Jerzy Eisler - Grudzień 1970.pdf - Eisler Jerzy - Zabr7

J ERZY E ISLER , IPN W ARSZAWA

GRUDZIEŃ 1970

Schyłek lat sześćdziesiątych to najgorszy po czasach stalinowskich

okres w historii Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Coraz więcej ludzi

dostrzegało, że systematycznie wyczerpywał się model polityczny,

społeczny i ekonomiczny, lansowany przez Władysława Gomułkę i

jego ekipę. Stopniowo narastała frustracja społeczeństwa. W kraju

powstawała sytuacja prawdziwie wybuchowa. Władze chciały zaha-

mować i odwrócić te niekorzystne tendencje. Przygotowywały zatem

ograniczoną reformę gospodarczą, której integralnym elementem

miała być wprowadzona zaledwie na jedenaście dni przed święta-

mi Bożego Narodzenia drastyczna podwyżka cen wielu towarów,

zwłaszcza artykułów spożywczych.

Wiadomo zaś nie od dzisiaj, że właśnie wtedy w Polsce tradycyjnie kupuje się więcej lepszej,

a przez to droższej żywności. Zresztą o podwyżce oﬁ cjalnie poinformowano dopiero wieczorem

w przeddzień jej wprowadzenia, gdy sklepy w całym kraju były już zamknięte, aby nikt nie mógł

kupić na zapas towarów po starych, niższych cenach. W swej masie społeczeństwo oczywiście było

świadome tego, że – jak ją oﬁ cjalnie nazywano – „operacja cenowa” uderzała głównie w rodziny

o najniższych dochodach. A przecież już wcześniej w wielu domach trudno było związać koniec

z końcem. Nie można się więc dziwić, że w grudniu 1970 r. Polską wstrząsnęły paroksyzmy kolejnego,

głębokiego kryzysu polityczno-społecznego 1 .

Nim jednak doszło do podwyżki cen, 7 grudnia 1970 r. Gomułka odniósł swój życiowy sukces

w polityce zagranicznej. Tego dnia został podpisany w Warszawie układ o podstawach wzajemnych

stosunków między PRL a RFN, w którym Niemcy w praktyce uznawali oﬁ cjalnie granicę na Odrze

i Nysie Łużyckiej. Chociaż nie ma żadnych bezpośrednich dowodów na to, że ten dyplomatyczny suk-

ces miał Polakom – w zamyśle władz partyjno-państwowych – osłodzić gorycz planowanej podwyżki

cen, to jednak takie opinie można było wielokrotnie usłyszeć.

Niezależnie od tego, jak było naprawdę, faktem pozostaje, że podwyżka cen stała się bezpośred-

nią przyczyną gwałtownych robotniczych protestów, do których doszło w kilku miastach Wybrzeża.

Jako pierwsza zastrajkowała rankiem 14 grudnia Stocznia im. Lenina w Gdańsku, której pracownicy

zażądali cofnięcia wprowadzonej podwyżki. Ponieważ kierownictwo zakładu nie było w stanie speł-

nić tego postulatu, po kilku godzinach robotnicy w pochodzie wyszli poza teren stoczni i skierowali

się pod gmach Komitetu Wojewódzkiego PZPR. Po drodze przyłączały się do nich przygodne osoby,

w tym dużo młodzieży. Manifestanci chcieli rozmawiać z I sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego

PZPR Alojzym Karkoszką, ale ten przebywał w Warszawie, gdzie właśnie obradowało VI Plenum

KC PZPR. Rozgoryczeni demonstranci, których praktycznie nikt nie chciał wysłuchać, nic nie uzy-

skawszy pod gmachem KW, przez kolejne kilka godzin w pochodzie przemieszczali się ulicami Gdań-

ska, jednak nie niszcząc i nie demolując niczego.

1 Na ten temat opublikowano dotychczas ponad 50 książek i broszur o różnym charakterze i rozmaitej war-

tości. Na końcu tekstu podaję wykaz najważniejszych publikacji. W ciągu najbliższych tygodni i miesięcy ukaże

się (głównie, choć nie wyłącznie, staraniem Instytutu Pamięci Narodowej) kilka kolejnych książek na ten temat,

w tym zapewne wreszcie także (obroniona w 2000 r. na Uniwersytecie Szczecińskim) praca doktorska Michała

Paziewskiego Grudzień 1970 w Szczecinie , będąca bez wątpienia najpełniejszym i najsolidniejszym opracowa-

niem ówczesnego kryzysu na Pomorzu Zachodnim.

