W.5374 31005374000000 Jerzy Szacki KONTRREWOLUCYJNE PARADOKSY Wizje �wiata francuskich antagonist�w Wielkiej Rewolucji 1789-1815 Warszawa 1965 Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Ok�adk� projektowa�a MARIA ANTUSZEWICZ F:'---I.' ' '': Copyright bg Pa�tujouje Wydaumlciujo Naukouie Warszawa 1965 Prlnted In Poland PA�STWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE � WARSZAWA 1965 Redaktor: Maria OJlersha � Wydanie I, Nak�ad 1500+250. Ark. wyd. 10,5. Ark. druk. 13,5. Oddano do sk�adania 7. IV. 65 r. Podpisano do druku 25. VIII. 65 r. Druk uko�czono we wrze�niu 1965 r. Papier druk. sat. V kl. 65 g. 82x104. Cena z� 22,� Zak�ady Graficzne �Ruch" Wroc�aw. Krasi�skiego 5, gam. 736-65 � 0-9 ujst�p Pisz�c t� ksi��k�, nie kierowa�em si� intencj� wype�nienia �luki" w wiedzy o ruchach politycznych epoki Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Nie zamierza�em nawet wzbogaci� tego (niekompletnego przecie� pod wieloma wzgl�dami) zbioru informacji o �wczesnych ideologiach kontrrewolucyjnych1, jaki znajduje si� t Poj�cia takie, jak �kontrrewolucja", �Ideologia kontrrewolucyjna", �my�l kontrrewolucyjna" itp. s� znacznie mniej precyzyjne,- ni� mo�na by to by�o przypuszcza� na pierwszy rzut oka. Kolejne przeobra�enia rewolucyjnej Francji wp�ywa�y bowiem bezpo�rednio na to, jacy i jak liczni dzia�acze decydowali si� najpierw na emigracj� i �kontrrewolucyjno��", p�niej za� na powr�t do kraju l wsp�prac� z �nieprawowitymi" w�adzami napoleo�skimi. Uznanie za ,,kontrre-j wolucjonist�w" wszystkich, kt�rzy w Jakimkolwiek b�d� momencie! wyst�powali przeciwko posuni�ciom aktualnego rz�du rewolucyjnegoJ nadmiernie rozszerzy�oby zakres poj�cia �kontrrewolucja", pozbawla-j j�� Je wszelkiej u�yteczno�ci badawczej. Podobnie sam fakt wsp�pracy z Napoleonem nie przes�dza � jak si� zdaje � o rezygnacji z dzia�alno�ci �kontrrewolucyjnej". Trudno�ci te s� przy analizie ideologii nieco mniejsze, ni� przy analizie �wczesnych dzia�a� politycznych, niemniej jednak pozostaj� do�� znaczne. W pracy tej za my�liciel^ kontrrewolucyjnych uwa�amy po prostu tych pisarzy, kt�rzy fil)' sami uwa�aj� si� za �kontrrewolucjonist�w" lub rezygnuj� z u�ywania tej nazwy z przyczyn Innych ni� akceptacja racji strony przeciwnej (a wi�c na przyk�ad z powodu potrzeby odr�nienia sWe?o stanowiska od stanowiska og�u �kontrrewolucjonist�w", chocia� owe r�nfce nie s� szczeg�lnie �lgpokle): " ------- w dost�pnych opracowaniach, zw�aszcza za� w niezr�wnanej ksi��ce Baldenspergera2. Przekopywanie si� przez stosy emigracyjnych ksi��ek i broszur nie wydawa�oby mi si� zaj�ciem do�� frapuj�cym, gdyby za g��wny rezultat mia�o mie� przedstawienie czytelnikowi pogl�d�w poszczeg�lnych pisarzy kontrrewolucyjnych. Niezbyt poci�ga�o mnie tak�e rozpatrywanie owych pogl�d�w z punktu widzenia ich wi�kszej czy mniejszej �reakcyjno�ci" po to jedynie, by m�c tego lub owego .my�liciela zdyskwalifikowa� czy te� zrehabilitowa�. Zaj�cie takie mia�oby jeszcze, by� mo�e, jaki� sens we Francji, gdzie np. nazwisko Rivarola s�u�y dzi� za tytu� bojowemu organowi prawicy, ale nie w Polsce. Indywidualni bohaterowie tej ksi��ki s� mi wi�c w pewnym sensie ca�kowicie oboj�tni. Nie zale�y mi na tym, aby my�lano o nich wi�cej lub mniej, gorzej lub lepiej. Zale�y mi natomiast na tym, aby w ich dzia�alno�ci ideologicznej dostrzec pewien problem socjologiczny o og�lniejszym znaczeniu: problem ��wiadomo�ci fa�szywej" my�licieli, kt�rzy, broni�c takich lub innych retrospektywnych idea��w, tworz� w istocie nieuchronnie takie lub inne progra-rmy dla zwalczanego przez siebie nowego spo�ecze�-rstwaJ Kontrrewolucja interesuje mnie nie jako mniej � lub bardziej konsekwentna obrona starego porz�dku, \j ale jako obrona pewnych warto�ci starych w warun-?kach �adu nowego.l Spojrzenie pod tym k�tem na my�l kontrrewolucy jn� vstwarza � jak si� wydaje � nowe mo�liwo�ci rozumienia jej napi�� wewn�trznych i dr�g zbyt daleko Id�ce. My�l� kontrrewolucyjn� b�dzie dla mnie my�l tych w�a�nie ludzi. Na wst�pi� nie ma � jak si� wydaje � potrzeby wchodzi� w jej bardziej szczeg�owe charakterystyki, chocia� � jak si� oka�e � owe dwie sprawy by�y zwi�zane z regu�y z wieloma Innymi. 2 F. Baldensperger, Le Mouvement des Idees dans l'6migration /rancaise (1789�1815;, Parls 1924, 2 t. . rozwojowych. Jak s�dz�, pozwala ono tak�e uchwyci� swoisto�� francuskiej my�li'konserwatywnej, tak odmiennej przecie� nie tylko w tamtych czasach pd konserwatyzmu angielskiego czy niemiekiego. Ale odmienno�� ta nie polega�a na tym, �e np. �tradycjonalizm", b�d�cy w�a�nie t� swoi�cie francusk� wersj� europejskiego konserwatyzmu, �...zamiast by� naturalnym przed�u�eniem dawnej Francji, by� negacj� Francji nowej; zamiast by� autentycznie tradycjona-listyczny, by� sztucznie reakcyjny"3. Konserwatyzm we Francji by�, tak jak i w innych krajach, jedn� z ideologii prze�omu dziejowego, jakim by�o przej�ciel od feudalizmu do kapitalizmu; powstawa� jako pr�ba rozwi�zania problem�w tego prze�omu � we Francji konserwatyzm by� inny, poniewa� inny by� ten prze�om. Twierdzenie, i� w zwi�zku z tym Francja mia�a zamiast konserwatyzmu jedynie reakcj�, uniemo�liwia zrozumienie czegokolwiek. O wiele p�odniej�ze wydaje si� przyj�cie pogl�du Ballanche'a: �Rzecz� jest do��. .naturaln�, �e na granicy dw�ch er, z kt�rych jedna si� ko�czy, a druga zaczyna, znajduj� si� ludzie maj�cy jak mityczny Janus dwie twarze:- jedn� do patrzenia^ na to, co by�o, aby wyci�gn�� stamt�d ostatnie nauki; ( drug� -*�� do widzenia tego, co nadchodzi, i odgadywa-/ ni� jego rezultat�w"4. Takie w�a�nie dwie twarze' francuskich kontrrewolucjonist�w chcia�bym w tej pracy ods�oni�. Chodzi przy tym nie tyle o uchylenie czy potwierdzenie zarzutu �reakcyjno�ci" ile o stwierdzenie jaka ta �reakcyjno��" by�a i jaki by� �w konserwatyzm. Ksi��ka dotyczy � zgodnie ze swoim podtytu�em �, nie kontrrewolucyjnych program�w politycznych, lecz , 3 J..Lacroix, Vocatton personnelle et tradition natlonale, Parls 1942, s. 7. 4 P. S. Ballanche, Essat sur les institutions soclaies, oeuvres, Parls-Geneve 1830, t. I�� s. 21. kontrrewolucyjnych �wizji �wiata". Unikaj�c omawiania zagadnie� polityki bie��cej, stara�em si� wszak�e unika� .takiego sposobu wyk�adu, kt�ry oddziela�by od polityki filozofi�, teologi�, antropologi� etc. jako niezale�ne prowincje, kontaktuj�ce si� z ni� co najwy�ej na zasadzie wzajemnej wymiany us�ug. Nie szuka�em w filozofii uzasadnienia polityki, ani w polityce zastosowania filozofii. Chcia�em maksymalnie scali� r�norodne zainteresowania pisarzy kontrrewolucyjnych, widz�c polityk� w filozofii i filozofi� w polityce. St�d przesadne, by� mo�e, d��enie do pisania przez ca�y czas o jednym problemie i przedstawienia r�nych dziedzin my�li kontrrewolucyjnej jako r�nych uj�� tych samych �yciowych dylemat�w. Znalaz�o to l wyraz w wielu zawartych w pracy sformu�owaniach, 'a tak�e w samej jej budowie, gdy� zosta�a ona pomy�lana w taki spos�b, aby ka�dy rozdzia� ukazywa� od innej strony t� sam� zasadnicz� spraw� (nazwan� tu dylematem �restauracji" i �konserwacji"), zamiast przedstawia� coraz to now� spraw� od stale tej samej strony. Inaczej m�wi�c, poszczeg�lne rozdzia�y tej ksi��ki r�ni� si� od siebie tematyk�, ale nie zasadniczymi problemami. Skupienie uwagi na problemie poci�ga�o za sob� tak�e innego rodzaju konsekwencje. Tak wi�c musia�em zrezygnowa� z napisania ksi��ki o ludziach francuskiej kontrrewolucji. Miejsce opisu r�nych osobowo�ci i system�w pogl�d�w zaj�a rekonstrukcja �wiatopogl�dowych dylemat�w, charakterystycznych dla ca�ego obozu przeciwnik�w rewolucji. Nie znaczy to, oczywi�cie, �e stara�em si� obraz tego obozu ujednolici�. Wprost przeciwnie, intencj� moj� by�o ukazanie ca�ej jego z�o�ono�ci, kt�ra wszak�e polega�a przede wszvstkim na tym, �e pod wp�ywem wydarze� zary- wy �wiatopogl�dowe. Czasami- wi��� si� z tym konflikty pomi�dzy lud�mi; znacznie cz�ciej � konflikty pomi�dzy ideami. W pewnych wypadkach jeste�my w stanie przyporz�dkowa� takie lub inne zespo�y pogl�d�w takiemu a nie innemu my�licielowi kontrrewolucyjnemu; w innych wypadkach mamy do czynienia ju� to z ideami obiegowymi, ju� to z takimi, kt�re u r�nych autor�w wchodz� w coraz to nowe po��czenia. Inaczej m�wi�c, my�l kontrrewolucyjna jest czym�i nieskrystalizowanym, heterogenicznym,- zmiennym, jest! etapem przej�ciowym mi�dzy tradycyjnymi ideologiami | zachowawczymi a- nowoczesnym konserwatyzmem./ Skoncentrowanie si� na ludziach prowadzi�oby do1 stworzenia pozor�w jakiej� �sko�czono�ci" i uporz�dkowania, podczas gdy jedyny porz�dek jest tu porz�dkiem pyta�, a nie odpowiedzi. Zazwyczaj odczytywano pisma kontrrewolucyjne poprzez systemy my�lowe de Bonalda i de Maistre'a; ja wola�em zastosowa� procedur� odwrotn�, szukaj�c klucza do tych system�w w dzie�ach � jak powiada� Tocqueville � �mniej znanych i mniej godnych poznania, ale takich, kt�re � � mniej umiej�tnie u�o�one � zdradzaj� jeszcze lepiej, by� mo�e, prawdziwe instynkty epoki" 5. I sprawa ostatnia. Osobliwo�ci� tej ksi��ki jest r�wnie� to, �e zgo�a znikom� rol� gra w niej chronologia �� i to nie tylko chronologia �wczesnych wydarze�, ale .tak�e chronologia idei i traktat�w. Wskazanie w podtytule dw�ch dat 1789 i 1815 nie sygnalizuje bowiem bynajmniej ch�ci zaj�cia si� rozwojem my�li kontrrewolucyjnej w owych latach, lecz jedynie ujawnia czasowe granice aktualno�ci omawianych �kontrrewolucyjnych paradoks�w" oraz informuje og�lnie 10 tym, z jakiego okresu pochodzi wykorzystana literatura. '": f l 5 A. de Tocqueville, L,'anclen r�glme et la r�-uolution, Oeuvres if W tek�cie ksi��ki unikam na og� wypowiadania si� na temat kolejno�ci pojawiania si� poszczeg�lnych idei kontrrewolucyjnych, lub, je�li od tej zasady odst�puj�, robi� to jedynie w kwestiach b�d� bardzo szczeg�owych, b�d� bardzo og�lnych. Tak wi�c zdarza mi si� np. wspomina� o zmianie jakiego� pog...
Zabr7