Tajniacy w peletonie-Jakub Ferenc.pdf

Jakub Ferenc /31.07.2006 06:00

Tajniacy w peletonie

Jak Służba Bezpieczeństwa "zabezpieczała" kolarski Wyścig Pokoju

Wyścig Pokoju był największą imprezą kolarską w „bloku wschodnim”,

organizowaną pod egidą partii komunistycznych Polski, Czechosłowacji i NRD.

Dlatego miał duże znaczenie nie tylko sportowe, ale również polityczne. Bezpieka

interesowała się nim intensywnie od początku do końca istnienia PRL.

Stworzony w 1948 r. Wyścig stał się bardzo popularny w okresie panowania w Europie

Wschodniej komunizmu. Miliony ludzi szczerze fascynowały się zmaganiami polskich

kolarzy. Było czym: na trasie wiodącej przez Warszawę, Berlin i Pragę zwycięstwa

odnosili Stanisław Królak, Ryszard Szurkowski, Stanisław Szozda. Po 1989 r. impreza

podupadła, ale odbywa się do dziś, choć w mniejszej skali.

W latach 1948–1989 Wyścig, obok wartości sportowej, miał także znaczenie polityczne –

i polityczny bagaż. Na start zapraszano jedynie ekipy z krajów „zaprzyjaźnionych” bądź

tych, których względy zamierzano pozyskać (np. reprezentantów Indii w latach 50.,

tułających się w turbanach na szarym końcu peletonu). Szczegółowo planowana trasa

miała być atrakcyjna nie tylko technicznie, ale umożliwić miała zagranicznym gościom

obejrzenie zdobyczy państw socjalistycznych: fabryk, kombinatów, zapór wodnych.

Saperzy na trybunach

Wystawiony na widok zagranicznych dziennikarzy i sportowców kraj nie mógł ich niczym

zaskoczyć. Niedopuszczalny był bałagan, mogący rzucić cień na obraz przedstawiany

przez propagandę, nie wspominając już o jakichś wystąpieniach opozycji.

Dlatego Wyścigiem interesowali się nie tylko sportowcy i władze, ale także Służba

Bezpieczeństwa. Zarówno na szczeblu centralnym, jak i lokalnym (wydziały III

Wojewódzkich Urzędów Spraw Wewnętrznych miast, przez które przejeżdżali kolarze),

bezpieka organizowała tzw. zabezpieczenie operacyjne przygotowań i przebiegu

imprezy. Zakres działań był szeroki: nie tylko kontrolowano stan trasy wyścigu, ale

zabezpieczano nawet dostęp do miejscowych środków przekazu, radiostacji i nadajników

– w latach 80. SB obawiała się bowiem, że w eter może wejść radio podziemnej

„Solidarności”. Jak wynika z dokumentów przechowywanych dziś w archiwum IPN,

centrala MSW nakazywała też esbekom współpracować z kierownictwem służb

komunalnych w celu natychmiastowego usuwania wrogich napisów i symboli.

Pracownicy SB mieli nawiązywać również współpracę z kierownictwem komitetu

organizacyjnego Wyścigu dla „eliminowania” osób o nieprawomyślnych poglądach

politycznych z grupy zaangażowanej w obsługę Wyścigu i do zbierania informacji o

„negatywnych zjawiskach i zagrożeniach”.

Poważnie obawiano się też możliwości zbrojnego zamachu. Być może żywe pozostały w

SB wspomnienia zamachu, który w październiku 1971 r. zorganizowali bracia Ryszard i

Jerzy Kowalczykowie, wysadzając w Opolu aulę tamtejszej Wyższej Szkoły

Pedagogicznej (przy pustej sali); być może pamiętano też o planach konspiracyjnej

organizacji „Ruch”, która chciała wysadzić pomnik Lenina w Poroninie. Dlatego też przez

cały czas trwania Wyścigu saperzy kontrolowali trybuny honorowe i pobliski teren.

Oczywiście, u schyłku istnienia PRL działania bezpieki nie były już tak poważne, jak np.

w latach 50. Wówczas, podczas organizacji VII Wyścigu Pokoju, władze tak bardzo bały

się ataków „band” (czyli resztek zbrojnego podziemia), że wszyscy towarzyszący

kolarzom konwojenci – rekrutujący się głównie z Korpusu Bezpieczeństwa

Wewnętrznego – mieli obowiązek „w czasie podróży broń trzymać na kolanach w ciągłej

gotowości do użycia”. Ustalono specjalny system kodów, którym przekazywano do

centrali informacje o napotkaniu „band”, przypadkach „dywersji” itp. Także wszelka

komunikacja radiowa znajdowała się na ciągłym podsłuchu.

Porządku podczas Wyścigu strzegło kilka tysięcy żołnierzy bądź milicjantów. Każdy z

nich musiał prezentować odpowiednią „postawę”. Nawet kierowcy wozów technicznych

musieli cechować się „wysoką osobistą postawą polityczno-moralną; wysoką świadomą

dyscypliną i chęcią wzorowego wykonania nałożonych nań obowiązków; czujnością,

szczególnie w obcowaniu z osobami obcymi, jadącymi w jego wozie oraz z ludnością

cywilną spotykaną w czasie Wyścigu”. Oraz, oczywiście, troską o sprzęt, ostrożnością

jazdy, grzecznością i dbałością o wygląd zewnętrzny.

Przygotowania do „zabezpieczenia” Wyścigu, który odbywał się w maju, komenda

główna milicji zaczynała już w styczniu danego roku. Z powodzeniem: przez ponad 40 lat

trwania Wyścigu w czasach PRL organizatorom udało się uniknąć tego, czego się

obawiali.

Szpiedzy i konfidenci

Kolarze uczestniczący w Wyścigu z pewnym rozrzewnieniem wspominają opiekę, jaką

roztaczali nad nimi organizatorzy. Ryszard Szurkowski wspomina, że żaden kolarz po

zakończonym etapie nie był pozostawiany sam sobie, ale okrywano go kocem i

odwożono autokarem do luksusowego hotelu, gdzie czekały dobre posiłki i uroczyste

bankiety. Ten standard wyróżniał Wyścig wśród innych imprez, również tych

organizowanych na Zachodzie.

Opieka nie kończyła się jednak na zapewnieniu noclegu, transportu i posiłku. Szurkowski

wspomina, że kolarzom towarzyszyli ludzie tajemniczy i wiele mogący. Byli przy nich nie

tylko podczas majowych zmagań, ale pojawiali się także przed ich wyjazdami

zagranicznymi, w ich trakcie i po zakończeniu.

Szurkowski przytacza historię, gdy przed wyjazdem do Algierii nocował w pokoju hotelu

MDM w Warszawie z kolegą z kadry, Zenonem Czechowskim. Jeden z tych dziwnych

„działaczy” zapytał Czechowskiego, czy poinformował już rodzinę, że wyjazd się opóźnił.

Ten odparł, że nie mógł tego zrobić, bo nie ma w domu telefonu. Gdy za kilkanaście dni

kolarz wrócił do kraju, w domu czekał na niego telefon. Telefonu doczekał się także – po

rocznym oczekiwaniu – Stanisław Królak: zainstalowano go natychmiast po jego

wygranej w Wyścigu w 1956 r.

„Opiekunowie” dbali nie tylko o bezpieczeństwo i komfort sportowców, ale także o to, by

nie zostali czasem na Zachodzie – co było częste, choć akurat nie wśród kolarzy z

reprezentacji narodowej. Andrzej Ruciński, wieloletni trener kadry młodzieżowej Polski,

wspomina, jak podczas treningów na torze kolarskim w Wiedniu ekipie towarzyszyło

tajemnicze małżeństwo rzekomo polskich emigrantów. Chętnie inicjowali dyskusje na

tematy polityczne. Małżeństwo to okazało się parą polskich szpiegów w Austrii.

Bezpieka inwigilowała środowisko sportowe również od wewnątrz. Konfidentem SB miał

być jeden z trenerów kadry narodowej w kolarstwie przełajowym. Jeszcze w 1988 r., gdy

ekipa przygotowywała się na wyjazd na olimpiadę w Seulu, jako donosicieli usiłowano

werbować pracowników z obsługi medycznej.

W zaleceniach dla osób odpowiedzialnych za „zabezpieczenie operacyjne” Wyścigu

Pokoju wskazywano na konieczność podjęcia następujących działań: „nawiązanie

wcześniejszych doraźnych kontaktów operacyjnych z osobami, których pozycja w ekipie

zapewni określone korzyści operacyjne; zapewnienie łączności i kierunkowe

zadaniowanie osobowych źródeł informacji uplasowanych w ekipie polskiej; operacyjne

rozpoznanie środowiska zawodników i innych uczestników” oraz ewentualnych zagrożeń

we współpracy z bezpieką z miast etapowych.

Realizacji tych zadań służyć miała współpraca z bezpiekami z krajów, które

współorganizowały Wyścig, z kierownictwem Głównego Urzędu Kultury Fizycznej i

Turystyki, z redakcją „Trybuny Ludu” oraz nawiązanie „kontaktów służbowych”. Polska

SB już w styczniu każdego roku informowana była dokładnie o planowanym przebiegu

Wyścigu, dysponowała listami uczestników i organizatorów. W archiwum dawnej SB

zachowały się personalia używanych tu agentów.

W ekipach narodowych umieszczano także etatowych pracowników SB. Oto wytyczne

dotyczące tego zadania z 1988 r.: „W związku z usytuowaniem w ekipie polskiej oficera

operacyjnego Wydziału IX Departamentu III MSW” należy zapewnić mu stosowną

„legalizację” i „konspirację” jego pozycji w reprezentacji.

Zakonspirowani esbecy, a także pozyskani w środowisku sportowym konfidenci

informowali mocodawców o najmniejszych nawet naruszeniach prawomyślności wśród

sportowców i działaczy. W archiwach IPN zachowała się notatka z

5 maja 1987 r., w której jeden z akredytowanych przy Wyścigu dziennikarzy donosił, że

„kadrowicze podczas startów kontrolnych zagranicą (...) interesowali się głównie

złomowiskami samochodowymi oraz materialnym dyskontowaniem wyjazdów”. Nie uszło

również jego uwadze to, że „R. Szurkowski, w celu podniesienia motywacji efektywnego

startu, obiecał leaderowi drużyny – A. Mierzejewskiemu – wszelkie poparcie w staraniach

o transfer do stajni zawodowej po zakończeniu imprezy” (w ówczesnym polskim sporcie

marzenia o zawodowstwie stanowiły wciąż poważne przewinienie).

Gwiazda mediów i bezpieki

Podczas Wyścigu Pokoju bezpieka miała na swych usługach także prawdziwą gwiazdę:

był nią komentator radiowy i telewizyjny, znany milionom ludzi słuchających relacji z

przebiegu imprezy. Sprawozdawca ów był tajnym współpracownikiem od września 1963

r. „Fala” – taki pseudonim operacyjny sobie wybrał – tajnym współpracownikiem SB

został niewątpliwie pod wpływem informacji o tym, że SB dysponuje kompromitującymi

go materiałami (w czasie pobytu na hokejowych mistrzostwach świata w Szwecji

wspólnie z innymi redaktorami miał sfałszować rachunki hotelowe, aby uzyskać wyższe

diety). Począwszy od 3 września 1963 r. aż do przejścia na emeryturę w latach 80.

składał regularne raporty prowadzącym go oficerom.

Za swe usługi nie pobierał wynagrodzenia, a jedynie okolicznościowe prezenty np.

koniak, który ofiarowano mu za rzetelne wywiązanie się z zadań. Oficerowie prowadzący

„Falę” w każdym raporcie podkreślali jego lojalność i „pozytywne nastawienie do służby”.

Jakie zadania stawiała mu SB? Miał on zwracać uwagę na zachowanie dziennikarzy z

krajów kapitalistycznych (podczas międzynarodowych imprez, jak mistrzostwa Europy w

koszykówce we Wrocławiu w 1963 r.), poglądy polityczne dziennikarzy polskich i na

relacje w środowisku dziennikarskim. Z kolei w latach 80. miał zwracać szczególną

uwagę na sympatie prosolidarnościowe w radiu i telewizji.

Trzeba przyznać, że informacje przekazywane przez sprawozdawcę miały chyba

niewielką wartość. Dotyczyły zwykle przypadków „złego” zachowania sportowców i

dziennikarzy, prób przemycenia dolarów bądź sprzętu elektronicznego itp. Nie zachowały

się żadne dokumenty na temat informacji przekazywanych przez niego, a związanych z

Wyścigiem Pokoju czy kolarstwem.

Fakt pozostawania na usługach SB dziennikarz wykorzystywał dla ugruntowania swej

pozycji w środowisku dziennikarskim i przyspieszenia kariery. Wielokrotnie oczerniał

kolegów po fachu, np. w listopadzie 1964 r. oceniając relacje olimpiady w Tokio Bohdana

Tomaszewskiego, z którym nieraz relacjonował Wyścig Pokoju, jako „mało fachowe”. O

innych dziennikarzach pisał: „zawodowo mierny”, „lubi się zabawić, dziewczynki itp.”.

Czasem w jego donosach widać antysemityzm, np. gdy po odejściu przewodniczącego

Polskiego Związku Kolarskiego Michała Jekiela na stanowisko przewodniczącego

Międzynarodowej Federacji Kolarskiej donosił: „Jekiel został delegowany do UCI, w

której trzon stanowią Żydzi. Oni to postarali się dla niego o dobrą posadę”. Co ciekawe,

równocześnie wspomina Jekiela jako swego przyjaciela.

Nie wiadomo natomiast nic o tym, aby kontrolowali się wzajemnie sami sportowcy.

Żaden z kolarzy, z którymi autor przeprowadzał rozmowy, nie przypomina sobie nawet

aluzji do podjęcia ewentualnej współpracy z SB ze strony kogokolwiek.

Wykorzystywanie sportowców w PRL nie było tymczasem niczym niezwykłym. Niedawno

na jaw wyszły dokumenty wskazujące, że płatnym agentem SB był wielokrotny

reprezentant Polski, piłkarz Wisły Kraków (jego historię opisał Wojciech Staszewski w

„Gazecie Wyborczej” z 26 czerwca 2006 r.). W aktach bezpieki na temat prowadzonej w

latach 80. akcji pod kryptonimem „Sportowiec” zachowały się dokumenty świadczące o

umieszczaniu konfidentów nawet w trzecioligowej drużynie piłkarskiej z Przasnysza.

Socjalistyczne państwo chciało naprawdę kontrolować każdą dziedzinę życia.

JAKUB FERENC jest doktorantem w Instytucie Studiów Politycznych Polskiej Akademii

Nauk, przygotowuje pracę poświęconą związkom sportu i polityki.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: