (wymiary, Scheffelplatze) tak, �e powsta�y w 1848 roku pod lasem Nowe Butryny dla miernej zie- mi Chabrowem, Chabr�wkiem, Chaberkowem zwane. Butryny nad granic� mazursk� otrzyma�y przy se- paracji w roku 1847 dwie trzecie p�l i jedn� trzeci� lasu, kt�ry obecnie po wi�kszej cz�ci wyci�ty. Wiel- kie oparczysko Biel, laski: Borek, W�aski, Wiejski na pola zmieniono; Ksi�y Las oko�o 200 m�rg i pola: W�azy, Ko�uchy, Olszyny, W P�lku; we wsi s� trzy stawki: stawek na Ksi�ym Polu, Melcuch, Kr�giel- nia, Du�e i Ma�e Stawy i Olszyny (obecnie ��ki), Ol- szak (torfak), Ksi�a Woda (gdzie len gr���) i zdr�j: Kazuby i Gradowy. Za wsi� Ptasia G�ra i Z�otocka na Ba�dzkim Polu za Butrynami. W lesie opodal Rusi znajdziesz Wi�dug�, pod la- sem Muchorowo (dla lekkiej roli), nad �yn� Sojk� i �luz� Ustrych. Dalej w borze pod Mazuchami ��ki Dziubiele i Wilcz� Jam�, za Wygod� ,,Obiad" � miej- sce pod wielk� choin�, pod kt�r� jaki� kr�l (Napo- leon) obiadowa� mia�. W Kabornie: Stuki, Przecz� (wysokie i niskie), Dw�rznice, �az�wki, Kujawy (te- raz do Klewk), Storzyski, Zdroj�wki, Marchwiuki, Ogrodawki, Gaz�wki, Bagn�wki, Zapowied�; w Li- nowie: Ko�owr�t, Piaskowe W�do�y (dla zachowania kartofli), P�lko, �u�awki, Siedliska, Kierz (lasek), Che�stowo, Mostkowe Pole; ��ki: Biele, Zameczek, �abie�ce, Siedliska, Jeziorka, Lipniaki, Czarne Bag- no, Porbadnik; w Klewkach P�lko. W Klebarku masz: Pupstramy, Borek, Kurwik (dawniej jezioro, teraz ��ki), Zdroj�wki, Bocianek, Z�ot� ��czk�, Biele, Bielowe Bagno, Skrzynk�, Orle- szki (Olszyny), g�r� Kropelk� i wyspy Lipniak Ma�y i Du�y, Karp� w Klebarskim Jeziorze; Kiestr�j (spuszczone jezioro, obecnie wspania�e ��ki z kana- �em pomi�dzy Silicami i Skajbotami), pola Lin�wko i Wysmuk�e i lasek D�bniak; w W�jtowie: Pupiki, Marchwiaki, Rogostki (pola) i bagno Kocio�ek. W tej okolicy dokonano r�nych melioracji przez wysusze- nie jeziora Kiestr�j i zni�enie Klebarskiego Jeziora Kana�em Klebarskim i wprowadzenie strugi Ko�no do kana�u Kiermas przez jezioro Uml�g Kana�em El- �biety na Kaplityny do Wad�ga. Dawni...
margotbao