Pochód z ciałem „Janka Wiśniewskiego” (Zbigniewa Godlewskiego) na ul. Czerwonych Kosynierów

Wszelako, ponieważ chcieli swojemu protestowi nadać jak największy rozgłos, wznosili coraz

bardziej radykalne hasła. Gdy spokojnie wracali pod siedzibę lokalnych władz partyjnych, krótko

przed 16.00, w pobliżu mostu Błędnik pochód został nagle zaatakowany petardami i granatami łza-

wiącymi przez funkcjonariuszy MO. Należy w tym miejscu podkreślić, że było to ponad dziewięć

( sic! ) godzin po rozpoczęciu strajku w Stoczni im. Lenina i blisko pięć godzin po tym, jak pochód

protestujących opuścił teren stoczni.

Jak widać, władze lokalne (i ich zwierzchnicy w Warszawie) miały wystarczająco dużo czasu na

podjęcie poważnych rozmów z protestującymi. Wyraźnie jednak nie chciały, a może nie mogły lub nie

umiały tego uczynić. Wszak autentyczny dialog społeczny był obcy praktyce realnego socjalizmu. Nie

po raz pierwszy, i niestety nie ostatni w dziejach PRL, łatwiej było przeciw robotnikom posłać milicję

i wojsko, niż podjąć z nimi poważne rozmowy. W śródmieściu Gdańska rozgorzały gwałtowne walki

uliczne, które toczyły się do późnych godzin wieczornych. Milicja tego dnia nie używała jeszcze broni

palnej; nie było zatem oﬁ ar śmiertelnych, choć przynajmniej kilkudziesięciu ludzi zostało rannych.

Nazajutrz protesty się nasiliły. W wielu punktach miasta dochodziło do starć z „siłami porząd-

kowymi”, które tym razem używały broni palnej. Od godzin rannych znów na ulicach pojawili się

stoczniowcy, którzy w pochodzie udali się pod gmach Komendy Miejskiej MO, gdzie rzekomo miały

znajdować się osoby zatrzymane poprzedniego dnia. Właśnie w rejonie komendy przy ul. Świerczew-

skiego, gdzie walki przybrały szczególnie gwałtowny charakter, padli pierwsi zabici. Wraz z upły-

wem czasu potęgowała się obustronna agresja. Na placu przed Dworcem Głównym podpalono kilka

milicyjnych samochodów oraz pocztowe wózki akumulatorowe.

Demonstrantom udało się też podpalić siedzibę lokalnych władz partyjnych. Oczywiście, w akcji

tej czynnie uczestniczyła tylko niewielka część spośród tłumu, szacowanego w tym momencie na

ponad 20 tys. osób. Zdecydowana większość biernie się temu przyglądała, co najwyżej od czasu do

czasu zagrzewając okrzykami tych najbardziej aktywnych. Wielu ludzi cieszyło się, gdy podpalono

budynek, symbolizujący znienawidzoną przez nich władzę. Gdy ogień zaczął ogarniać kolejne piętra

Domu Partii, który w grudniowe dni został przez gdańszczan przezwany „Reichstagiem”, zdespero-

wany tłum nie dopuścił interweniującej straży pożarnej. Żołnierzy wyposażonych w broń maszynową

oraz ciężki sprzęt wprowadzono do Gdańska 15 grudnia. Mimo to (a może właśnie dlatego?) walki

uliczne w mieście trwały praktycznie przez cały dzień. Zginęło w nich co najmniej siedem osób, kil-

kaset zostało rannych, a około pięciuset demonstrantów zostało zatrzymanych.

Nazajutrz rano, gdy pracownicy Stoczni im. Lenina przez bramę nr 2 ponownie w pochodzie chcieli

wyjść na ulice Gdańska, zostali ostrzelani przez blokujących ich zakład milicjantów i żołnierzy. Według

oﬁ cjalnych ustaleń zginęły tam wówczas dwie osoby, a jedenaście zostało rannych. Stoczniowcy cofnęli

się na teren zakładu pracy, gdzie proklamowali strajk okupacyjny, który jednak po kilkunastu godzinach

został złamany. Tymczasem fala strajkowa stopniowo rozlewała się na inne miasta Wybrzeża, obejmu-

jąc Elbląg, Gdynię, Słupsk i Szczecin, gdzie walki uliczne przybrały najbardziej gwałtowny charakter.

