tw wisloujscie.pdf

Twierdza Wisłoujście stanowi wyjątkowy w skali europejskiej zespół budowli

łączących cechy kilku szkół fortyfikacyjnych. Była zaliczana do twierdz morskich,

gdyż kontrolowała główną drogę wodną, prowadzącą do gdańskiego portu.

Z tego też względu w trakcie działań zbrojnych pełniła kluczową funkcję

w systemie obronnym miasta. Była także symbolem metropolii, gdyż jej położenie

przy głównym szlaku wodnym powodowało, że pierwsza „witała” przybysza

docierającego do Gdańska statkiem.

Twierdza Wisłoujście

architektura i jej ochrona

PRZEMYSŁAW MAĆKOWIAK

W latach 1573-1577 obronność wieży i Wieńca wzmoc-

niono dodatkowo drewniano-ziemnymi umocnieniami

o narysie czworoboku z zapewne bastionami w narożach,

zaprojektowanymi prawdopodobnie przez budowniczego

miejskiego Jana Kramera. Ich skuteczność potwierdziła się

już w 1577 r. podczas oblężenia Gdańska przez Stefana Ba-

torego. Walki skupiły się bowiem na twierdzy i mimo znacz-

nych uszkodzeń dzieła zdołano odeprzeć ataki wojsk pol-

skich. Doceniając jej znaczenie w systemie obronnym Gdań-

ska, Rada Miasta we wrześniu 1577 r. podjęła decyzję o od-

budowie fortyfikacji, jednak dopiero 18 czerwca 1582 r. po-

wołano specjalną komisję, mającą za zadanie ocenić rozmia-

ry zniszczeń i zakres modernizacji. Poważniejsze prace roz-

poczęto w 1584 r. od rekonstrukcji Wieńca. Wieżę podwyż-

szono do około 30 m i zwieńczono w 1593 r. wysokim re-

nesansowym hełmem, z galerią i latarnią. Postanowiono tak-

że zbudować murowany fort w miejscu dotychczasowych

umocnień drewniano-ziemnych, niespełniających już wymo-

gów ówczesnego pola walki. Projekt opracował prawdopo-

dobnie Jan Schneider z Lindau, który nadzorował prace do

1587 r., kiedy to kierownictwo robót przejął Antoni van

Obberghen, znany m.in. z przebudowy duńskiego zamku

w Kronborgu w Helsingör. Zmodyfikował on nieznacznie

projekt, powiększając, zapewne wtedy jeszcze niezrealizo-

wane, dwa bastiony od południowej strony założenia. Za-

sadnicze prace budowlane zakończono około 1602 r., na co

wskazuje data wykuta na zworniku portalu wjazdowego,

jednak sypanie wałów przeciągnęło się aż do 1611 r. Zreali-

zowana budowla cechowała się znacznymi wymiarami, gdyż

odległość między narożami czołowymi bastionów wynosiła

odpowiednio 148 i 134 m.

Otoczony mokrą fosą fort wzniesiono według założeń

szkoły nowowłoskiej na planie zbliżonym do kwadratu, opar-

tego o brzeg Wisły. Od tego też wzięła się jego nazwa Fort

Carré, gdyż francuskie słowo carré oznacza kwadrat. W naro-

żach usytuowano cztery skazamatowane bastiony, które otrzy-

mały nazwy oraz oznaczenia cyfrowe. Licząc od kierunku pół-

nocnego zgodnie z ruchem wskazówek zegara, były to: I – Ar-

tyleryjski, II – Ostroróg, III – Południowo-Wschodni oraz IV –

Furta Wodna. Połączono je kurtynami, przy czym kurtynę pół-

łównym czynnikiem powodującym powstanie naj-

pierw osady Gdańsk, a później miasta, było korzyst-

ne położenie geograficzne nad brzegiem Bałtyku, sprzyjające

wymianie handlowej. Szczególne znaczenie miały wówczas

szlaki morskie, jednak ze względu na fakt, że wybrzeże było

piaszczyste i bagniste, port powstał w pewnym oddaleniu od

niego, kilka kilometrów w górę Wisły. Jej ujście do morza

było w tej sytuacji miejscem o dużym znaczeniu strategicz-

nym i już od średniowiecza budowano tutaj umocnienia.

