Kreil.rtf

Sprawa C-285/98

WYROK TRYBUNAŁU

z 11 stycznia 2000 r.*[1]

Tanja Kreil przeciwko Republice Federalnej Niemiec

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym skierowany przez Verwaltungsgericht, Hannower)

Równe traktowanie kobiet i mężczyzn – Ograniczenie dostępu kobiet do posad wojskowych w bundeswerze

W sprawie C-285/98,

wniosek skierowany do Trybunału w trybie art. 177 Traktatu WE (obecnie art. 234 WE) przez Verwaltungsgericht  w Hanowerze (Niemcy) o wydanie, w sporze zawisłym przed tym sądem pomiędzy:

Tanją Kreil,

skarżący,

a

Republiką Federalną Niemiec,

pozwany,

­orzeczenia w trybie prejudycjalnym w sprawie wykładni dyrektywy Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy (Dz.U. L 39, str. 40), w szczególności jej art. 2,

TRYBUNAŁ

w składzie:

G.C. Rodríguez Iglesias, prezes, J.C. Moitinho de Almeida, L. Sevón, prezesi izb, P.J.G. Kapteyn, C. Gulmann, J.-P. Puissochet (sprawozdawca), G. Hirsch, H. Ragnemalm oraz M. Wathelet, sędziowie,

rzecznik generalny:  A. La Pergola,

sekretarz: L. Hewlett, administrator,

po zapoznaniu się z stanowiskami stron przedłożonymi pisemnie w imieniu :

Tanji Kreil przez adwokata J. Rothardta, Soltau,

rządu niemieckiego przez występujących w charakterze pełnomocników W.-D. Plessinga Ministerialrat w Federalnym Ministerstwie Gospodarki oraz C.-D. Quassowskiego, Regierungsdirektor w tym ministerstwie, 

­Komisji Wspólnot Europejskich przez występującego w charakterze pełnomocnika J. Grunwalda, radcę prawnego,

po zapoznaniu się ze sprawozdaniem na rozprawę,

po zapoznaniu się z uwagami Tanji Kreil, reprezentowanej przez J. Rothardta, rządu niemieckiego, reprezentowanego przez W.D. Plessinga i C.-D. Quassowskiego, rządu włoskiego reprezentowanego przez D. Del Gaizę, Avvocato dello Stato, rządu Zjednoczonego Królestwa, reprezentowanego przez występującego w charakterze pełnomocnika J.E. Collinsa, Assistant Treasury Solicitor, wspieranego przez N. Pleminga QC, oraz Komisji reprezentowanej przez J. Grunwalda, przedstawionymi ustnie na rozprawie 29 czerwca 1999 r.,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego przedłożoną na rozprawie 26 października 1999 r.,

wydaje następujący

WYROK

1.    Postanowieniem z 13 lipca 1998 r., złożonym w Trybunale 24 lipca 1998 r., Verwaltungsgericht Hannover (sąd administracyjny w Hanowerze) skierował, w trybie art. 177 Traktatu WE (obecnie art. 234 WE), pytanie w celu uzyskania orzeczenia w trybie prejudycjalnym w sprawie wykładni dyrektywy Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy (Dz.U. L 39, str. 40, dalej zwanej “dyrektywą”), w szczególności jej art. 2..

2.    Pytanie zostało podniesione w ramach sporu pomiędzy Tanją Kreil a Republiką Federalną Niemiec w sprawie odmowy zatrudnienia skarżącej w bundeswerze w charakterze pracownicy służb technicznych (elektromechanika uzbrojenia).

Ramy prawne

3. Art. 2 ust. 1-3 dyrektywy stanowią, co następuje:

“1. Dla celów poniższych przepisów zasada równego traktowania oznacza brak dyskryminacji ze względu na płeć, tak bezpośredniej, jak i pośredniej, w szczególności przez odniesienie się do stanu cywilnego lub rodzinnego.

2. Niniejsza dyrektywa nie narusza prawa Państw Członkowskich do wyłączenia z zakresu jej stosowania dziedzin działalności zawodowej i, w odpowiednim przypadku, typu kształcenia prowadzącego do ich wykonywania, jeśli ze względu na charakter lub warunki ich wykonywania, płeć pracownika stanowi czynnik rozstrzygający.

3. Niniejsza dyrektywa nie narusza przepisów dotyczących ochrony kobiet, zwłaszcza jeśli chodzi o ciążę i macierzyństwo.”

4. W myśl art. 9 ust. 2 dyrektywy,  “Państwa Członkowskie dokonają okresowej oceny dziedzin działalności zawodowej, określonych w art. 2 ust. 2, w celu podjęcia decyzji, w świetle rozwoju sytuacji społecznej, czy istnieje usprawiedliwienie dla utrzymania wspomnianych wyjątków. Powiadomią Komisję o wynikach tej oceny.”

5.  Art. 12a Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland (ustawy zasadniczej Republiki Federalnej Niemiec) stanowi:

(1) Mężczyźni po ukończeniu osiemnastego roku życia mogą być powołani do służby w siłach zbrojnych, w Związkowej Straży Granicznej albo w jednostce obrony cywilnej.

(...)

(4) Jeżeli w stanie obrony zapotrzebowanie na cywilne świadczenia służbowe w cywilnej służbie sanitarnej i zdrowia oraz w stałych, miejscowych szpitalach wojskowych nie może być pokryte w drodze ochotniczej, to mogą być przez ustawę lub na podstawie ustawy pociągnięte do tych świadczeń kobiety od ukończonego osiemnastego do ukończonego pięćdziesiątego piątego roku życia. W żadnym wypadku nie mogą one pełnić służby z bronią w ręku.”

6. Dostęp kobiet do posad wojskowych w szeregach bundeswery jest określony w szczególności przez art. 1 ust. 2 Soltatengesetz (Ustawy o statusie żołnierskim, dalej zwanej SG) oraz art. 3a Soldatenlaufbahnverordnung (Rozporządzenia o karierze wojskowej, dalej zwanego SLG), w świetle których rekrutować można wyłącznie kobiety zgłaszające się jako ochotniczki i to jedynie do służby w formacjach medycznych i orkiestrach wojskowych.

Spór w postępowaniu głównym

7. W 1996 r. Tanja Kreil, mająca wykształcenie elektroniczne, zgłosiła się do ochotniczej służby w bundeswerze, wyrażając pragnienie bycia zatrudnioną w służbie technicznej (elektromechanika uzbrojenia). Jej wniosek został odrzucony przez centrum rekrutacyjne, a następnie przez centralną administrację personelu bundeswery, z powodu ustawowego wyłączenia kobiet od posad wojskowych wiążących się z użyciem broni.

8. Tanja Kreil wniosła wówczas skargę przed Verwaltungsgericht Hannover (sąd administracyjny Hanoweru), stwierdzając w szczególności, że odrzucenie jej kandydatury wyłącznie z powodu jej płci jest sprzeczne z prawem wspólnotowym.

9. Zważywszy na fakt, iż sprawa wymagała wykładni dyrektywy, Verwaltungsgericht Hannover zdecydował o zawieszeniu postępowania i postawieniu Trybunałowi następującego pytania o orzeczenie w trybie prejudycjalnym:

“Czy art. 1 ust. 2 trzecie zdanie Soldatengesetz (Ustawy o statusie żołnierskim) w wersji z 15 października 1995 r. (Bundesgesetzblatt I, str. 1737), ostatnio zmienionym ustawą z 4 grudnia 1997 r. (Bundesgesetzblatt I, str. 2846) oraz art. 3a Soldatenlaufbahnverordnung (Rozporządzenia o karierze żołnierskiej) w wersji z 28 stycznia 1998 r. (Bundesgesetzblatt I, str. 326), w myśl których kobiety zgłaszające się na ochotniczki mogą zostać wcielone jedynie do służby w formacjach medycznych i orkiestrach wojskowych, będąc w każdym razie wyłączone ze służby wiążącej się z użyciem broni, naruszają dyrektywę Rady 76/207/EWG z 9 lutego 1976, w szczególności jej art. 2 ust. 2?”

Pytanie prejudycjalne

10.  Swoim pytaniem sąd odwoławczy zapytuje w istocie czy dyrektywa sprzeciwia się stosowaniu przepisów krajowych, takich jak rzeczone przepisy prawa niemieckiego, wykluczające kobiety z pełnienia służby na stanowiskach wojskowych wiążących się z użyciem broni, a dające im dostęp do zatrudnienia jedynie w służbach medycznych i orkiestrach wojskowych.

11. Tanja Kreil utrzymuje, że wyłączenie to stanowi bezpośrednią dyskryminację sprzeczną z dyrektywą. Uważa bowiem, że niedopuszczalne jest w świetle prawa wspólnotowego aby ustawa lub rozporządzenie zabraniały kobiecie dostępu do zawodu, który pragnie wykonywać.

12. Rząd niemiecki, przeciwnie, uważa, że prawo wspólnotowe nie sprzeciwia się przedmiotowym przepisom SG i SLV, zgodnych z niemiecką konstytucyjną zasadą zabraniającą kobietom pełnienia służby z bronią w ręku. Według niego, z jednej strony prawo wspólnotowe zasadniczo nie reguluje zagadnień obrony, które należą do obszaru wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa i pozostają w sferze suwerenności poszczególnych Państw Członkowskich. Z drugiej strony, nawet przypuściwszy, że miałaby się stosować do sił zbrojnych, przedmiotowe przepisy krajowe ograniczające kobietom dostęp do pewnych posad w bundeswerze mogą być usprawiedliwione na mocy art. 2 ust. 2 i 3 dyrektywy.

13. Rządy Włoch i Zjednoczonego Królestwa, które przedłożyły ustne uwagi, utrzymują przede wszystkim, że decyzje dotyczące organizacji i zdolności bojowej sił zbrojnych nie należały do zakresu stosowania Traktatu. Pomocniczo podnoszą one, że art. 2 ust. 2 dyrektywy pozwala w pewnych okolicznościach na usprawiedliwienie wykluczenia kobiet ze służby w oddziałach bojowych.

14. Komisja stoi na stanowisku, że dyrektywa, która ma zastosowanie do stosunków pracy w służbie publicznej stosuje się do stosunków pracy w siłach zbrojnych. Uważa przy tym, że art. 2 ust. 3 dyrektywy nie może służyć za usprawiedliwienie silniejszej ochrony przysługującej kobietom wobec niebezpieczeństw zagrażających na równi kobietom i mężczyznom. Według Komisji rozstrzygnięcie kwestii czy posada, o którą ubiegała się Tanja Kreil należy do tego typu działalności, której charakter lub warunki wykonywania wymaga, jako czynnik rozstrzygający w rozumieniu art. 2 ust. 2 dyrektywy, by była wykonywana przez mężczyzn a nie przez kobiety, leży w kompetencji sądu krajowego, z poszanowaniem zasady proporcjonalności i mając na względzie zarówno margines uznania pozostawiony Państwom Członkowskim w zależności od warunków właściwych poszczególnym państwom, jak również postępujący charakter wprowadzania w życie zasady  równego traktowania kobiet i mężczyzn.

15. Przede wszystkim, jak już Trybunał podniósł w 15 pkt wyroku z 26 października 1999 r. w sprawie Sirdar (C-273/97, Zb.Orz. str. I-7403), do Państw Członkowskich, właściwych do przyjmowania odpowiednich środków zapewniających ich wewnętrzne i zewnętrzne bezpieczeństwo, należy podejmowanie decyzji dotyczących organizacji ich sił zbrojnych. Nie wynika stąd jednak, że decyzje takie pozostają całkowicie poza zakresem zastosowania prawa wspólnotowego.

16. Jak już Trybunał stwierdził, Traktat nie przewiduje możliwości odstąpienia od swych postanowień w przypadkach mogących stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego poza opisanymi w art. 36, 48, 56 i 223 (obecnie, po zmianie, art. 30 WE, 39 WE, 46 WE i 296 WE) oraz w art. 224 (obecnie art. 297 WE), odnoszących się do ściśle określonych, wyjątkowych sytuacji. Nie jest możliwe wyprowadzenie stąd istnienia ogólnego zastrzeżenia będącego częścią składową Traktatu, wykluczającego z zakresu stosowania prawa wspólnotowego wszelkich środków przyjmowanych w imię bezpieczeństwa publicznego. Uznanie istnienia takiego zastrzeżenia, wykraczającego poza warunki szczegółowych przepisów Traktatu zagroziłoby zasadom jednolitego stosowania i wiążącego charakteru prawa wspólnotowego (patrz wyrok z 15 maja 1986 r., Johnston, 222/84, Zb.Orz. str. 1651 pkt 26 oraz wyżej cytowany wyrok w sprawie Sirdar, pkt 16).

17. Stąd pojęcie bezpieczeństwa publicznego w rozumieniu przywołanych w poprzednim punkcie artykułów Traktatu obejmuje bezpieczeństwo wewnętrzne Państwa Członkowskiego, jak w sprawie Johnston rozstrzygniętej wyżej cytowanym wyrokiem, jak również jego bezpieczeństwo zewnętrzne, jak w sprawie Sidar rozstrzygniętej wyżej cytowanym wyrokiem, pkt 17 (patrz wyroki: z 4 października 1991 r., Richardt przeciwko  “Les Accessoires Scientifiques”, C-367/89, Zb.Orz. str. I-4621, pkt 22 i z 17 października 1995 r., Leifer i inni, C-83/94, Zb.Orz. str. I-3231 pkt 26 oraz Sirdar, wyżej cytowany, pkt 17).

18. Ponadto niektóre z przewidzianych Traktatem odstępstw odnoszą się wyłącznie do zasad swobodnego przepływu towarów, osób i usług, nie zaś do przepisów Traktatu dotyczących zagadnień społecznych, do których zalicza się zasada równego traktowania kobiet i mężczyzn, na którą powołała się Tanja Kreil. Zgodnie zatem z ustalonym orzecznictwem zasada ta ma powszechne zastosowanie i dyrektywa stosuje się do stosunków pracy w sektorze publicznym (patrz wyroki: z 21 maja 1985 r., Komisja przeciwko Niemcom, C-248/83, Zb.Orz. str. 1459, pkt 16 i z 2 października 1997, Gerster, Zb.Orz. str. I-5253, pkt 18 oraz wyżej cytowany wyrok Sirdar, pkt 18).

19. Jak wynika z powyższego, dyrektywa ma zastosowanie do sytuacji takiej jaka ma miejsce w postępowaniu głównym.

20. Należy także przypomnieć, iż na mocy art. 2 ust. 2 dyrektywy Państwom Członkowskim przysługuje prawo do wyłączenia z zakresu stosowania dyrektywy dziedzin działalności zawodowej, jeśli ze względu na charakter lub warunki ich wykonywania płeć pracownika stanowi czynnik rozstrzygający, przy jednoczesnym przypomnieniu, że przepis ten, jako odstępstwo od prawa indywidualnego uświęconego dyrektywą, musi być stosowany w sposób ścisły (patrz wyżej cytowane wyroki: Johnston, pkt 36 i Sirdar, pkt 23).

21. Trybunał w ten sposób uznał już na przykład, że płeć może stanowić czynnik rozstrzygający dla posad takich jak nadzorcy i starsi nadzorcy więzienni (wyrok z 30 czerwca 1988 r., Komisja przeciwko Francji, 318/86, Zb.Orz. str. 3559, pkt 11-18), dla niektórych rodzajów działalności, takich jak działania policji wykonywane w sytuacji poważnych niepokojów wewnętrznych (wyżej cytowany wyrok Johnston, pkt 36 i 37) czy wreszcie służba w niektórych bojowych oddziałach specjalnych (wyżej cytowany wyrok Sirdar, pkt 29-31).

22. Państwo Członkowskie może zastrzec dla mężczyzn lub dla kobiet, w zależności od przypadku, taką działalność, jak również kształcenie prowadzące do jej wykonywania. W tym przypadku Państwa Członkowskie są zobowiązane na mocy art. 9 ust. 2 dyrektywy do dokonywania okresowej oceny tych dziedzin działalności zawodowej, w celu podjęcia decyzji czy w świetle rozwoju sytuacji społecznej istnieje usprawiedliwienie dla utrzymania wspomnianych odstępstw od ogólnego stosowania dyrektywy (wyżej cytowane wyroki: Johnston, pkt 37 oraz Sirdar, pkt 25).

23. Ponadto, określając zakres wszelkich odstępstw od prawa podstawowego, takiego jak równość traktowania kobiet i mężczyzn, należy, jak przypomniał Trybunał w pkt 38 wyżej cytowanego wyroku Johnston oraz w pkt 26 wyżej cytowanego wyroku Sirdar, respektować zasadę proporcjonalności należącą do zasad ogólnych prawa wspólnotowego. Zasada ta wymaga by wszelkie odstępstwa nie przekraczały granic działań koniecznych i odpowiednich do osiągnięcia zamierzonego celu i zobowiązuje do uzgodnienia, za pomocą wszelkich środków, zasady równego traktowania z wymogami bezpieczeństwa publicznego, które uznano za rozstrzygające dla prowadzenia przedmiotowej działalności.

24. Władze krajowe mają jednak do dyspozycji, zależnie od okoliczności, pewien zakres samodzielnej oceny, kiedy przyjmują środki jakie uważają za konieczne dla zapewnienia bezpieczeństwa publicznego Państwa Członkowskiego (patrz wyżej cytowany wyrok Leifer i inni, pkt 35 oraz wyżej cytowany wyrok Sirdar, pkt 27).

25. Należy zatem zbadać, jak podkreśla Trybunał w pkt 28 wyżej cytowanego wyroku Sirdar, czy w okolicznościach danego przypadku środki przyjęte przez władze krajowe w granicach przysługującego im marginesu oceny zmierzają w istocie do celu jakim jest zapewnienie bezpieczeństwa publicznego Państwa Członkowskiego i czy są one konieczne i odpowiednie do osiągnięcia tego celu.

26. Jak nadmieniono w pkt 5, 6, i 7 niniejszego wyroku odmowa zatrudnienia skarżącej w postępowaniu głównym w bundeswerze, w której pragnęła ona podjąć pracę oparta była na przepisach prawa niemieckiego przewidujących całkowite wykluczenie kobiet z posad wojskowych wiążących się z użyciem broni i które dopuszczają je jedynie do służby w formacjach medycznych i orkiestrach wojskowych.

27. Zważywszy na jego zasięg, takie wykluczenie, które ma zastosowanie do prawie wszystkich posad wojskowych bundeswery nie może być uznawane za środek odstępstwa, usprawiedliwiony szczególnym charakterem przedmiotowej posady lub szczególnymi warunkami jej wykonywania. Stąd odstępstwa przewidziane w art. 2 ust. 2 dyrektywy mogą dotyczyć tylko szczególnych rodzajów działalności (patrz wyżej cytowane orzeczenie w sprawie Komisja przeciwko Francji, pkt 25).

28. Zresztą, zważywszy na charakter sił zbrojnych, sam fakt, że personel służący w tych siłach może być powołany pod broń nie może stanowić usprawiedliwienia dla wykluczenia kobiet z dostępu do posad wojskowych. Jak to sprecyzował rząd niemiecki, również w służbach bundeswery, które są dostępne dla kobiet zapoznaje się pracowników z bronią, co ma na celu umożliwienie personelowi tych służb samoobronę i pomoc innym.

29. W tych warunkach, zważywszy nawet na pewien margines samodzielnej oceny, którą dysponują co do możliwości utrzymania przedmiotowego wykluczenia, władze krajowe nie mogły, nie uchybiając zasadzie proporcjonalności, uznać w sposób ogólny, że w skład wszelkich  uzbrojonych oddziałów bundeswery mogą dalej wchodzić wyłącznie mężczyźni.

30. Wreszcie, co do ewentualnego zastosowania art. 2 ust. 3 dyrektywy, również podniesionego przez rząd niemiecki, przepis ten, jak to już Trybunał podniósł w pkt 44 wyżej cytowanego wyroku Johnston, służyć ma z jednej strony ochronie biologicznego statusu kobiety, z drugiej zaś szczególnych relacji pomiędzy kobietą i jej dzieckiem. Nie pozwala zatem na wykluczenie dostępu kobiet do posad na podstawie konieczności większej aniżeli w przypadku mężczyzn ochrony przed zagrożeniami, odrębnych od szczególnych potrzeb ochrony właściwej kobietom, takich jak wyraźnie określone.

31. Wynika stąd, iż całkowite wykluczenie kobiet z wszelkich posad wojskowych wiążących się z użyciem broni nie wchodzi w zakres różnicy w traktowaniu, uznany przez art. 2 ust. 3 dyrektywy przez wzgląd na szczególną ochronę kobiet.

32. Należy zatem udzielić odpowiedzi na pytanie prejudycjalne, że dyrektywa sprzeciwia się stosowaniu przepisów krajowych takich jak tych w prawie niemieckim, które wykluczają w sposób ogólny dostęp kobiet do posad wojskowych związanych z użyciem broni i które dopuszczają jedynie ich dostęp do służby w formacjach medycznych i orkiestrach wojskowych.

Koszty

33. Koszty poniesione przez rządy niemiecki, włoski i Zjednoczonego Królestwa, jak również przez Komisję, które przedłożyły Trybunałowi swoje uwagi nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania głównego niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem krajowym, zatem do tego sądu należy zasądzenie kosztów.

Na tej podstawie,

TRYBUNAŁ,

w odpowiedzi na pytania skierowane przez Verwaltungsgericht (sąd administracyjny) w Hanowerze postanowieniem z 13 lipca 1998 r.,

orzeka, co następuje:

Dyrektywa Rady 76/207/EWG z dnia 9 lutego 1976 r. w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn w zakresie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodowego oraz warunków pracy sprzeciwia się stosowaniu przepisów krajowych takich jak w prawie niemieckim, które wykluczają w sposób ogólny dostęp kobiet do posad wojskowych związanych z użyciem broni i które dopuszczają jedynie ich dostęp do służby w formacjach medycznych i orkiestrach wojskowych.

Ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu, 11 stycznia 2000 r.