TOWARZYSTWO IKSÓW.doc

TOWARZYSTWO IKSÓW    Do elitarnego, niejawnego Towarzystwa, działającego w Warszawie w latach 1815-1819, należeli pisarze oraz krytycy, którzy byli zdeklarowanymi zwolennikami i obrońcami klasycystycznego gustu. Za cel swej działalności przyjęli podniesienie poziomu przedstawień teatralnych oraz wpływanie na repertuar warszawskiej sceny. Nazwa Towarzystwa wywodzi się od kryptonimów "X" i "XX", którymi podpisywano publikowane w prasie (w dodatkach do "Gazety Korespondenta Warszawskiego" i "Gazety Warszawskiej") recenzje sztuk, wstępnie omawiane na spotkaniach w salonie T. Mostowskiego. Do elitarnego gremium należeli m.in.: F. Czacki, J.M. Fredro, J. Lipiński, J.U. Niemcewicz, F. Morawski. W posiedzeniach brali też udział: K. Koźmian, A.J. Czartoryski, M. Wirtemberska. Z opiniami anonimowych krytyków (nierzadko bardzo surowymi) musieli się liczyć ludzie pióra (pisarze i tłumacze) oraz aktorzy.
Oficjalną działalność Iksowie rozpoczęli publikacją Listu do Redakcyj gazet warszawskich, w którym wyrazili przekonanie, iż krytyka, która "obudza [...] baczność publiczności", to najlepsze narzędzie "udoskonalenia dzieł, talentów autorów i aktorów". Tenże tekst zawierał pochlebną recenzję inscenizacji Hamleta Szekspira, przeniesionej przez W. Bogusławskiego ze Lwowa do stolicy. Pozytywnie ocenili również głośną premierę Barbary Radziwiłłówny A. Felińskiego, zarzucili jednak autorowi wprowadzenie do sztuki realiów niezgodnych z prawdą historyczną. Byli zdecydowanymi przeciwnikami dramy, łzawej, płaczliwej komedii oraz zbyt ekspresywnej gry aktorskiej. Recenzje zbliżone do eseju lub felietonu zawierały szczegółowy rozbiór dzieł, a także uwagi na temat tworzywa teatralnego: scenografii, gry aktorskiej, efektów specjalnych, reżyserii. Przedmiotem rozważań były więc nie tylko teksty dramatyczne, ale także realizacja sztuk na scenie. Swoim opiniom i ocenom Iksowie nadawali charakter autorytatywnych, niepodważalnych sądów. Ostentacyjne, mentorskie wypowiedzi drażniły czytelników, twórców i krąg ludzi teatru. Protesty budził także lekceważący, a nawet pogardliwy stosunek do osób o odmiennych upodobaniach estetycznych i teatralnych.
Elitarny, lecz anachroniczny już na początku XIX w. program Towarzystwa Iksów nie zyskał ostatecznie uznania i akceptacji szerszej publiczności teatralnej; ambitny repertuar nie spotkał się z powszechnym zainteresowaniem. Nie udało się utrzymać w literaturze i na scenie niepodważalnego autorytetu klasycystycznych wzorców i patronujących im ideałów estetycznych. Zasługą Towarzystwa Iksów było jednak stworzenie podstaw nowoczesnej krytyki teatralnej w Polsce. Recenzenci oddziaływali na estetyczne poglądy "oświeconych" widzów, ale także uczyli ich krytycyzmu i bezpośrednio wpływali na rozwój narodowej dramaturgii. Przyczynili się też znacząco do wydoskonalenia nowoczesnych form krytycznych wypowiedzi.
(Bożena Mazurkowa)