TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK W WARSZAWIE.doc

TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK W WARSZAWIE (1800-183    Była to pierwsza polska interdyscyplinarna akademia nauk o charakterze ogólnonarodowym. Towarzystwo, powołane w Warszawie pod koniec 1800 r. z inicjatywy Stanisława Sołtyka, działało do 1832 r. Skupiało wybitnych uczonych reprezentujących poszczególne dyscypliny naukowe, najznakomitszych pisarzy, a także działaczy, miłośników i opiekunów literatury, kultury i nauki z całego terenu dawnej Rzeczypospolitej. Instytucji tej kolejno przewodniczyli: J. Albertrandi, S. Staszic i J.U. Niemcewicz. Po kilkakrotnych zmianach ostatecznie ustaliły się w Towarzystwie dwa działy: Nauki (obejmujący dyscypliny humanistyczne, w tym także literaturę) oraz Umiejętności (zajmujący się naukami ścisłymi i przyrodniczymi oraz techniką). Celem działalności warszawskiej instytucji było organizowanie życia naukowego i umysłowego Polaków po utracie samodzielnego bytu państwowego. W sytuacji politycznej zależności od zaborców dążono do ocalenia i utrwalenia narodowej tradycji, pamięci o przeszłości, do ratowania oraz doskonalenia języka polskiego i rodzimej literatury, a także do rozwoju krajowej gospodarki.
W pierwszym okresie działalności Towarzystwa wśród członków przeważali i wykazywali się największą aktywnością ludzie pióra, przedstawiciele "nauk pięknych" oraz "amatorzy nauk" z kręgów magnaterii. Natomiast w ostatnim dziesięcioleciu decydującą rolę odegrali przedstawiciele nauk ścisłych - zawodowi uczeni, przeważnie profesorowie uniwersyteccy. Towarzystwo od początku utrzymywało ścisły kontakt z wileńskim oraz krzemienieckim ośrodkiem naukowym i kulturalnym. W miarę czasu poszerzyło zasięg oddziaływania na resztę kraju. Nawiązało kontakt z polskimi uczonymi, literatami oraz działaczami kultury, którzy przebywali za granicą. Podjęło również współpracę z przedstawicielami świata nauki i kultury z krajów słowiańskich i państw zachodnich. W drugim dziesięcioleciu XIX w. pod wpływem warszawskiej instytucji powstało Towarzystwo Naukowe Krakowskie (1815), Lubelskie Towarzystwo Naukowe (1818) i Towarzystwo Naukowe Płockie (1820).
By sprostać ambitnym zadaniom planowano i organizowano szereg prac o charakterze zespołowym, ogłaszano konkursy naukowe i literackie. Ważną rolę w działalności Towarzystwa pełniły tzw. sesje publiczne (pierwsza odbyła się 9 V 1801 r.). Ich celem było inspirowanie przedsięwzięć o charakterze intelektualnym i naukowym. Starano się również w ten sposób zainteresować społeczeństwo pracami inicjowanymi przez Towarzystwo i pozyskać szerokie poparcie dla działalności tej ważnej narodowej instytucji. Na publiczne posiedzenia w czasach Księstwa Warszawskiego przybywali przedstawicie ówczesnej elity politycznej i kulturalnej, natomiast w sesjach organizowanych w okresie późniejszym wśród publiczności przeważała młodzież uniwersytecka. Stałym punktem programu, uatrakcyjniającym wielogodzinne obrady, były recytacje wierszy członków Towarzystwa. Na posiedzeniach odczytywano także nagrodzone prace konkursowe (w 1802 r. prezentowana była głośna rozprawa konkursowa J. Śniadeckiego o Koperniku) oraz "pochwały" zmarłych członków (m.in. w 1801 r. F.K. Dmochowski przedstawił sylwetkę I. Krasickiego, a S.K. Potocki poświęcił rozważania J. Szymanowskiemu). Rangę doniosłego wydarzenia zyskała sesja rocznicowa (3 V 1831), zorganizowana u schyłku działalności Towarzystwa. W czasie jej obrad K. Brodziński wygłosił Mowę o narodowości Polaków.
Do sukcesów Towarzystwa należy zaliczyć rozpoczęcie prac nad tzw. "pieśnioksięgiem narodowym". Projekt tego ambitnego przedsięwzięcia zarysował J.P. Woronicz w trzech Rozprawach o pieśniach narodowych, czytanych na posiedzeniach w 1803 i 1805 r. Pierwotne plany ostatecznie przybrały kształt Śpiewów historycznych (1816) Niemcewicza. Z inspiracji Towarzystwa powstały również monograficzne prace systematyzujące teoretyczną wiedzę o rodzimej literaturze, m.in. Niemcewicz opracował bajkę (1814), J. Lipiński sielankę (1815), a K. Brodziński elegię i satyrę (1822). Sukcesem było również uporządkowanie zasad polskiej ortografii przez komisję powołaną spośród członków Towarzystwa (Rozprawy i wnioski o ortografii polskiej, 1830). Ponadto przygotowywano plany przedsięwzięć o charakterze słownikowym i encyklopedycznym, m.in. słownika zwyczajów i obyczajów polskich, katalogu druków polskich, zbiorowej historii polskiej oraz historii rodzimej literatury, "biografii sławnych Polaków". Towarzystwo gromadziło również książki i pamiątki (m.in. z darowizn J.H. Dąbrowskiego i A. Sapiehy), a także inspirowało przedsięwzięcia edytorskie. Sfinansowało m.in. w 1824 r. wydanie Kroniki polskiej Galla Anonima i pierwszego tomu Historii narodu polskiego A. Naruszewicza.
Po powstaniu listopadowym decyzją cara Mikołaja I (18 IV 1832) Towarzystwo uległo likwidacji. Zgromadzone zbiory zostały wywiezione do Petersburga. W ponad 30 letniej działalności Towarzystwo odniosło wielkie zasługi w programowo podjętym dziele ocalenia narodu, jego języka, literatury i nauki po klęsce rozbiorów, utrwalenia pamięci o przeszłości i wielostronnego rozwoju rodzimej kultury.
(Bożena Mazurkowa)