Nieustannie wzmacniano je, modernizowano, zapobiegając

w ten sposób ich zdobyciu przez wojska przeciwnika i w kon-

sekwencji przejęciu kontroli nad portem oraz miastem.

Prawdopodobnie już w XIII w. istniał w tym miejscu

punkt sygnalizacyjny, ułatwiający żeglugę statkom płynącym

do gdańskiego portu. Drewnianą strażnicę zbudowano

w drugiej połowie XIV w., natomiast w 1482 r. na jej miej-

scu powstała ceglana, cylindryczna wieża o wysokości około

20 m. Zwana była Latarnią, gdyż oprócz funkcji strażniczej,

pełniła także funkcję latarni morskiej. Niedługo potem,

w 1484 r., z drewnianych skrzyń wypełnionych ziemią i gła-

zami zbudowano molo. Umożliwiało ono cumowanie stat-

ków poddawanych kontroli celnej, a przede wszystkim

zabezpieczało szlak wodny przed zamulaniem. W latach

1518-1521, w trakcie przygotowań do wojny z Krzyżakami,

wieżę wzmocniono drewnianym blokhauzem.

W związku z dynamicznym rozwojem broni palnej do-

tychczasowe umocnienia już nie wystarczały i w latach

1562-1563 zrealizowano wokół Latarni tzw. Wieniec. Bu-

dowla ta, z wewnętrznym dziedzińcem, została wzniesiona

na planie koła o średnicy około 31 m. Podziemia przezna-

czono na magazyny, na dwóch górnych poziomach usytu-

owano stanowiska artyleryjskie, a całość wieńczył nadwie-

szony, wąski chodnik strażniczy. Forma tej działobitni

tkwiącej na pograniczu dwóch epok – średniowiecza i no-

wożytności, jest unikatowa – do obecnych czasów zacho-

wało się niewiele obiektów tego typu. Jej projektant nie jest

znany, choć jako prawdopodobnego autora wskazuje się

ostatnio Dirka Danielsa (Daniela Dirksena).

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 1 • 2008

1. Twierdza Wisłoujście według stanu z lat 1639-1648

1 – Fort Carré z Latarnią oraz Wieńcem, 2 – Szaniec Wschodni,

3 – Szaniec Zachodni, 4 – Szaniec Kleszy, 5 – rawelin

(nienarysowany), 6 – blokhauz; bastiony: A – Artyleryjski,

B – Ostroróg, C– Południowo-Wschodni, D – Furta Wodna,

E – Pucki, F – Ostroróg, G – Świński Łeb, H – Bielnik, I – Wiślany

(rys. na podkładzie z ryciny opublikowanej w Londynie

w 1800 r., ze zbiorów Przemysława Maćkowiaka)

2. Twierdza Wisłoujście od strony zachodniej

w latach sześćdziesiątych XVIII w.; akwaforta

rytowana przez Mateusza Deischa według

rysunków Fryderyka Antoniego Lohrmanna

i opublikowana w 1765 r. w serii albumowej

50 widoków Gdańska (w zbiorach Biblioteki

Kórnickiej) (wg: Przemysław Maćkowiak , Widoki

i plany Twierdzy Wisłoujście w zbiorach XVII

i XVIII-wiecznej grafiki książkowej Biblioteki

Kórnickiej, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, z. 27,

Poznań 2005)

3. Widok Wieńca otoczonego kamieniczkami

z dziedzińca Fortu Carré, z lewej dom komendanta,

około 1920 r. (zdjęcie ze zbiorów Przemysława

Maćkowiaka)

żenie wojną ze Szwecją

i w latach 1624-1626 wznie-

siono otoczony mokrą fosą

pięciobastionowy szaniec

ziemny o niewysokich, nie-

oskarpowanych wałach. Ba-

stiony otrzymały nazwy, li-

cząc od północy: Pucki (V),

Ostroróg (VI), Świński Łeb

(VII), Bielnik (VIII) oraz

Wiślany (IX). Prace prowa-

dził prawdopodobnie ho-

lenderski inżynier Piotr

Janssen z Weert. Swoją

znaczącą wartość bojową

fortyfikacje wykazały już

w 1626 r., kiedy to Szwedzi

po przeanalizowaniu sta-

nu umocnień zrezygnowali

z ich szturmowania.

W 1627 r. po drugiej

stronie Wisły zbudowano

przesunięty osiowo na południe od Fortu Carré ziemny sza-

niec w formie dzieła rogowego, który w 1639 r. wzmocnio-

no u nasady dwoma półbastionami. Nazwano go Szańcem

Zachodnim, natomiast główne założenie Szańcem Wschod-

nim. Specyficzne przesunięcie obu dzieł wymusiło koniecz-

ność budowy dodatkowych umocnień wzdłuż prawego

brzegu Wisły i m.in. na południe od Szańca Wschodniego

powstał Szaniec Kleszy. Pierwotnie składał się on z bastionu

oraz półbastionu połączonych kurtynami, jednak około

1648 r. został przebudowany i powiększony. Narastające

zagrożenie szwedzkie powodowało dalsze drobne moderni-

zacje i w latach 1629-1650 przed frontami bastionowymi

Szańca Wschodniego zrealizowano trzy małe raweliny.

W rezultacie powstało założenie o skomplikowanej formie,

trudne do obrony i wymagające licznej załogi. W celu elimi-

nacji tej niedogodności w 1654 r. całkowicie rozebrano Sza-

niec Zachodni i rok później rozpoczęto jego budowę od no-

wa w tej samej formie, jednak już naprzeciwko Fortu Carré.

Projekt wykonał wybitny gdański budowniczy i fortyfikator

Jerzy Strakowski (Georg Stackwitz). Z tego też względu

nocną oraz południową wykonano w postaci ziemnego wału

z fosbreją u jego stopy. W obmurowanej kurtynie wschodniej

usytuowano wejście do fortu, zaakcentowane rozbudowanym

portalem. Natomiast dość specyficznie zrealizowano kurtynę

od strony rzeki. Została ona załamana ze względu na niewiel-

ką odległość dzielącą Latarnię oraz Wieniec od rzeki, zlokali-

zowanych po rozbudowie w zachodniej części wewnętrznego

dziedzińca fortu. Rozwiązanie to osłabiało obronność założe-

nia od strony najbardziej zagrożonej i, jak wykazały ostatnie

badania archeologiczne prowadzone w 2003 r., dodatkowo

wyposażono ją w rozmieszczone w ślepych arkadach stanowi-

ska artyleryjskie, umożliwiające ostrzał rzeki.

W 1603 r. sprowadzono do Gdańska włoskich specjali-

stów w dziedzinie fortyfikacji – kapitana Hieronima Ferre-

ro oraz Jana Baptystę z Vercelli i zlecono im ocenę wartości

miejskich umocnień. W wypadku Wisłoujścia pierwszy

z nich sporządził krytyczny raport, wskazujący na niedosta-

teczną wartość obronną niewykończonego Fortu Carré i za-

lecający otoczenie go ziemnymi umocnieniami typu staro-

holenderskiego. Realizację postulatów przyspieszyło zagro-

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 1 • 2008

w latach 1657-1658 zlikwidowano nie-

potrzebny już Szaniec Kleszy, pozosta-

wiając jedynie skrajny półbastion od

strony rzeki. Od końca lat trzydziestych

XVII w. zaczęły też powstawać dzieła łą-

czące Twierdzę Wisłoujście z umocnie-

niami miasta, uniemożliwiające zabloko-

wanie przez przeciwnika ważnej drogi

komunikacyjnej, jaką była Wisła.

Po realizacji Fortu Carré oraz pię-

ciobastionowego szańca znaczenie mi-

litarne stracił Wieniec. Z tego też po-

wodu zbudowano wokół niego piętna-

ście piętrowych kamieniczek, pełnią-

cych funkcję koszarową. Dokładna da-

ta ich powstania nie jest znana, przyj-

muje się przedział między 1621

a 1673 r. W tym samym czasie po

wschodniej stronie dziedzińca wzniesiono piętrowe koszary.

Systematycznie wzmacniane fortyfikacje znów spraw-

dziły się podczas „potopu”, gdy wojska szwedzkie zrezy-

gnowały z ich zdobywania i jedynie zablokowały miasto od

strony lądu oraz morza. Po ustaniu działań zbrojnych, za-

kończonych pokojem w Oliwie w 1660 r., pojawiła się ko-

nieczność remontu niekonserwowanych umocnień. Szcze-

gólnie ucierpiał Szaniec Zachodni i jego odbudowę z doda-

niem rawelinu rozpoczęto w 1669 r. według projektów Je-

rzego Strakowskiego. Po śmierci projektanta w 1675 r. za-

stanawiano się nad zasadnością kontynuowania tak szeroko

zakrojonych prac, wymagających po ukończeniu dzieła ob-

sadzenia go przez liczną załogę. Stan Szańca Zachodniego

jednak systematycznie pogarszał się i już w 1683 r. wyma-

gał kolejnego kosztownego remontu. Dyskusję zakończono

dopiero w 1688 r., kiedy to zaakceptowano projekt majo-

ra von dem Ostena. Szaniec ponownie rozebrano i zbudo-

wano od nowa, w postaci mniejszego założenia, składające-

go się z trzech rawelinów otoczonych fosą. W 1708 r. we-

dług projektów francuskiego inżyniera Jana Charpentiera,

nawiązujących do nowatorskich koncepcji Sebastiana le

Prestre de Vaubana, zredukowano Szaniec Wschodni, prze-

kształcając go w szeroki stok z niewielkimi szańcami oraz

drogą krytą z placami broni i skazamatowanymi trawersa-

mi. W trakcie prac, 11 października 1709 r. pożar strawił

wnętrze Latarni oraz jej hełm. Wieżę odbudowano w 1721 r.

i zwieńczono w 1724 r. późnobarokowym hełmem.

Twierdza Wisłoujście stała się szczególnie sławna w 1734 r.,

kiedy to szerokim echem na całym świecie odbiły się działania

militarne związane z wojną sukcesyjną o tron polski. W trak-

cie sporu, zapoczątkowanego w 1733 r. między Stanisławem

Leszczyńskim a synem Augusta II, późniejszym Augustem III,

Gdańsk odegrał rolę kluczową. Nie tylko opowiedział się po

stronie Leszczyńskiego, ale także udzielił mu gościny. W kon-

sekwencji spowodowało to od połowy lutego 1734 r. półrocz-

ne oblężenie miasta przez wojska rosyjskie, potem również sa-

skie. Do generalnego ataku skierowanego na Westerplatte

i Wisłoujście atakujący przystąpili w czerwcu. Wspierane arty-

lerią floty rosyjskiej bombardowanie było na tyle silne, że 23

czerwca Francuzi poddali się, a za ich przykładem dzień póź-

niej poszła załoga twierdzy. Wobec bezsensowności dalszego

oporu i po wcześniejszym umożliwieniu Leszczyńskiemu

ucieczki, 7 lipca 1734 r. podpisano akt kapitulacji miasta.

Wisłoujście obsadziły wojska rosyjskie, stacjonujące

tam do czasu zapłacenia przez Gdańsk kontrybucji w 1736 r.,

4. Latarnia z późniejszą nadbudową od strony wejścia na dziedziniec

Wieńca, stan w 2003 r.

5. Widok Wieńca otoczonego kamieniczkami z dziedzińca Fortu

Carré, pośrodku zdobione kamieniarką wejście do Wieńca, z prawej

dom komendanta, z lewej dom oficera artylerii, stan w 2003 r.

6. Wnętrze jednej z kazamat Wieńca, stan w 2003 r.

7. Zrekonstruowane szczyty kamieniczek dobudowanych do Wieńca,

stan w 2003 r.

jednak twierdza ta coraz bardziej traciła na znaczeniu. Wy-

nikało to z jej oddalania się od brzegu morza na skutek po-

wstawania mielizn i łach piaskowych u ujścia Wisły. Na

przełomie XVII i XVIII w. przekształciły się one w wyspy

West Plaate i Ost Plaate, co spowodowało zmianę główne-

go toru wodnego na tzw. Głębię Zachodnią. Światło na

wieży stawało się mylące i w 1758 r. przestała ona pełnić

funkcję latarni. Zastąpiono ją dwiema blizami, wytyczają-

cymi nowy szlak do portu. W 1772 r., w wyniku pierwsze-

go rozbioru, Prusacy zagarnęli Westerplatte i zbudowali

tam w latach 1788-1790 cztery ziemne szańce, zapewnia-

jące kontrolę nad portem, a w marcu 1793 r., po drugim

rozbiorze, zajęli już całe miasto. Większe ożywienie prac

fortyfikacyjnych nastąpiło w okresie wojen napoleońskich,

kiedy to w 1806 r. wojska pruskie częściowo odtworzyły

bastiony Szańca Wschodniego. Od 1811 r. prace kontynu-

owali Francuzi, nieznacznie przebudowując również Sza-

niec Zachodni w dzieło koronowe z rawelinem, zwane

Fortem Montebello. Nadbudowano także dodatkową kon-

dygnację nad koszarami na dziedzińcu Fortu Carré. Ich

uwaga skupiła się jednak na innych elementach systemu

obronnego miasta, w tym przede wszystkim na Górze Gra-

dowej, gdzie powstała unikatowa redita (franc. reduit –

śródszaniec), zaprojektowana przez słynnego generała

Françoisa Nicolasa Benoita Haxo.

Po odbiciu miasta przez Rosjan w 1813 r. i przekazaniu

go Prusakom nie prowadzono większych prac fortyfikacyj-

nych, twierdzę natomiast zamieniono w więzienie. Dopiero

od 1866 r., w ramach programu modernizacji pruskich

twierdz, dostosowujących je do nowych rodzajów artylerii

oraz doskonalszych materiałów wybuchowych, na zrekon-

struowanym Szańcu Wschodnim powstały magazyny pro-

chowe, laboratoria – warsztaty amunicyjne oraz wielofunk-

cyjne schrony dla dział oraz obsługi. Elewacje Fortu Carré

przelicowano nową cegłą, a w kazamatach bastionów za-

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 1 • 2008

bezpieczonych fragmentów murów Latarni oraz szczytów

kamieniczek Wieńca. Od 1956 r. do początku lat dzie-

więćdziesiątych część kazamat Fortu Carré użytkowały

Gdańskie Zakłady Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego

„Dagoma”, wykorzystując je jako magazyn pulpy owoco-

wej, niezbędnej w procesie technologicznym produkcji

dżemów, marmolad oraz win owocowych.

Twierdzę do rejestru zabytków wpisano dopiero

w 1959 r., jednak przez długi czas brakowało środków na

należytą jej opiekę. Na przełomie lat pięćdziesiątych

i sześćdziesiątych w ramach prac ratowniczych odbudowa-

no Latarnię, zabezpieczono Wieniec wraz z kamieniczkami

oraz koszary. Od 1964 r. opracowywano kolejne niezreali-

zowane projekty konserwacji murów Fortu Carré, na póź-

niejszy czas natomiast odłożono wszelkie prace konserwa-

torskie przy Szańcu Wschodnim, na którym swoje miejsce

znalazły m.in. posterunek policji wodnej oraz jachtkluby.

Ogromne szkody poczyniło ulokowanie w pobliżu twier-

dzy w 1969 r. Przedsiębiorstwa Przemysłowo-Handlowego

„Siarkopol”, z rozległym składowiskiem siarki oraz nadbrze-

żem przeładunkowym. W trakcie jego budowy zniwelowano

fragment Bastionu Puckiego oraz kurtyny, a cała twierdza

znalazła się w bezpośredniej strefie ochronnej, w której wy-

stępowało wyjątkowo silne zanieczyszczenie środowiska,

uniemożliwiające długotrwały pobyt ludzi. Związki siarki

i dodatkowo fluoru z pobliskich Gdańskich Zakładów Na-

wozów Fosforowych „Fosfory” wywołały postępującą erozję

murów twierdzy oraz zamieranie roślinności wzmacniającej

ziemne nasypy. W tym czasie nastąpiła też silna destrukcja

murów Fortu Carré na poziomie lustra wody, wiążąca się ze

zwiększonym falowaniem, wywołanym coraz intensywniej-

szym ruchem na poszerzonym kanale portowym.

W 1974 r. zarząd nad Fortem Carré przejęło Muzeum

Historii Miasta Gdańska. W 1978 r. wykonano stalową

ściankę Larsena, chroniącą mury fortu od strony kanału por-

towego. W latach osiemdziesiątych ponownie wyremonto-

wano Wieniec wraz z kamieniczkami. W kolejnej dekadzie

przeprowadzono wycinkę drzew na nasypach fortu oraz

kontynuowano prace przy Wieńcu, w tym przy domu ko-

mendanta. W tym czasie też pokryto kamieniczki dachówka-

mi ceramicznymi. W 1991 r. zabezpieczono Bastion Furta

Wodna, jednak intensywniejsze prace rewaloryzacyjne Fortu

Carré prowadzono dopiero w latach 2003-2005. Odtworzo-

no wtedy pierwotne profile wałów ziemnych oraz systemy

wentylacyjne poszczególnych bastionów. Największy zakres

prac został wykonany na Bastionie Artyleryjskim, gdzie od-

nowiono izolacje poziome oraz odwodnienia. Uzupełniono

także ubytki w jego elewacjach oraz zabezpieczono betono-

wym wieńcem fragment szybko korodującej ścianki Larsena.

Plany zagospodarowania twierdzy, w większości nie-

zrealizowane, zmieniały się wielokrotnie w ciągu lat.

Pierwsze z 1960 r. dotyczyły przekształcenia kamieniczek

Wieńca w hotel dla planowanej Bazy Promowej. Kolejne

z 1972 r., zlecone przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekre-

acji, paradoksalnie nieuwzględniające skażenia środowi-

ska, zakładały stworzenie bazy turystyczno-noclegowej.

Studium o charakterze konserwatorskim, w którym zawar-

to postulaty do planów zagospodarowania przestrzennego,

opracowano w latach 1986-1987. W 1987 r. powstał ko-

lejny projekt adaptacji fortu na schronisko oraz hotel,

a w 1991 r. proponowano stworzenie zespołu muzealnego

Park Pamięci Westerplatte-Wisłoujście, łączącego symbo-

liczne miejsca walki o dostęp Polski do morza.

montowano nowoczesną broń. Wieżę po pożarze w 1889 r.

zwieńczono stożkowym hełmem. W tym czasie jednak waż-

niejsza była realizacja dzieł w rejonie Nowego Portu. Mimo

licznych modernizacji, pod koniec XIX w. umocnienia pre-

zentowały niewielką wartość bojową i powoli były likwido-

wane w związku z rozbudową portu. Definitywny ich kres

położyła w 1920 r. demilitaryzacja Gdańska, będąca wyni-

kiem postanowień Traktatu Wersalskiego, sankcjonującego

powstanie Wolnego Miasta. Wtedy też na terenie twierdzy

powstała przystań żeglarska wraz z infrastrukturą.

W trakcie działań wojennych w 1945 r. w nasypach

umocnień wykonano system okopów, a we wnętrzach ba-

stionów urządzono szpital polowy. W czasie ostrzału arty-

leryjskiego, bombardowań oraz pożarów znacząco uszko-

dzony został Wieniec z Latarnią, w mniejszym stopniu

Fort Carré. W okresie powojennym do 1955 r. jego admi-

nistracją zajmował się Zarząd Morskiego Portu Handlowe-

go Gdańsk. Wówczas pogłębiała się dewastacja obiektu,

gdyż niedozorowany stał się rezerwuarem tanich materia-

łów budowlanych. Duże zniszczenia spowodowała wichu-

ra w 1953 r., nastąpiło wówczas m.in. zawalenie się nieza-

SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 1 • 2008

8. Widok Fortu Carré z Szańca

Wschodniego, z lewej wjazd

do fortu oraz Bastion

Południowo-Wschodni,

na pierwszym planie Bastion

Ostroróg, w głębi Latarnia,

z prawej Bastion Artyleryjski,

stan w 2003 r.

(ilustracje: 1,4-8 – Przemysław

Maćkowiak)

W sezonie letnim 1992 r. Fort Carré po raz pierwszy

w okresie powojennym udostępniono dla ruchu turystycz-

nego, za co muzeum otrzymało Nagrodę Zespołową III

Stopnia za Najciekawsze Wydarzenie Muzealne Roku 1992.

Ze względu na duże zainteresowanie obiektem, w 1994 r.

opracowano projekt przebudowy domu komendanta na ce-

le recepcyjne. Problemy finansowe spowodowały jednak, że

w Roku Milenijnym 1997, związanym z obchodami tysiąc-

lecia miasta Gdańska, obiekt ponownie zamknięto dla zwie-

dzających. W tym też roku twierdza Wisłoujście znalazła się

na amerykańskiej liście stu najbardziej zagrożonych obiek-

tów na świecie, przygotowywanej przez World Monuments

Watch (Światowy Program Ochrony Zabytków). Rozpoczę-

to wówczas wszechstronne starania o fundusze na ratowanie

zabytku. Ważne było także stworzenie kompleksowego,

wieloletniego programu interdyscyplinarnych badań. Mu-

zeum zamierzało również przejąć Szaniec Wschodni, należą-

cy do skarbu państwa, a w scalonej twierdzy urządzić atrak-

cyjną wystawę, przystań żeglarską oraz ożywić miejsca, wy-

korzystując elementy nawiązujące do jego tradycji, organi-

zując plenery, koncerty, przedstawienia teatralne. W 2002 r.

powstała koncepcja adaptacji Twierdzy Wisłoujście na Mię-

dzynarodowe Centrum Spotkań.

Ważnym dokumentem było uchwalenie przez Radę

Miasta Gdańska 20 grudnia 2001 r. Studium uwarunko-

wań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta

Gdańska , w którym szczególną uwagę zwrócono na ko-

nieczność docenienia wartości zabytków architectura mili-

taris . Studium to stało się podstawą dalszych prac związa-

nych z wszechstronną rewaloryzacją oraz konserwacją ze-

społu gdańskich fortyfikacji, w tym przede wszystkim dzieł

o znaczeniu ponadregionalnym, takich jak Twierdza Wi-

słoujście czy Fort Grodzisko. Nową formułą ochrony ob-

szarowej oraz krajobrazowej, szczególnie przydatną

w ochronie zespołów fortyfikacji, stała się też Ustawa

z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad

zabytkami, umożliwiająca tworzenie parków kulturowych

w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania

wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nie-

ruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji

budowlanej i osadniczej (obecnie w Gdańsku funkcjonuje

z powodzeniem prekursorski Park Kulturowy Fortyfikacji

Miejskich Twierdza Gdańsk, zajmujący się przede wszyst-

kim administrowaniem Fortu Grodzisko).

W 2003 r. opracowano koncepcję rewitalizacji dzielnic

poprzemysłowych Westerplatte oraz Wisłoujście, uwzględ-

niającą w maksymalnym stopniu jej dofinansowanie w ra-

mach funduszy europejskich. Ideą przewodnią projektu

było założenie, że kluczem do ochrony twierdzy jest przy-

wrócenie tej dzielnicy waloru atrakcyjności inwestycyjnej.

Autorzy zaproponowali lokalizację w twierdzy części mu-

zealnej z trasą turystyczną, zespołu recepcyjnego dla im-

prez plenerowych, gastronomii, przystani żeglarskiej, ho-

telu, pensjonatu oraz schroniska. W kwietniu 2004 r. Ra-

da Miasta uchwaliła Program rewitalizacji obszarów zde-

gradowanych w Gdańsku – lokalny program rewitalizacji,

uwzględniający także zespoły fortyfikacji. Znaczące środki

finansowe na prace przy tych obiektach zarezerwowano

w Wieloletnim Planie Inwestycyjnym na lata 2004-2008.

W latach 2004-2005 Nadbałtyckie Centrum Kultury zre-

alizowało projekt, mający na celu dowartościowanie tego

niedocenianego dziedzictwa. Odbyły się sesje, wystawy,

spacery po obiektach. W latach 2005-2006 odtworzono

drewniany most zwodzony fosy zewnętrznej w formie

z przełomu XIX i XX w.

Obecnie Gdańsk uczestniczy w realizowanym od 2006 r.

projekcie Baltic Fort Route, dofinansowywanym ze środ-

ków Unii Europejskiej. W zamierzeniu ma on ułatwiać kon-

takty administratorów poszczególnych obiektów z rejonu

Morza Bałtyckiego, a także instytucji naukowych zajmują-

cych się tą problematyką. Istotne jest również wypracowa-

nie wspólnej strategii promocji turystycznej, uwzględniają-

cej zasady ochrony dziedzictwa kulturowego, jakim są for-

tyfikacje uczestniczące w projekcie. Efektem ma być też sieć

wzajemnych relacji oraz powiązań, ułatwiających wymianę

doświadczeń między uczestnikami projektu, a także pozy-

skiwanie środków na utrzymanie umocnień. W projekcie

biorą udział partnerzy z Polski, Niemiec, Litwy oraz Rosji.

Wielka szkoda, że najciekawsza część umocnień Twier-

dzy Wisłoujście, jakim jest Fort Carré, mimo niewątpliwie

wyjątkowych walorów architektoniczno-krajobrazowych

w dalszym ciągu nie jest udostępniona dla ruchu turystycz-

nego. Skutkiem wieloletnich zaniedbań jest również to, że

twierdza nie funkcjonuje w świadomości społecznej, przez

co m.in. niezmiernie trudno było pozyskiwać fundusze na

jej konserwację oraz adaptację. W 1980 r. Krzysztof Biskup

na łamach „Spotkań z Zabytkami” (K. Biskup, ... twierdza

Wisłoujście, nr 4, 1980, ss. 36-38) dramatycznie apelował

o ratowanie cennego zabytku. Na szczęście, od tego czasu

wiele zmieniło się na lepsze i mimo wszystko wydaje się, że

największe niebezpieczeństwa zagrażające zespołowi zosta-

ły zażegnane – m.in. od lat dziewięćdziesiątych zmniejsza

się emisja zanieczyszczeń z „Siarkopolu”, natomiast przy sa-

mym obiekcie wykonano też wiele prac zabezpieczających.

Należy mieć nadzieję, że Muzeum Historii Miasta Gdańska,

administrujące obiektem, podoła wyzwaniu, jakie je czeka,

tym bardziej że turystyka forteczna staje się coraz bardziej

popularna nie tylko za granicą, ale także w naszym kraju.

Przemysław Maćkowiak

8 SPOTKANIA Z ZABYTKAMI nr 1 • 2008

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: