19. ROZWAŻANIA O LUDZKICH UCZ.pdf

Adamie, gdzie jesteś?

http://mateusz.pl/ksiazki/jacd/jacd119.htm

Adamie, gdzie jesteś?

R O Z W A ŻA N I A R E K O L E K C Y J N E

XIX. ROZWAŻANIA O LUDZKICH UCZUCIACH 4

W fotelu fryzjerskim siedział człowiek niewymownej brzydoty. Jego twarz blada, długa, jakby

barania, była pokryta krwawiącymi krostami. Nożyce obcinały kłaki jego zwełniałych włosów

żółtego koloru. Czułem do niego tak wielką odrazę, że myśl o znalezieniu się zaraz w tym

samym fotelu i poddanie się tym samym nożycom była dla mnie nieznośna. Tak przyłapałem

się raz jeszcze na wstręcie do większości ludzkich plemion, w czym krył się mój pociąg do

gatunku ludzi przeciwstawionych tamtym, urodziwych, do których oczywiście zaliczałem

siebie (Cz. Miłosz). Autor daje nam w tym krótkim tekście świadectwo autentycznej pracy nad

swoimi uczuciami. Polega ona na rozpoznawaniu i kontrolowaniu budzących się w nas

odruchowo nieuporządkowanych uczuć i próbie życzliwego rozumienia, w swoich

nieuporządkowanych uczuciach, siebie i bliźniego.

W naszych rozważaniach o nawróceniu wewnętrznym podkreślamy nierzadko konieczność

zmiany naszego sposobu myślenia i pojmowania rzeczywistości. Jest to — jak się wydaje —

jednostronne i powierzchowne traktowanie problemu przemiany wewnętrznej. Jeżeli

nawrócenie człowieka ograniczymy do sfery rozumowej, możemy je osiągnąć nawet bardzo

szybko. Oto przykład. Osoba niepewna siebie i swoich poglądów w kontakcie z człowiekiem

o zdecydowanych i jasnych przekonaniach może łatwo utożsamić się z nimi i uznać je za

swoje. Po pewnym jednak czasie, kiedy minie pierwsze wrażenie, w spotkaniu z nowymi

ludźmi może na nowo zmieniać swoje przekonania, uznając poglądy z przeszłości za niepełne

lub nawet fałszywe.

W nawróceniu na równi ze zmianą sposobu myślenia winien się także zmieniać nasz sposób

uczuciowego reagowania, nasze postawy serca. Nawrócenie winno być bowiem przemianą

całego człowieka, a nie jakiejś jego części. W języku biblijnym określa się to przemianą serca ,

które jest centrum osobowości, siedzibą wszystkich witalnych sił człowieka. Przyjęcie

argumentów racjonalnych nie oznacza jeszcze pełnej przemiany wewnętrznej. Trzeba również

przemiany naszych postaw wewnętrznych, które są zasadniczym źródłem naszych uczuć

i płynących z nich reakcji. Taka przemiana jest jednak długim i trudnym procesem; procesem

wymagającym z naszej strony świadomego i trwałego zaangażowania.

1. Wejście w nieuporządkowane uczucia początkiem nawrócenia

Ćwiczeniami duchownymi nazywa się wszelkie sposoby przygotowania i usposobienia duszy

do usunięcia wszystkich uczuć nieuporządkowanych, a po ich usunięciu — do szukania

i znalezienia woli Bożej (ĆD, 1). Nawrócenie domaga się od nas wejścia w świat naszych

nieuporządkowanych uczuć. Poznać świat uczuć człowieka to w pewnym sensie poznać

samego człowieka. Poprzez nasze uczucia ujawnia się bowiem to, co jest w nas najgłębszego:

nasze pragnienia, tęsknoty, nadzieje, oczekiwania, ale także nasze potrzeby, obawy, lęki,

gniew, niezadowolenie z siebie i z innych. Jeżeli pragniemy poznać siebie, by móc poznawać

Boga, to trzeba nam się odwołać nie tyle do naszych myśli o nas samych, co raczej do naszych

uczuć, rozumianych jednak bardzo szeroko. Nasze rozumienie siebie jest zawsze bardzo

uwarunkowane. Może ono kształtować się pod wpływem działających w nas nieświadomie

mechanizmów obronnych lub też powierzchownych opinii innych ludzi, które spontanicznie

przejmujemy jako własne.

1 z 10

20110215 22:41

Adamie, gdzie jesteś?

http://mateusz.pl/ksiazki/jacd/jacd119.htm

Wejście w świat uczuć, które nie były jeszcze świadomie kształtowane, pielęgnowane, może

okazać się niełatwym zadaniem. Odnosi się to zwłaszcza do osób nastawionych przede

wszystkim na działalność zewnętrzną, którym brak głębszej refleksji. Świat uczuć ludzkich

przypomina gęsty las, niekiedy wręcz wielką dżunglę, w której łatwo można się zagubić.

Aby bezpiecznie kroczyć przez las naszych uczuć , zwłaszcza nieuporządkowanych, trzeba

spełnić pewne podstawowe warunki. Po pierwsze konieczna jest pewna świadomość

i pragnienie dobrowolnego wejścia w siebie. Po drugie potrzeba nam także czasu wyciszenia

i modlitewnej refleksji nad sobą. Nikogo nie można na siłę wprowadzić w rozeznawanie,

porządkowanie i kształtowanie własnych uczuć. Próba robienia tego na siłę np.

w wychowaniu, przynosi zwykle przeciwne skutki. Aby móc wejść w świat naszych uczuć,

niezbędne jest także kierownictwo duchowe.

Pierwszym prowadzącym człowieka w rekolekcjach jest Duch Święty, który działa przez

Słowo Boże. Jeżeli poddamy się Temu nauczycielowi , ujawni On i osądzi wszystkie najgłębsze

zamysły serca , wszystkie nasze uczucia. Aby jednak nie ulec złudzeniom z powodu

niesamowitej ludzkiej skłonności do fałszerstw moralnych (K. Rahner) i nie kierować się

nieświadomie mechanizmami obronnymi, Ignacy daje odprawiającemu rekolekcje także

człowieka — kierownika duchowego.

Odwołując się do mądrości Kościoła, jak również do osobistego doświadczenia i wiedzy,

kierownik ma pomóc rekolektantowi rozeznać się w świecie jego doświadczeń uczuciowych .

Obejmują one nie tylko to, co dzieje się w duszy człowieka, ale także to, co dzieje się

w świecie ludzkiej psychiki . Nie jest to jednak sprawa prosta, ponieważ oba działania

w człowieku (duchowe i psychiczne) są ściśle splecione i nie można ich rozdzielać.

Doświadczenia duchowe wyrażają się w przeżyciach psychicznych, a nawet cielesnych

i odwrotnie, doświadczenia w sferze ludzkiej psychiki i ciała mają związek także z duchowym

wymiarem człowieka. Poważnym zubożeniem w traktowaniu człowieka jest lekceważenie lub

zaniedbanie którejkolwiek z trzech warstw osoby ludzkiej: fizycznej, psychicznej i duchowej

(V. E. Frankl). Świadome przyjęcie kierownictwa duchowego wyraża osobistą troskę, aby nie

ulegać złudzeniom. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji, kiedy stajemy przed koniecznością

uznania nieuporządkowanych uczuć, których dotychczas nie byliśmy świadomi.

2. Co to są uczucia?

W obecnych rozważaniach nie chcemy zajmować się teoriami psychologicznymi, ale chcemy

podać jedynie pewien prosty klucz do lepszego poznania siebie. Nieraz zastanawiamy się, jakie

są nasze główne wady, namiętności, skłonności i jak głęboko są one w nas zakorzenione.

Pytamy siebie, nad czym właściwie winniśmy pracować. Aby odpowiedzieć sobie na te

i podobne pytania, trzeba wejść w świat swoich uczuć. One dopiero powiedzą nam, jakie są

nasze rzeczywiste problemy, które zatrzymują nas w drodze do Boga.

Wszystkie uczucia w człowieku możemy podzielić na dwie kategorie: uczucia pozytywne —

przyjemne w doświadczaniu oraz uczucia negatywne — nieprzyjemne w przeżywaniu.

Przykładem uczuć pozytywnych może być przeżywanie radości, zadowolenia, przyjemności,

sympatii, miłości, entuzjazmu; natomiast przykładem uczuć negatywnych może być gniew,

złość, zazdrość, wstręt, niechęć, odraza, niezadowolenie. Podział, który został tutaj

zaproponowany, jest pewnym uproszczeniem. Istnieje bowiem w nas wiele odczuć obojętnych ,

które trudno byłoby nam zaliczyć do jednej z dwu kategorii. Nasze uproszczenie jest jednak

celowe, gdyż w tych rozważaniach będziemy się zajmować przede wszystkim grubymi

uczuciami , uczuciami nieuporządkowanymi , które przeszkadzają nam w drodze do Boga.

Uczucia pozytywne są odruchowo i chętnie przez nas akceptowane, przyjmowane i one

stanowią o przeżywaniu stanu naszego szczęścia . Dobre samo–poczucie , to trwanie

w dobrych , pozytywnych uczuciach . Uczucia negatywne są natomiast przez nas odruchowo

2 z 10

20110215 22:41

Adamie, gdzie jesteś?

http://mateusz.pl/ksiazki/jacd/jacd119.htm

odrzucane i stają się źródłem naszego stanu nie–szczęścia . Złe samo–poczucie , to

doświadczanie negatywnych uczuć. Nie jesteśmy zadowoleni z przeżywanego gniewu, złości,

wstrętu, zazdrości itd.

Co to są uczucia? Uczucia to pewien psychiczny stan człowieka, pewne nastawienie

wewnętrzne, które towarzyszy każdemu naszemu doświadczeniu. Stan ten ujawnia na

zewnątrz to, co jest wewnątrz człowieka. Jak każdy przedmiot materialny posiada określoną

temperaturę, tak niemal każde nasze ludzkie doświadczenie posiada także swój uczuciowy

stan , uczuciową temperaturę. Uczucia towarzyszą nam nie tylko na jawie, ale także podczas

snu. Nasze sny odznaczają się zwykle wielkim bogactwem uczuciowym.

Uczucia negatywne, przykre dla nas, są znakami , że daną sytuację, w której się one budzą,

odbieramy przede wszystkim jako zagrożenie; przypominają czerwone światło, które nas

ostrzega: Uwaga! Niebezpieczeństwo! Uczucia pozytywne sygnalizują nam natomiast, iż

sytuacja, w którą wchodzimy, jest dobra dla nas. Jest to jakby zielone światło, które mówi:

możesz wejść w daną sytuację, bo ona jest dla ciebie dobra .

Jest rzeczą ogromnie ważną uświadomić sobie, że nasze uczucia są sygnałami subiektywnymi.

Obiektywizm wielu przeżywanych subiektywnie zagrożeń winien być dopiero rozeznany

w rozmowie z bliźnim, który posiada pewien dystans emocjonalny do naszych przeżyć.

Takiego rozeznania wymaga wiele naszych uczuć, także uczuć pozytywnych.

Uświadamianie sobie faktu, że nasze uczucia są sygnałami subiektywnymi , pozwala nam

nabierać do nich większego dystansu i nie identyfikować się z nimi. Lęk, zazdrość, wrogość,

euforia, gniew i każde inne uczucie jest we mnie , ale ja sam nie jestem lękiem, zazdrością,

wrogością, euforią czy gniewem. Teoretycznie wydaje się to być stwierdzeniem oczywistym

i wprost truizmem byłyby próby udowadniania go. A jednak w codziennych zachowaniach

nierzadko reagujemy tak, jakbyśmy nie mieli żadnej wolności i byli niemal skazani na uleganie

naszym najbardziej prymitywnym odruchom uczuciowym.

Człowiek ma charakter, ale jest osobą (R. Allers). Możemy tu jeszcze dodać: człowiek jako

duchowa osoba ma charakter i ma wolność w stosunku do charakteru. Skłonność charakteru

nie jest więc w żadnym razie czynnikiem rozstrzygającym: ostatecznie rozstrzygające jest

zawsze zajęcie stanowiska przez osobę. (...) Człowiek ma więc wolność nie tylko w stosunku do

wpływów swego środowiska, lecz również wobec swego charakteru (V. E. Frankl).

Realność zagrożenia wynikającą z niektórych sytuacji widać nieraz bez żadnego rozeznania.

Ale jest wiele innych sytuacji, które odbieramy jako zagrożenie tylko z powodu naszych

lękowych postaw wobec życia. Są to w rzeczywistości zagrożenia pozorne. Nabranie dystansu

do nich sprawia, iż przestajemy je przeżywać jako źródło lęków. Podobnie dzieje się

w przypadku uczuć pozytywnych: przyjemność z nich wypływająca nie musi wiązać się

z rzeczywistym dobrem; dobroć zapowiadana przez pozytywne odczucia może być pozorna

i zwodnicza (por. ĆD, 314).

W obecnych rekolekcjach stawiamy sobie pytanie: jakie są nasze zasadnicze uczucia

negatywne? W jakich sytuacjach one się budzą? Co mnie najczęściej irytuje, złości, zniechęca?

W jakich sytuacjach czuję się lepszy, chwalony, a w jakich gorszy, lekceważony, pomijany?

Przez kogo czuję się przyjęty, akceptowany, kochany, a przez kogo odrzucony, pomijany,

niekochany? Czego w życiu się jeszcze spodziewam, jakie są moje nadzieje? Jakie są moje

obawy, lęki, zagrożenia? Te i tym podobne pytania mogą nas naprowadzić na pełniejsze

odkrycie naszych uczuć, które doprowadzą nas do źródła, z którego one pochodzą.

3. Skąd się biorą nasze uczucia?

Gdy patrzy się na problem bardzo powierzchownie, może się niekiedy wydawać, iż źródła

3 z 10

20110215 22:41

Adamie, gdzie jesteś?

http://mateusz.pl/ksiazki/jacd/jacd119.htm

naszych uczuć leżą poza nami. Mówimy nieraz usprawiedliwiając pewien typ naszych reakcji,

często bardzo niedojrzałych: on mnie zdenerwował, on mnie irytuje, on powoduje moją

agresję, zazdrość, on budzi moją sympatię, życzliwość. W tym typie rozumowania nacisk

położony jest na on .

Pełniejsze poznanie siebie, uświadomienie sobie zasadniczych postaw życiowych pozwoli nam

jednak stwierdzić, iż to nie ludzie, problemy czy konflikty budzą nasze uczucia. Sytuacje

zewnętrzne stają się jedynie katalizatorami tego, co w nas już od dawna istnieje. Wszystkie

nasze uczucia, tak pozytywne jak i negatywne, mają swoje źródło w utrwalonych postawach

wewnętrznych , utrwalonych zachowaniach wewnętrznych . Nasze zaś postawy wewnętrzne,

utrwalone zachowania kształtowały się w nas od niemowlęcych lat. Niektórzy psychologowie

stwierdzają nawet, iż okres prenatalny miał także decydujący wpływ na kształtowanie się

naszej osobowości.

Nasze postawy wewnętrzne, utrwalone zachowania są jakąś wypadkową bardzo wielu

czynników naszego życia: wychowania, przeżytych doświadczeń, dokonanych wyborów,

popełnionych błędów itd. Na utrwalanie się naszych postaw wewnętrznych pracowało całe

nasze życie, cała nasza historia. Szczególne znaczenie ma tutaj doświadczenie wyniesione ze

środowiska rodzinnego. V. E. Frankl podkreśla jednak, iż nie jest aż tak ważną rzeczą

doszukiwanie się w naszej historii życia genezy naszych utrwalonych postaw i zachowań

wewnętrznych, ale chodzi raczej o poznanie roli, jaką pełnią one dzisiaj w naszym życiu.

Doszukiwanie się samemu genezy utrwalonych postaw i zachowań, szczególnie wówczas,

kiedy nie zaleciły nam tego kompetentne osoby, może naprowadzać na jałową

autopsychoanalizę, która skoncentruje nas jedynie na nas samych.

Aby praca nad sobą przynosiła owoce rzeczywistej przemiany wewnętrznej, trzeba najpierw

odkryć utrwalone w nas postawy, które w języku potocznym określane są jako główne cnoty

i wady. Wielu z tych postaw możemy być nieświadomi.

4. Jak pracować nad swoimi uczuciami?

Najpierw trzeba nam nauczyć się dostrzegać i doceniać nasze uczucia. Uczucia, wszystkie

uczucia, są bogactwem człowieka. I chociaż bogactwo to jest uwikłane w nasze fundamentalne

zranienie grzechem cudzym i własnym, jednak nie zmienia to faktu, iż posiadają one

decydujące znaczenie na wszystkich płaszczyznach naszego życia. Głównym błędem, który

popełniamy w pracy nad sobą, jest właśnie lekceważenie świata uczuć. Uczucia są zawsze

bardzo cennym źródłem informacji o nas samych, o naszych najgłębszych postawach, które

kierują naszym życiem.

W sytuacjach niepowodzeń i konfliktów, trzeba nam świadomie rezygnować z obwiniania

bliźnich, by móc dostrzec swoje własne reakcje uczuciowe oraz zasadnicze postawy

wewnętrzne, które się kryją za nimi. Zbytnie skoncentrowanie się na winie innych odwraca

naszą uwagę od własnej odpowiedzialności za siebie. Jest to pewien mechanizm obronny,

który winien być przez nas odkrywany świadomie i z całą dobrowolnością.

Niedojrzałość człowieka zarówno w sferze emocjonalnej jak i duchowej (obie te sfery łączą się

ze sobą ściśle) polega między innymi na nieznajomości czy też nawet na lekceważeniu świata

uczuć. Zwykle jednak człowiek, który lekceważy swoje uczucia, w życiu codziennym

nierzadko kieruje się najbardziej prymitywnymi odruchami uczuciowymi. Pierwszy wymóg

dojrzałości emocjonalnej i duchowej, to uświadomienie sobie uczuć, które towarzyszą

wszystkim naszym doświadczeniom.

Jednak nie dochodzimy do uświadomienia sobie naszych uczuć po to, aby je natychmiast

usuwać lub zmieniać. Winniśmy zdać sobie sprawę, że samą siłą woli, woluntaryzmem, nie

możemy odmienić naszych emocji. Zbytni nacisk woli na uczucia, może prowadzić jedynie do

4 z 10

20110215 22:41

Adamie, gdzie jesteś?

http://mateusz.pl/ksiazki/jacd/jacd119.htm

represji. K. Rahner, powołując się na św. Tomasza z Akwinu, stwierdza, że jest rzeczą

niemoralną tłumienie w człowieku uczuć. Represja uczuć, spychanie ich do podświadomości

nie ma sensu, ponieważ wychodzą one na zewnątrz w innej, zwykle gorszej postaci. I tak np.

spotykamy nieraz ludzi zewnętrznie bardzo poprawnych, ułożonych, wprost nienagannych, ale

jednocześnie zamkniętych w sobie, wewnętrznie spiętych, bardzo drażliwych na swoim

punkcie. Jest to bardzo wysoka cena, jaką osoby te płacą za swoją zewnętrzną poprawność

i nienaganność.

Z uczuciami, nawet najbardziej negatywnymi, nie trzeba walczyć. Nie należy się też ich

obawiać. Trzeba uczyć się świadomie i dobrowolnie je akceptować. Naszymi uczuciami

możemy kierować tylko wówczas, kiedy uznamy je za swoje . Jeżeli w świecie uczuć wyrzekasz

się czegoś — zauważa A. de Mello — to zrastasz się z tym na zawsze. Kiedy coś zwalczasz,

wiążesz się z tym na wieki. Tak długo, jak z tym walczysz, tak też długo dajesz temu moc.

Dokładnie taką moc, jak tę, którą wkładasz w tę walkę. Tak więc musisz przyjąć twoje

uczuciowe demony, bo kiedy z nimi walczysz, dajesz im siłę.

Z naszymi uczuciami winniśmy postępować jak doświadczony pasterz z trzodą owiec. Z całym

spokojem obserwuje owce i pozwala im chodzić w dowolnym kierunku. Interweniuje

zdecydowanie dopiero wówczas, kiedy owce zbliżają się do przepaści lub też wtedy, gdy grozi

im jakieś inne niebezpieczeństwo.

Pierwszym warunkiem dobrej kontroli naszych uczuć jest ich pełna akceptacja. Ale już samo

przyjęcie i zgoda na nie wymaga od nas wielkiej pokory. Niełatwo przyznać się przed sobą,

przed innymi i przed Bogiem do prymitywnych i brzydkich uczuć, które nieraz bardzo nas

obnażają . Fałszywa świętość polega między innymi na nieakceptacji głębi własnego

nieuporządkowania wewnętrznego oraz głębi własnego zranienia. Ucieczka od siebie w świat

religijnej iluzji stanowi zwykle formę ucieczki od własnych negatywnych uczuć, których nie

chce się uznać ani przed sobą, ani przed Bogiem. Zepchnięcie ich do podświadomości może

być fałszywie interpretowane jako znak własnej nienaganności moralnej.

5. Ocena moralna uczuć

Czy nieuporządkowane uczucia są grzechem? Uczucia same w sobie, tak pozytywne jak

i negatywne, są moralnie obojętne i nie podlegają moralnej ocenie. Rodzą się bowiem w nas

niezależnie od naszej wolności. Dopiero nasza, mniej lub bardziej świadoma i wolna, reakcja

na uczucia — kontrolowanie ich lub też uleganie im — podpada ocenie moralnej.

Świadomość, że utrwalone postawy wewnętrzne i wypływające z nich uczucia nie są same

w sobie faktem grzechu, choć stwarzają mniej lub bardziej silną tendencję do postępowania

wewnętrznie złego z punktu widzenia moralnego, daje nam możliwość nabierania dużego

dystansu do naszych najbardziej nieuporządkowanych i najbardziej grzesznych uczuć. Lęk

i poczucie winy rodzące się spontanicznie pod wpływem negatywnych uczuć koncentruje nas

na sobie i utrudnia nam ogromnie pokonanie siebie w sytuacji kuszenia . Inną jest rzeczą pokus

być przedmiotem, a inną rzeczą pokusom tym ulec (W. Shakespeare). Inną jest rzeczą

budzenie się w nas nieuporządkowanych uczuć pychy, zazdrości, nienawiści, a inną rzeczą

uleganie tym uczuciom i postępowanie zgodnie z nimi.

6. Opór wewnętrzny

Odkrycie utrwalonych postaw wewnętrznych będących źródłem określonych uczuć jest często

niełatwe. W każdym z nas działa przecież wiele mechanizmów obronnych i jeżeli nie jesteśmy

ich świadomi, utrudniają nam ogromnie prawdziwą ocenę samych siebie. Potrzeba pewnej

kultury uczuciowej (wyrobienia wewnętrznego), aby dostrzegać w sobie opór psychiczny,

który odruchowo rodzi się w nas, kiedy dotykamy mocno utrwalonych i zastarzałych

5 z 10

20110215 22:41

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: