ELEMENTARNE POJĘCIA PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ I PRACY SOCJALNEJ.doc

ELEMENTARNE POJĘCIA PEDAGOGIKI SPOŁECZNEJ I PRACY SOCJALNEJ

Redakcja naukowa

Danuta Lalak i Tadeusz Pilch

Wydawnictwo Akademickie "Żak" Warszawa 1999

ANAMNEZA (ang. anamnesis, fr. anamnese, niem. Anamnese). Określenie oznacza wy­wiad poprzedzający badanie pacjenta, dotyczący jego dolegliwości, zaburzeń, upośledze­nia lub też choroby; wywiad umożliwiający rozpoznanie zaburzenia bądź choroby, obej­mujący zebranie informacji o aktualnych dolegliwościach chorego, przebytych chorobach, kontaktach z zakaźnie chorymi oraz warunkach środowiskowych. Dane z anamnezy ­zebrane za pomocą dokładnego wywiadu, rozmowy lub kwestionariusza - dotyczące do­tychczasowych indywidualnych losów osoby badanej, porównuje się z wynikami aktual­nie przeprowadzanych badań (lekarskich, psychologicznych i in.), celem uzyskania moż­liwie pełnego obrazu prognozy.

Wywiad środowiskowy bądź anamneza społeczna to szczególny rodzaj anamnezy, czyli suma danych charakteryzujących środowisko, w którym żyje i pracuje człowiek będący przedmiotem zainteresowania służby zdrowia i opieki społecznej, wraz z określeniem wpływu tego środowiska na jego stan psychofizyczny.

Pojęcia pokrewne: wywiad lekarski lub badanie podmiotowe, wywiad rodzinny

Bibliografia: Rożniatowski T. (red.), Mała encyklopedia medycyny, wyd. 9, PWN, Warszawa 1991.

Opracował Adam A. Zych

ANDRAGOGIKA (ang. adult education, fr. education d'adultes, niem. Erwachsenenbil­dung). Jest teorią kształcenia i wychowania dorastającej młodzieży oraz ludzi dorosłych. Jest nauką ,,(...) o kształceniu, samokształceniu, wychowaniu i samowychowaniu doro­słych, która swoje teoretyczne uogólnienia i normatywne wskazania opiera na dwóch źródłach wiedzy: na dorobku nauk humanistycznych i społecznych oraz na własnych badaniach zachowania dorosłych w sytuacjach edukacyjnych" (Turo s L., 1993, s. 5). Jej

ANDRAGOGIKA 13

przedmiot zainteresowań jest rozległy. Stanowią go rozważania na temat metodologii ba­dań i dokumentacji naukowej w dziedzinie oświaty dorosłych, systemu oświaty dorosłych, problematyki celów kształcenia, zakresu i jakości treści, podmiotu pracy oświatowej, proble­matyki form, zasad, metod, środków edukacji, historii oświaty dorosłych, zagadnień osobo­wości pracownika oświatowego i innych. Mówiąc nieco inaczej, w skład tej nauki wcho­dzą m.in. metodologia badań andragogicznych, teoria systemu edukacji, celów i zadań, realizatorów i organizatorów tej edukacji, form, metod i środków kształcenia oraz wychowa­nia, organizacji tego kształcenia, funkcji kształcenia dorosłych, ustawodawstwa oświatowe­go, systemu urządzeń i instytucji służących tej działalności, pozycji i rangi tego kompleksu kształceniowo-wychowawczego na tle związku z systemem edukacji dla dzieci i młodzieży.

Nazwa andragogiki pochodzi z języka greckiego (andros - dzielny, dorosły i ago ­prowadzę). Po raz pierwszy pojęcia "andragogika" na określenie teorii kształcenia w wie­ku męskim użył filozof niemiecki Alexander Kapp w latach trzydziestych XIX w. Brak jed­nak wyraźnego wsparcia dla koncepcji Kappa spowodował, że termin ten nie został od razu spopularyzowany. Jego rozpowszechnienie dokonało się dopiero w XX w. Jest to zasługa m.in. Eugena Rosenstocka, profesora uniwersytetu w Berlinie, oraz Heinricha Han­selmanna, profesora uniwersytetu w Zurichu. W Polsce termin ten już w latach między­wojennych zaczęła stosować Helena Radlińska na oznaczenie uprawianej przez siebie teorii kształcenia dorosłych.

Obok tego terminu na oznaczenie refleksji o kształceniu dorosłych posługiwano się w Polsce także takimi pojęciami, jak pedagogika dorosłych, teoria oświaty dorosłych, teoria oświaty i kultury dorosłych, teoria ksztalcenia i wychowania doroslych i in. Dzisiaj termin "andragogika" rozpowszechnia się w sposób zawrotny. Sprawia to eksplozja róż­nych form kształcenia dorosłych i rozrastanie się refleksji nad nimi. Nie bez wpływu na popularność i rozpowszechnianie się tego terminu jest łatwość posługiwania się nim.

Mimo że refleksja nad kształceniem i wychowaniem dorosłych pojawiła się już w sta­rożytności, głównie u filozofów i polityków (Platon, Arystoteles), pogłębiała się w okre­sie renesansu (Sz. Marycjusz z Pilzna), a następnie w czasach nowożytnych (J.A. Ko­meński, lA. Condorcet) i w XIX w. (N.ES. Grundtvig, K. LibeIt, A. Cieszkowski, L. Krzy­wicki), andragogika jako odrębna refleksja o kształceniu i wychowaniu człowieka dorosłego wyemancypowała się dopiero w latach międzywojennych XX w. Wtedy to zrodziła się szersza refleksja na temat potrzeby, organizacji i metodyki kształcenia dorosłych.

Dzisiaj andragogika doświadcza różnych kłopotów typowych dla nauk nowych. Są to: nieścisłość terminologiczna, nieostrość określenia przedmiotu badań, niewyraźnie wyodrębniona specyfika metodologiczna (na tle innych nauk społecznych), słabe jeszcze w wielu ośrodkach naukowych zaplecze kadrowe i in.

Mimo krótkich naukowych tradycji andragogika ma dziś status nauki akademickiej. Wyłoniła się jako odrębna dyscyplina o ugruntowanej już pozycji instytucjonalnej. Wy­razem tego są liczne katedry uniwersyteckie, a nawet odrębne instytuty badawcze, duża liczba wydawnictw książkowych, bibliotek fachowych, drukowanych czasopism nauko­wych i towarzystw andragogicznych. Jej ugruntowanej pozycji dowodzą także liczne i róż­

norodne teorie kształcenia dorosłych.              .

Andragogika wskazuje na odrębność i specyfikę człowieka dorosłego jako ucznia, polegającą na posiadaniu znacznego doświadczenia życiowego, społecznego i zawodo­

wego, większej samodzielności w kierowaniu swoim postępowaniem, wykonywaniu pra­cy zawodowej, aktywności społecznej, skłonności do głębokiej refleksji oraz w krytycy­zmie w stosunku do siebie i swoich doświadczeń.

Pełni ona, jak każda inna nauka, funkcje poznawcze i utylitarne. Realizacja pierwszych polega na pomnażaniu wiedzy i teorii kształcenia dorosłych. Drugie realizuje poprzez apli­kowanie swego dorobku do praktyki, tzn. przez formułowanie i upowszechnianie sposo­bów wsparcia rozwoju człowieka środkami edukacyjnymi. Andragogika jest traktowana dzisiaj jako odrębna dyscyplina naukowa, cechująca się autonomią poznawczą, kumulu­jąca wiedzę według powszechnie podzielanych kryteriów metodologicznej prawomocno­ści i własnych kryteriów poznawczej ważności.

Ze względu na swój obszar badań, stosowane metody analizy rzeczywistości eduka­cyjnej i miejsce zastosowania dorobku naukowego andragogika usytuowana została w sys­temie innych nauk społecznych obok filozofii, psychologii, socjologii, pedagogiki, polity­ki społecznej, prakseologii, teorii informacji i ekonomii, z którymi niewątpliwie kooperuje poznawczo. Przy budowie swoich teorii kształcenia dorosłych czerpie z dorobku teore­tycznego i metodologicznego tych dyscyplin. Jest także w stanie wesprzeć swym dorob­kiem refleksję teoretyczną i wyniki badań wymienionych nauk. W tym sensie - jak wiele współczesnych młodych nauk - ma charakter interdyscyplinarny.

Andragogika, penetrując rozległy i zróżnicowany obszar edukacji dorosłych, korzysta z metod badań społecznych: studium indywidualnego przypadku, sondażu diagnostycz­nego na niewielkiej próbie, metody monograficznej i in. Metody te realizuje za pomocąodpowiednio dobieranych technik badawczych: obserwacji, wywiadu, ankiety, ekspery­mentu, analizy dokumentów, technik socjometrycznych, pomiaru, technik statystycznych i in. Techniki te - pojmowane jako czynności badawcze - są realizowane za pomocą od­powiednich, adekwatnych do nich narzędzi badawczych (czyli przedmiotów ułatwiających gromadzenie materiału w ramach stosowania poszczególnych technik). Przykładami owych narzędzi są: schemat obserwacji, kwestionariusz wywiadu i ankiety, schemat organizacyj­ny i aparatura (np. magnetofon, aparat filmowy) do eksperymentu, wytyczne do analizy dokumentów, modele technik socjometrycznych, skale pomiarowe i in.

Badania andragogiczne uprawiają u nas głównie szkoły wyższe i instytuty naukowe (w innych krajach często nazywane placówkami "oświaty dorosłych") oraz stowarzysze­nia oświatowe. Wyznacznikiem rozwoju andragogiki jest spora liczba publikacji z tego zakresu oraz wydawanie czasopism andragogicznych. W roku 1999 w Polsce drukowane były cztery pisma z tej dyscypliny: "Edukacja Dorosłych" (Radom), "Edukacja Dorosłych" (Toruń), "Oświatowiec" (Warszawa) i "Rocznik Andragogiczny" (Toruń).

Pojęcia pokrewne: teoria oświaty i wychowania dorosłych, pedagogika dorosłych.

Bibliografia: Malewski M., Teorie andragogiczne. Metodologia teoretyczności dyscypliny nauko­wej, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998; Pachociński R., Andragogika w wymiarze międzynarodowym, KoDruk, Warszawa 1998; Turos L., Andragogika ogólna, Wy­dawnictwa Uczelniane WGRP w Siedlcach, Siedlce 1993; Wujek T. (red.), Wprowadzenie do an­dragogiki, Instytut Technologii Eksploatacji, Warszawa 1996.

Opracował Tadeusz Aleksander

ANKIETA (ang. inquiry, IT. anqete, niem. Umfrage). Jest sposobem gromadzenia infonna­cji polegającym na wypełnianiu, najczęściej samodzielnie przez badanego, specjalnych kwestionariuszy o wysokim na ogół stopniu standaryzacji, w obecności lub częściej bez obecności ankietera.

Od wywiadu odróżniają ankietę 3 cechy:

a) stopień standaryzacji pytań;

b) zakres i "głębia" badanej problematyki;

c) sposób przeprowadzania ankiety i związana z tym różnica dystansu społecznego

między badanym a badającym.

Pytania ankiety są zawsze konkretne, ścisłe i jednoproblemowe. Najczęściej są to pytania zamknięte i zaopatrzone w tak zwaną kafeterię, czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. Wypełnianie ankiety polega w takiej sytuacji na podkreśleniu właściwej od­powiedzi lub stawianiu określonych znaków przy odpowiednich zdaniach kafeterii.

Ankieta dotyczy wąskiego zagadnienia bądź szerszego problemu złożonego z kilku szczegółowych konkretnych zagadnień. Szuka się więc ścisłych, jednoznacznych i po­równywalnych danych na temat konkretnego zjawiska. Ankieta jest niezastąpiona jako sposób poznania cech zbiorowości, faktów, opinii o zdarzeniach, danych liczbowych. Za

jej pomocą trudniej zbadać układy i zależności społeczne, przebieg i uwarunkowania pro­cesów wychowawczych.

Ze względu na wysoki stopień kategoryzacji ankieta nie wymaga bliskiego, indywidu­alnego kontaktu badanego z badającym. Może być wypełniana przez samego responden­ta lub przez ankietera. Dystans społeczny między badanym a badającym może być for­malny, nieosobisty lub, w szczególnych przypadkach, nie zachodzi w ogóle, np. przy tzw. ankiecie pocztowej.

W badaniach za pomocą ankiety można stosować wiele typów fonnalnych rozwiązań i wiele sposobów jej realizacji.

"Bibliografia: Grabowska E., Ankieta (w:) Góralski A. (red.), Metody badań pedagogicznych w za­rysie, Warszawa 1989, WSPS; Gostkoswki Z., Lutyński J., Analizy i próby technik badawczych w socjologii, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, Ossolineum; Łabocki M., Metody badań peda­gogicznych, Warszawa 1978, PWN; Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 1993, Żak; Zaczyń ski W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, WSiP.

Opracował Tadeusz Pilch

ANONIMOWI ALKOHOLICY (ang. anonymous alcoho/ics, niem. Anonyme Alkoho/i­kergemeinschaft). Wspólnota Anonimowych Alkoholików powstała w 1935 r. i dzisiaj jest organizacją mającą swoje koła prawie we wszystkich krajach świata. Stowarzyszenie to powstało w miejscowości Akron w sta je..Ghip.,podczas legendarnego już dzisiaj spotka­

nia dwóch alkoholików Billa w., eMl!fi~~gO z Nowego Jorku, i miejscowego le­

karza Boba S., którzy postanowi ~~pierać się w ~aniu w abstynencji. Działając ra­

zem, stwierdzili, że ich zdolność po~~an~'~ię od picia ma ścisły związek z pra­

cą z innymi alkoholikami, z nies .~e~\rn )i6WCW' g; J

Ruch AA rozwijał się przez p staw~ni~ niez

~

~ f:1 ych grup najpierw w Stanach Zjed­

/t. '*"

              /flldo~S

              ..fI.

~EHAWIORYZl\!Jang. behaviourism, fr. behaviorisme, niem. Behaviorysmus). Filozo­

ficzne korzenie behawioryzmu tkwią w poglądach empirystów angielskich J. Locke'a, D. Hume'a przyjmujących, że wszelka wiedza, a także tym czym jesteśmy, co wiemy ijak działamy wynika z doświadczenia zmysłowego. 1. Watson twórca behawioryzmu, czyli nauki o zachowaniu człowieka, przyjął od 1. Locke'a przekonanie, że człowiek przychodzi na świat, jako "tabula rasa", którą zapisuje się doświadczeniem zmysłowym.

Behawioryzm ujmuje człowieka jako istotę reaktywną podlegającą działaniu różnorod­nych bodźców wewnętrznych i zewnętrznych wywołujących pojedyncze reakcje, ich łań­cuchy lub złożone procesy w postaci czynności. Formuła S-R (czyli simu/us - reaction) legła u podstaw budowania teorii zachowania i uczenia się.

Głównymi przedstawicielami behawioryzmu są: I. Pawłow; RF. Skinner; E.L. Thomdi­ke; C.L. Hull; E. Tolman. RF. Skinner sformułował podstawowe tezy warunkowania spraw­czego, określając charakter wzmocnienia pozytywnego i negatywnego oraz reakcji spraw­czej. E.L. Thomdike sformułował "prawo efektu" głoszące, że gdy w danej sytuacji bodź­cowej wystąpią pozytywne konsekwencje, powstaje tendencja do powtarzania takich reakcji i przeciwnie, gdy wystąpią negatywne konsekwencje powstaje tendencja unikania tych reakcji. Kluczowymi procesami dla sformułowanej na gruncie behawioryzmu teorii ucze­nia się jest warunkowanie klasyczne opisane przez I. Pawłowa i warunkowanie instrumen­talne opisane przez RF. Skinnera.

Behawioryzm, jako koncepcja człowieka, zakłada: determinację środowiska - człowiek jest kształtowany przez środowisko, człowiek jest reaktywny, środowisko jest aktywne; eksperyment, jako metodę badania czynników środowiskowych tzn. behawioryzm głosi, że jeżeli dostarczymy odpowiednią porcję bodźców to zmienimy zachowanie człowieka, i przeciwnie jeśli zlikwidujemy dopływ bodźców, to zablokujemy całkowity rozwój zachowań. Wprowadzanie lub blokowanie określonych czynników środowiskowych, zdaniem beha­wiorystów, gwarantuje zmiany w społecznym i psychicznym funkcjonowaniu jednostki.

Behawioryzm pomija w swoich badaniach uczucia, myśli i przeżycia, jako niedostępne zmysłowemu oglądowi. Świadomość, procesy myślowe, postawy, wartości, zdaniem be­hawiorystów, nie są najważniejszymi regulatorami zachowania człowieka, a przynajmniej nie są przedmiotem ich badań.

Behawioryzm odegrał istotną rolę w inicjowaniu badań nad metodami uczenia się, zmianą zachowań i kształtowaniem nowych zachowań, przyczynił się do sformułowania zasad manipulowania zachowaniem innych i opracowania nowych metod uczenia tzw. programowego. Wykorzystując zasady warunkowania klasycznego i instrumentalnego, sformułowano wiele programów psychoterapii behawioralnej stosowanej np. w leczeniu uzależnionych od alkoholu, nikotyny i innych środków psychoaktywnych, a także w le­czeniu nerwic.

Bibliografia: English H.B., Eng1ish A.Ch., A comprehensive dictionary ofpsychological and psy­choanalytical terms. A guide to usage, Longmans, Green and Co, New York, London, Toronto 1958; Kozie1ecki 1., Koncepcje psychologiczne człowieka, PIW, Warszawa 1976; Malim T., Birch A., Wade1ey A., Wprowadzenie do psychologii, PWN, Warszawa 1995; Pieron H., Vocabulaire de la

psychologie, Presses Universitaires de France, Paris 1963; SiIlamy N., Słownik psychologii, Wydaw­nictwo "Książnica", Katowice 1994; Tomaszewski T. (red.), Psychologia, PWN, Warszawa 1976.

Opracowała Krystyna Ostrowska

BEZROBOCIE (ang. unemployment, IT. chomoge, niem. Arbeitslosigkeit). Zjawisko bez­robocia bywa definiowane rozmaicie w zależności od celów badawczych i charakteru dyscypliny naukowej, w obrębie której konkretne badanie jest podejmowane. W powszech­nym użyciu są dwa sposoby podejścia do problemu bezrobocia:

-1-:- ujęcie przedmiotowe, gdzie bezrobocie traktowane jest jako kategoria analityczna rynku pracy" oznacza niezrealizowanąpodaż pracy, będącą efektem braku równowagi między podażą siły robocze i (zasobów ludzkich) a popytem na pmcę (chłonnością zatrudnie­niową gospodarki) - jest to podejście charakterystyczne dla nauk ekonomicznych, wskazu­

34 BEZROBOCIE

              ...