Wy p a d a t u t a j p r z y p o m n i e ć, ż e p r z e d 17 g r u d n i a w S z c z e c i n i e n i e b y ł o ż a d n yc h d e m o n s t r a c ji u l i c z n yc h ,

rabunków ani podpaleń. Jednak, począwszy od 17 grudnia, to stolica Pomorza Zachodniego stawała

się z wolna centrum protestu społecznego. Przed południem pracownicy Stoczni im. Adolfa War-

skiego w pochodzie wyszli poza bramę zakładu – podobnie jak przed trzema dniami ich koledzy

w Gdańsku – kierując się w stronę KW PZPR. Do pierwszego gwałtownego starcia doszło w rejonie

ulicy Dubois, gdzie milicjanci brutalnie zaatakowali pochód. Demonstranci spalili tam milicyjnego

gazika i poważnie poturbowali jego załogę.

Przed lokalną siedzibą władz partyjnych systematycznie rosła liczba manifestantów; utrzymywała

się tam napięta atmosfera. W obliczu groźby podpalenia budynku I sekretarz KW Antoni Walaszek

podjął decyzję o jego ewakuacji. Ciekawe, że zanim doszło w tym rejonie do gwałtownych starć z „si-

łami porządkowymi”, żołnierze długo nie przeszkadzali w plądrowaniu, a nawet w próbach podpalenia

gmachu KW. Co więcej, miały tam miejsce przypadki bratania się wojska ze stoczniowcami. Niewąt-

pliwie za przyzwoleniem żołnierzy na transporterach opancerzonych demonstranci zatykali transpa-

renty z napisami: „Żądamy podwyżki płac” czy „Popieramy stoczniowców Gdańska i Gdyni”.

Sytuacja wokół gmachu KW stawała się coraz bardziej dramatyczna. Podobnie jak wcześniej

w Gdańsku tłum, szacowany na ponad 20 tys. osób, nie dopuszczał do gaszenia płonącego budynku,

pozwalając jedynie na proﬁ laktyczne polewanie wodą przylegających do niego domów. Sytuacji nie były

w stanie opanować ani pododdziały wojska wydzielone do obrony rejonu KW, ani skierowane tam siły

zwarte MO. Andrzej Zieliński, który w owym czasie był radcą prawnym w wojsku, zapamiętał rozmo-

wę telefoniczną znajdującego się w płonącym gmachu dowódcy pułkownika Henryka Ziemiańskiego

z zastępcą dowódcy 12. Dywizji Zmechanizowanej (do spraw politycznych), pułkownikiem Zdzisławem

Drewniowskim: „Usłyszałem dramatyczny krzyk telefonistki: Ratujcie! Palimy się! Nigdy nie zapomnę

tego krzyku. Wtedy pułkownik Drewniowski [...] zaczął walić: Pułkowniku Ziemiański, rozkazuję otwo-

rzyć ogień. I na to usłyszałem odpowiedź, a była to sytuacja bojowa: Obywatelu pułkowniku, odmawiam

wykonania rozkazu. A potem usłyszeliśmy – Do kogo, kurwa, będę strzelał, tam są kobiety i dzieci” 2 .

Jednak najtragiczniejszy przebieg miały tego dnia wydarzenia w Gdyni, gdzie wcześniej także nie

było starć ulicznych, rabunków i podpaleń; co więcej, 15 grudnia ukonstytuował się Główny Komitet

Strajkowy dla Miasta Gdyni, który został uznany za partnera przez przewodniczącego Prezydium

Miejskiej Rady Narodowej Jana Mariańskiego. Po kilkunastu godzinach członkowie komitetu zostali

w brutalny sposób aresztowani. Trudno także nie zauważyć, że o ile w Gdańsku, a potem również

w Elblągu i – zwłaszcza – w Szczecinie, mieliśmy do czynienia z walkami ulicznymi, o tyle w Gdyni

doszło do prawdziwej masakry. Wojsko i milicja ostrzelały tam bezbronnych ludzi idących rano do

pracy. W sumie w Gdyni zginęło co najmniej osiemnaście osób.

Tragicznym symbolem gdyńskiego Grudnia stał się utrwalony na ﬁ lmie i fotograﬁ i pochód niosą-

cy na drzwiach ciało zabitego młodego człowieka i pokrwawioną ﬂ agę biało-czerwoną. Do grudnio-

wej legendy przeszedł on jako tytułowy bohater Ballady o Janku Wiśniewskim , choć w rzeczywistości

człowiek taki nie istniał. Autor ballady celowo wybrał bardzo popularne imię: Jan i jedno z najczęściej

spotykanych polskich nazwisk: Wiśniewski, aby w ten sposób stworzyć – być może na wzór nieznane-

go żołnierza – pewną postać symboliczną. Naprawdę nie było wówczas Janka Wiśniewskiego, którego

imię nosi dziś jedna z ulic w Gdyni, ale zarazem takich Janków Wiśniewskich było, czy mogło być,

bardzo wielu. I nie ma większego znaczenia, kto był jego historycznym pierwowzorem. Można tylko

dodać, że na znanej fotograﬁ i utrwalono zastrzelonego rankiem w pobliżu stacji kolejowej Gdynia

Stocznia osiemnastoletniego Zbigniewa Godlewskiego.

2 Cyt. za: M. Szejnert, T. Zalewski, Szczecin: Grudzień – Sierpień – Grudzień , Londyn 1986, s. 39.

W sumie od 14 do 19 grudnia w kilku miastach, nie tylko zresztą Wybrzeża, (m.in. w Białymsto-

ku, Krakowie, Wałbrzychu) w ulicznych starciach wzięło udział – w sposób mniej lub bardziej aktyw-

ny – łącznie kilkadziesiąt tysięcy ludzi. Walki nierzadko przybierały bardzo gwałtowny charakter,

a wartość strat materialnych spowodowanych zniszczeniami przekroczyła 400 mln ówczesnych zło-

tych. Podpalono i całkowicie lub częściowo zniszczono dziewiętnaście obiektów użyteczności pub-

licznej, w tym między innymi budynki KW PZPR w Gdańsku i Szczecinie.

Do spacyﬁ kowania protestów na Wybrzeżu władze użyły łącznie ok. 27 tys. żołnierzy oraz 550

czołgów, 750 transporterów opancerzonych i 2100 samochodów. Zaangażowano również 108 samo-

lotów i śmigłowców, a także 40 jednostek pływających Marynarki Wojennej. „Razem z siłami, które

zostały przesunięte w wyznaczone rejony, ale nie użyte do akcji, jak również łącznie z grupami skie-

rowanymi do dyspozycji miejscowych władz dla wewnętrznej ochrony obiektów na znacznym obsza-

rze kraju – zaangażowano około: 61 tys. żołnierzy, 1700 czołgów, 1750 transporterów opancerzonych

i 8700 samochodów” 3 .

Jeżeli nie liczyć stanu wojennego, nigdy w czasach pokoju „ludowe” Wojsko Polskie na taką skalę

nie zostało postawione w stan gotowości bojowej i w takim zakresie nie zostało wykorzystane do

„zapewniania porządku publicznego”, czyli pacyﬁ kacji społeczeństwa. Liczba oﬁ ar tej narodowej

tragedii przez lata budziła, a czasem nadal budzi wątpliwości. Wiele osób było przekonanych, że oﬁ ar

śmiertelnych musiało być więcej, niż to podano; według oﬁ cjalnych danych w Grudniu śmierć ponio-

sło łącznie 45 osób, a 1165 zostało rannych.

A przecież do sił Wojska Polskiego trzeba jeszcze dodać co najmniej 9 tys. milicjantów, funk-

cjonariuszy Służby Bezpieczeństwa i Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej oraz służby wię-

ziennej czy nawet straży pożarnej, którzy zostali zmobilizowani i włączeni wtenczas do działania.

W trakcie pacyﬁ kowania demonstracji zużyto łącznie około 150 tys. sztuk środków chemicznych,

a żołnierze (danymi służb podległych MSW nie dysponuję) wystrzelili na Wybrzeżu blisko 46 tys.

pocisków różnego kalibru i różnych typów 4 . Nawet jeżeli wliczono w to amunicję, która „zaginęła”,

i jeśli przeważały pociski świetlne i „ślepe”, to i tak otrzymujemy szokującą liczbę.

Można na te liczby spróbować spojrzeć nieco inaczej. Amunicji wystrzelano kilka razy mniej, niż

zużyło jej wojsko przy pacyﬁ kacji robotniczego powstania w Poznaniu w czerwcu 1956 r., co – jak

się wydaje – wynikało przede wszystkim z przyjęcia odmiennej koncepcji jej użycia. W pierwszej

połowie lat pięćdziesiątych w Polsce nie było specjalnych milicyjnych formacji przygotowanych do

rozpędzania ulicznych zgromadzeń. Do opanowania sytuacji w mieście użyto żołnierzy, którzy nie

byli jednak przeszkoleni w prowadzeniu tego typu działań o charakterze policyjnym i często strzelali

praktycznie do wszystkiego, co (w ich mniemaniu) mogło stanowić dla nich zagrożenie.

W grudniu 1970 r. główny ciężar walk z demonstrantami wzięli na siebie funkcjonariusze milicji

wyposażeni w hełmy, długie pałki, tarcze, środki chemiczne oraz broń palną. Wyposażone w cięż-

ki sprzęt pododdziały WP stanowiły dla nich ogromne wsparcie, ale zwykle nie znajdowały się na

pierwszej linii walki. Zresztą o ile pododdziały wojska za każdym razem strzelały na rozkaz w sposób

zwarty, w kilku zaledwie sytuacjach i miejscach, o tyle funkcjonariusze SB i MO mieli prawo każ-

dorazowo samodzielnie (dodajmy: w skrajnym napięciu) decydować o użyciu broni palnej i czynili

z tego użytek w sposób praktycznie niekontrolowany. Trzeba też pamiętać, że pomoc ze strony wojska

miała różnorodny charakter i nie ograniczała się do wspierającej obecności żołnierzy na ulicach. Mi-

nisterstwo Obrony Narodowej użyczyło na potrzeby MSW także samolotów transportowych i pojaz-

dów do przewozu funkcjonariuszy.

Chociaż niewątpliwie najbardziej dramatyczny i gwałtowny obrót przybrały wydarzenia na Wy-

brzeżu, to jednak także w głębi kraju między 14 a 20 grudnia w 37 zakładach produkcyjnych odnoto-

wano „przerwy w pracy”, w których brało udział łącznie około 22 280 osób. „W całym kraju – pisał

przed laty Mieczysław F. Rakowski – nasiliła się akcja kolportażu ulotek, haseł i napisów krytykują-

cych PZPR i nawołujących do organizowania wieców i manifestacji. Istniało realne niebezpieczeń-

3 J. Eisler, S. Trepczyński, Grudzień ’70 wewnątrz „Białego Domu” , Warszawa 1991, s. 175–176.

4 Grudzień 1970 w dokumentach MSW , wybór, wstęp i oprac. J. Eisler, Warszawa 2000, s. 12.

stwo, iż następny tydzień stworzy sytuację, która wymknie się spod kontroli. Nad Polską zawisła

groźba chaosu i przelewu bratniej krwi na wielką skalę”. Tylko 19 grudnia strajkowało w Polsce około

100 zakładów w 7 (na 17) województwach 5 .

Wydaje się, że liczby te są jednak zaniżone. Tylko w aglomeracji szczecińskiej, gdzie protest przybrał

najbardziej zorganizowaną formę, strajkowało lub podjęło akcje solidarnościowe w sumie blisko 120 za-

kładów. Utworzono stanowiący realną władzę w mieście Ogólnomiejski Komitet Strajkowy z siedzibą

w Stoczni im. Adolfa Warskiego, skupiający wszystkie te zakłady. Trudno się więc dziwić, że zastępca

członka Biura Politycznego, sekretarz KC PZPR Jan Szydlak mówił wówczas o „republice szczecińskiej”.

Nie można też jednak zapominać, że gwałtownym protestom społecznym towarzyszyła niejawna

rozgrywka polityczna w kierownictwie PZPR. Zaangażowana była w nią grupa działaczy wyższe-

go i średniego szczebla, którzy już w nocy z 15 na 16 grudnia uznali, że jednym (choć bynajmniej

nie jedynym) z warunków uspokojenia sytuacji w kraju i przerwania rozlewu krwi jest zmiana na

stanowisku I sekretarza KC PZPR. Cały czas działając w konspiracji, ale zarazem ciesząc się wspar-

ciem na Kremlu, „konspiratorzy” doprowadzili do politycznego przesilenia. W piątek wieczorem do

willi Edwarda Gierka w Katowicach w tajemnicy udali się kierownik Wydziału Administracyjnego

KC PZPR Stanisław Kania oraz wiceminister spraw wewnętrznych Franciszek Szlachcic i przekonali

gospodarza, że powinien zastąpić Gomułkę na fotelu szefa partii.

Po sobotnim posiedzeniu Biura Politycznego, w którym nie uczestniczył już Gomułka, odwiezio-

ny do szpitala w związku z pogorszeniem się stanu zdrowia, w niedzielę 20 grudnia w trybie pilnym

zwołano w Warszawie VII Plenum KC PZPR. Jedynym jego zadaniem było dokonanie zmiany na

stanowisku I sekretarza KC PZPR. Gomułkę, który w niesławie schodził ze sceny politycznej, zastąpił

w tej roli dotychczasowy członek Biura Politycznego i zarazem I sekretarz KW PZPR w Katowicach

Edward Gierek. Zmiana ta, która kładła kres najbardziej gwałtownej, krwawej fazie kryzysu, była

efektem społecznych protestów i zakulisowych rozgrywek w kierownictwie PZPR. Po kolejnych fa-

lach strajków ze stycznia i lutego 1971 r. 1 marca władze wycofały niefortunną podwyżkę cen.

Wybrana literatura

Tomasz Balbus, Łukasz Kamiński, Grudzień ’70 poza Wybrzeżem w dokumentach aparatu wła-

dzy, Wrocław 2000; Zbigniew Branach, Grudniowe wdowy czekają , Wrocław 1990; idem , Polityka

strzelania Grudzień 1970 , Toruń 2008; Sławomir Cenckiewicz, Gdański Grudzień ’70. Rekonstrukcja

– dokumentacja – walka z pamięcią , Gdańsk–Warszawa 2009; Bogumiła Danowska, Grudzień 1970

roku na Wybrzeżu Gdańskim. Przyczyny – przebieg – reperkusje, Pelplin 2000; Jerzy Eisler, Gru-

dzień 1970. Geneza, przebieg, konsekwencje , Warszawa 2000; Jerzy Eisler, Izabella Greczanik-Filipp,

Wiesława Kwiatkowska, Janusz Marszalec, To nie na darmo… Grudzień ’70 w Gdańsku i Gdyni , red.

M. Sokołowska, Pelplin 2006; Jerzy Eisler, Stanisław Trepczyński, Grudzień ’70 wewnątrz „Białego

Domu” , Warszawa 1991; Andrzej Głowacki, Kryzys polityczny 1970 roku , Warszawa 1990; Tadeusz

Górski, Henryk Kula, Gdańsk–Gdynia–Elbląg ’70. Wydarzenia grudniowe w świetle dokumentów

urzędowych , Gdynia 1990; Grudzień przed Sierpniem. W XXV rocznicę wydarzeń grudniowych , red.

L. Mażewski i W. Turek, Gdańsk 1996; Grudzień 1970 , Paryż 1986; Grudzień 1970 w dokumentach

MSW , wybór, wstęp i oprac. J. Eisler, Warszawa 2000; Henryk M. Kula, Grudzień 1970 „oﬁ cjalny”

i rzeczywisty , Gdańsk 2006; Wiesława Kwiatkowska, Grudniowa Apokalipsa , Gdynia 1993; Mał-

gorzata Machałek, Paweł Miedziński, Zbuntowane miasto. Szczeciński Grudzień ’70 – Styczeń ’71 ,

Szczecin 2007; Edward J. Nalepa, Wojsko Polskie w Grudniu 1970, Warszawa 1990; Poznań 1956

– Grudzień 1970 , oprac. E. Wacowska, Paryż 1971; Mieczysław F. Rakowski, Przesilenie grudnio-

we. Przyczynek do dziejów najnowszych, Warszawa 1981; Rewolta szczecińska i jej znaczenie, oprac.

E. Wacowska, Paryż 1971; Barbara Seidler, Kto kazał strzelać? Grudzień ’70 , Warszawa 1991; Mał-

gorzata Szejnert, Tomasz Zalewski, Szczecin: Grudzień–Sierpień–Grudzień , Londyn 1986; Tajne d o -

kumenty Biura Politycznego. Grudzień 1970 , oprac. P. Domański, Londyn 1991; Marek Tarniewski

[Jakub Karpiński], Płonie komitet (grudzień 1970 – czerwiec 1976), Paryż 1982.

5 M.F. Rakowski, Przesilenie grudniowe. Przyczynek do dziejów najnowszych , Warszawa 1981, s. 53.

Jerzy Eisler - Grudzień 1970.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: