Wykłady z dydaktyki ogólnej
Koncepcja człowieka oświeconego powstała w XVIII wieku i mimo niechętnego podejścia do niej, przetrwała aż do wieku XX. Główny cel nauczania stanowiło w niej przekazywanie gotowej wiedzy, możliwej do reprodukowania w odpowiednim czasie, która pozwalała na przystosowywanie się do rzeczywistości, zatem zadaniem ucznia było zapamiętanie przekazywanej mu wiedzy z uwzględnieniem zasady: im lepsze zapamiętanie, tym lepsza wiedza. W tym procesie nauczyciel stanowił nadawcę a uczeń odbiorcę, znaczenie miała wiedza typu "wiem, że" podczas gdy dzisiaj bardziej przydatna jest wiedza "wiem jak". W koncepcji oświeceniowej treści dominowały nad umiejętnościami, a wiedza przekazywana była jedynie w sposób werbalny. Strukturę wiedzy narzucał nauczyciel już podczas jej przekazywania, więc młodemu pokoleniu zaszczepiano wartości uznawane przez stare pokolenie. Uczniowie byli traktowani w kategorii układu reaktywnego sterowanego z zewnątrz; innymi słowy - byli traktowani przez nauczycieli przedmiotowo.R E K L A M A czytaj dalej ↓
System dydaktyczny
Na dany system dydaktyczny składa się całokształt zasad dotyczących organizacji, treści, metod, środków nauczania i uczenia się, które tworzą pewną spójną wewnętrznie strukturę podporządkowaną realizacji społecznie akceptowanych celów kształcenia. Wyróżnia się następujące systemy dydaktyczne, z których każdy zbudowany jest ze szczegółowych podsystemów:
tradycyjny
progresywistyczny
współczesny
System tradycyjny reprezentowany był przez takich pedagogów jak:
Herbart
Bell
Sturm
Komeński
Celem Herbarta było wychowanie posłusznego i prawego moralnie człowieka, zatem jego system dydaktyczny opierał się na nauczaniu wychowującym, polegającym na kierowaniu dzieckiem przez organizowanie mu wolnego czasu. Głównym przedstawicielem systemu progresywistycznego był Deway, którego zdaniem warunek jasności treści stanowi ich odpowiednie przygotowanie. W przypadku współczesnego systemu dydaktycznego do czynienia mamy ze złożoną, kompleksową oraz dynamiczną całością, która obejmuje w swojej strukturze osoby (czyli nauczycieli i uczniów), proces nauczania i uczenia się oraz współczynniki tego procesu w postaci celów, treści, środków oddziaływania itd.
Zatem w systemie tradycyjnym proces nauczania dominuje nad procesem uczenia się, w systemie progresywistycznym dominuje pragmatyzm oraz uczenie się, natomiast we współczesnym systemie dydaktycznym nauczanie równoważy się z uczeniem, a nauczyciel i uczeń wzajemnie na siebie oddziałują.
Szkoła tradycyjna:
treści nauczania podzielone są na poszczególne przedmioty
wiedza jest przekazywana przez nauczyciela
uczniowie zazwyczaj są bierni
uczniowie nie mają głosu w sprawie doboru treści nauczania
dominacja uczenia się pamięciowego
uczniowie są zachęcani do nauki przez zewnętrzne motywy
ma miejsce częste sprawdzanie wyników nauczania
panuje współzawodnictwo
szkoła stanowi jedyny teren uczenia się (tylko praca domowa jest wykonywana poza nią)
mały nacisk na własną, spontaniczną twórczość uczniów
Szkoła progresywistyczna:
treści nauczania podzielone są na interdyscyplinarne bloki
uczniowie samodzielnie zdobywają wiedzę
nauczyciel jedynie obserwuje pracę uczniów
uczniowie biorą aktywny udział w zajęciach
uczniowie mają wpływ na dobór treści nauczania
przeważa uczenie się w toku rozwiązywania problemów
sporadyczna kontrola wyników kształcenia
współpraca uczniów podczas wykonywania zadań
szkoła stanowi główne, lecz nie jedyne miejsce uczenia się
Treści kształceniato element świadomie dobranej wiedzy; to całokształt zasadniczych wiadomości oraz umiejętności z danej dziedziny nauki, techniki czy sztuki. Treści kształcenia muszą być adekwatne do wymagań naukowych, społecznych, kulturalnych danego społeczeństwa oraz zgodne z przyjętą koncepcją nauczania przez władze oświatowe kraju.
Wymagania naukowe polegają na tym, iż treści kształcenia muszą odpowiadać wymaganiom nauki, gdzie wiedza wraz z umiejętnościami stanowią składnik naukowego poglądu na świat. Wymagania dydaktyczne natomiast są wynikiem konieczności przestrzegania postulatów systematyczności oraz korelacji. Dany układ treści jest systematyczny, gdy jest zgodny z wewnętrzną logiką określonej gałęzi wiedzy, natomiast korelacja oznacza, iż wyeksponowane zostały związki zachodzące pomiędzy różnymi przedmiotami z przypisaniem jednemu z nich szczególnej roli. Istnieją następujące układy treści nauczania:
układ liniowy - polega na tym, że poszczególne partie materiału tworzą pewien nieprzerwany ciąg powiązanych ze sobą ogniw, które są zazwyczaj tylko raz przerabiane w trakcie całej nauki szkolnej
układ koncentryczny - pewne treści kształcenia są co jakiś czas powtarzane, a z każdym kolejnym razem ich zakres jest stopniowo poszerzany o nowe wiadomości
układ spiralny - uczniowie mając cały czas na uwadze problem wyjściowy, stopniowo poszerzają zakres informacji z nim związanych
Teorie doboru treści kształcenia
Materializm dydaktyczny - podstawowym zadaniem szkoły jest przekazanie uczniom jak największej wiedzy ze wszystkich możliwych dziedzin nauki; realizacja programu wymusza na nauczycielu pośpiech i powierzchowność pracy, podczas gdy nauka uczniów jest bardzo mało efektywna.
Formalizm dydaktyczny - pojawił się w końcu XVIII wieku, jako cel obrał pogłębianie, rozszerzanie oraz uszlachetnianie zainteresowań i zdolności uczniów.
Utylitaryzm dydaktyczny - jego początek to przełom XIX i XX wieku w Stanach Zjednoczonych, istotą jego była postawa indywidualnej i społecznej aktywności uczniów.
Teoria problemowo - kompleksowa - autorem tej koncepcji jest Bogdan Suchodolski, który jako główne założenie obrał to, iż wykształcenie ogólne jest niezbędnym składnikiem wykształcenia zawodowego, lecz treści kształcenia nie mogą być wyznaczone jedynie potrzebami pracy zawodowej. Celem wiedzy jest ułatwianie procesu poznawania rzeczywistości, a w miejsce dotychczasowego układu treści informacyjno - systematycznego powinno się wprowadzić układ problemowo- kompleksowy.
Strukturalizm - prekursorem tej koncepcji był Kazimierz Sośnicki, który tym określeniem starał się sprecyzować założenia związane z doborem i układem treści kształcenia socjalistycznej szkoły. Główną tezą strukturalizmu było założenie mówiące o przeładowaniu programów nauczania, z czym wiązał się postulat redukcji treści nauczania, co było sprzeczne z postulatem rozwoju nauki. Należy zatem tworzyć programy nauczania, które odzwierciedlają system wiedzy tak poszczególnych jej dyscyplin jak i całokształtu nauki.
Egzemplaryzm - główną tezą przedstawicieli tej teorii było założenie, iż istnieje bezwzględna potrzeba redukcji materiału nauczania dotychczasowych programów w różnych typach szkół.
Materializm funkcjonalny - teoria opracowana przez Wincentego Okonia, który zaznaczał potrzebę opracowania takiego programu nauczania, który zapewniałby uczniom wiedzę oraz umiejętności niezbędne dla przekształcania otaczającej ich rzeczywistości. Podstawą tej koncepcji jest założenie dotyczące integralnego związku poznania z działaniem - należy umożliwić uczniom korzystanie ze zdobytej wiedzy w przekształcaniu dostępnych im fragmentów rzeczywistości społecznej i przyrodniczej oraz kształcić ich w sposób sprzyjający samodzielnemu myśleniu i działaniu oraz samokształceniu.
Teoria programowania dydaktycznego - przedstawiciele tej koncepcji przywiązywali duże znaczenie do odpowiedniej analizy treści nauczania poprzez wykorzystanie metody macierzy dydaktycznych.
Geneza dydaktyki
Termin dydaktyka (z grec. "didasco" - nauczać, "didascalos" - nauczyciel) został po raz pierwszy użyty w XVII wieku w Niemczech. Początkowo (XVII - XVIII wiek) dydaktyka była traktowana jako sztuka nauczania, a więc przekazywania informacji; skupiała się na nauczycielu i jego czynnościach. Dominujący w XVIII - XIX wieku nurt dydaktyki określono mianem dydaktyki tradycyjnej, związanej przede wszystkim z nazwiskiem J. F. Herbarta.
Przełom XIX i XX wieku to nowy nurt - tzw. nowe wychowanie - który koncentrował się przede wszystkim na dziecku: jego rozwoju i potencjalnych możliwościach już od samego momentu urodzenia. W związku z tą koncepcją zmieniła się również dydaktyka, która zaczęła być określana jako sztuka uczenia się oraz skoncentrowana była nie tyle na nauczycielu na uczniu - sposobie jego uczenia się, rozwiązywania problemów oraz jego rozwoju. Dydaktyka ta stanowiła teorię uczenia się określaną mianem dydaktyki progresywnej (także progresywistycznej, postępowej), która wiązała się z amerykańskim psychologiem Johnem Dewey'em. Zatem dydaktyka Herbarta oznaczała sztukę nauczania, podczas gdy dydaktyka Dewey'a - sztukę uczenia się.
Współcześnie, dydaktyka stanowi zarówno teorię nauczania jak i teorię uczenia się, czyli teorię kształcenia, rozwijającą się jako jedna z subdyscyplin pedagogiki (istnieją różne odłamy dydaktyki). Wśród polskich dydaktyków wymienić należy:
Okonia
Kupisiewicza
Konarzewskiego
Kruszewskiego
Przedmiot badań i główne zadania dydaktyki
Na przedmiot badań dydaktyki składa się samokształcenie, w którym to procesie nauczyciel jedynie w pośredni sposób kieruje pracą ucznia. Ogólnie ujmując, przedmiotem dydaktyki jest analiza procesów nauczania i uczenia się zorganizowanych w świadomy, planowy i systematyczny sposób.
Proces kształceniato zbiór wzajemnie się warunkujących czynności nauczyciela i uczniów, które są podporządkowane realizacji wspólnego celu, czyli wywołania założonych, względnie trwałych zmian w obrębie osobowości uczniów. Przedmiot badań dydaktyki stanowi proces nauczania i uczenia się wraz z czynnikami go wywołującymi, warunkami w których on przebiega oraz jego rezultatami. Realizacja procesu nauczania i uczenia się zakłada zawsze osiąganie określonych celów oraz istnienie pewnych treści, metod, form organizacyjnych i środków. Naukami pomocniczymi dydaktyki są takie dziedziny jak:
psychologia
socjologia
logika
filozofia
W ogólnym ujęciu, dydaktyka zajmuje się analizą oraz opisem systemów dydaktycznych funkcjonujących w szkolnictwie na całym świecie.
Przedmiot badań dydaktyki stanowi wyraźnie zdeterminowana działalność społeczna (dydaktyczna), której celem jest kształcenie oraz przekształcanie ludzi w zależności od zmieniających się ideałów, celów i potrzeb społecznych. Składnikami tej działalności społecznej są czynności nauczyciela i uczniów, wywołujące określone skutki w postaci racjonalnego uczenia się, w wyniku którego uczniowie opanowują określone wiadomości, umiejętności i nawyki, kształtują się w nich pewne przekonania, poglądy oraz system wartości. Dydaktyka posiada następujące funkcje:
deskrypcyjna - opisuje ona pewne fakty oraz zjawiska dydaktyczne
eksplikacyjna - wyjaśnia fakty i zjawiska dydaktyczne
predykcyjna (prospektywna)
praktyczna - odzwierciedla efekty badań innych funkcji
Celem dydaktyki jest badanie systemów dydaktycznych, celów i treści kształcenia, procesu kształcenia wraz z jego uwarunkowaniami. Do zadań dydaktyki ogólnej należy:
naukowa analiza oraz formułowanie celów kształcenia (ogólnych i szczegółowych)
dobór treści kształcenia
analiza procesu kształcenia (jego elementów)
formułowanie zasad kształcenia
Dydaktyka będąca subdyscypliną pedagogiki wykorzystuje następujące metody badawcze:
eksperyment pedagogiczny (badanie określonego wycinka rzeczywistości przez wywoływanie lub tylko zmienianie przebiegu procesu w wyniku wprowadzenia nowego czynnika oraz obserwowanie powstałych pod jego wpływem zmian)
metoda indywidualnych przypadków
monografia
sondaż diagnostyczny - ankieta (badanie opinii respondentów na dany temat)
Podstawowe pojęcia
Uczenie się - według Okonia to proces, w trakcie którego na podstawie doświadczenia, poznania oraz ćwiczenia powstają nowe formy zachowania się i działania lub ulegają zmianom formy wcześniej nabyte. Jest to rodzaj ludzkiej działalności, mający przewagę nad innymi formami takimi jak zabawa czy praca w okresie dzieciństwa oraz młodości. Wroczyński wymienia następujące cechy świadomie zorganizowanego procesu uczenia się:
aktywność osoby uczącej się
ukierunkowanie tej aktywności poprzez dążenie do osiągnięcia wcześniej założonego wyniku
planowość
ciągłość
wewnętrzna spójność (poszczególnych czynności)
Nauczanie - według Okonia to planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami, polegająca na wywołaniu oraz utrwaleniu zmian w ich wiedzy, dyspozycjach i postępowaniu w wyniku uczenia się, opanowywania wiedzy, przeżywania wartości oraz prowadzenia własnej działalności praktycznej. Jest to intencjonalna działalność związana z procesem kształcenia i wychowania.
Kształcenie - to całokształt czynności oraz procesów umożliwiających ludziom poznawanie przyrody, społeczeństwa i kultury oraz uczestnictwo w ich przekształcaniu i możliwie wszechstronny rozwój własnej sprawności fizycznej, umysłowej, zainteresowań oraz zdolności. Kształcenie obejmuje nauczanie i uczenie się, zatem zakłada uczestniczenie w nim nauczyciela i uczniów. Kształcenie realizowane samodzielnie przez uczącego się to samokształcenie, umożliwiające nabywanie kwalifikacji ogólnych. Proces kształcenia można organizować w sposób bezpośredni lub pośredni. Rezultat kształcenia stanowi wykształcenie.
Wychowanie - zakłada celowo organizowane oddziaływania prowadzące do osiągania założonych zmian w funkcjonowaniu jednostki lub całej grupy. Odpowiedzialność za szczególne zadania wychowawcze ponosi rodzina. Proces wychowania zakłada oddziaływanie ze strony środowiska społecznego oraz przyrodniczego na jednostkę oraz spontaniczny, okazjonalny wpływ ze strony innych jednostek lub grup.
Socjalizacja - to proces wpajania jednostce niezbędnych w dorosłym życiu umiejętności, kształtowania jej osobowości, przekazywania odpowiedniego systemu wartości, oraz przyjętych w społeczeństwie norm i wzorów. Resocjalizacja oznacza proces ponownego włączania jednostki do życia społecznego.
Taksonomia celów
Taksonomia stanowi narzędzie umożliwiające dokonywanie klasyfikacji rzeczy oraz ukazywanie zachodzących między nimi relacji. Jest to narzędzie pomocne podczas podejmowania decyzji dotyczących celów dydaktycznych. Taksonomia jest wynikiem pracy Blooma oraz jego zespołu oraz dotyczy ona zarówno dziedziny poznawczej jak i emocjonalnej; jest powszechnie wykorzystywana w planowaniu nauczania. Taksonomia dotyczy trzech dziedzin:
dziedziny poznawczej - wyodrębniono 6 poziomów w procesie nabywania wiedzy, na których dokonują się poszczególne procesy poznawcze; każdemu z tych poziomów odpowiada dany proces intelektualny:
zapamiętywanie wiadomości
rozumienie wiadomości
zastosowanie
analiza
synteza
ocena
dziedziny emocjonalnej - wyróżnia się 5 kategorii, określających stopień wymaganego od uczniów zaangażowania albo napięcia emocjonalnego:
odbieranie bodźców
reagowanie
wartościowanie
systematyzacja wartości
uwewnętrznienie systemu wartości
dziedziny psychomotorycznej - wyróżnia się 6 kategorii, uszeregowanych od prostych odruchów aż do złożonych czynności przekazywania innym swoich myśli i emocji:
odruchy
ruchy podstawowe
zdolności percepcyjne
zdolności fizyczne
ruchy wyćwiczeniowe
ruchowe środki wyrazu
Cele kształcenia według W. Okonia
Celem kształcenia ogólnego jest zapewnienie uczniom ich optymalnego rozwoju intelektualnego, chodzi tu zatem o kształtowanie osobowości uczniów. w ujęciu rzeczowym, kształcenie ogólne posiada trzy podstawowe cele:
opanowanie podstaw naukowej wiedzy z zakresu przyrody, społeczeństwa, techniki i sztuki na poziomie umożliwiającym zrozumienie zasadniczych rzeczy, zjawisk oraz wydarzeń i procesów
ogólne przygotowanie do prowadzenia działalności praktycznej, a więc wykształcenie polegające na opanowaniu podstawowych form działalności praktycznej umożliwiających poznawanie i przekształcanie przyrody, społeczeństwa i kultury
kształtowanie naukowych przekonań oraz naukowego światopoglądu; nabywane przez uczniów wiadomości oraz doświadczenia praktyczne (będące obiektywnym budulcem wykształcenia ogólnego) zostają usystematyzowane oraz wartościowane w wyniku czego następuje akceptacja lub odrzucenie ich przez ucznia
Ogniwa procesu kształcenia według W. Okonia
Wyróżnione przez Okonia ogniwa dotyczą poszczególnych momentów procesu nauczania i uczenia się, jego przebiegu oraz pożądanych wyników. Są one sformułowane w postaci dyrektyw postępowania przeznaczonych dla nauczyciela, które są różne w przypadku różnych rodzajów lekcji - podających lub poszukujących.
ogniwa procesu kształcenia na lekcji podającej:
przygotowanie do pracy
podanie nowego materiału
synteza przekazanego materiału
kontrola stopnia opanowania nowych wiadomości przez uczniów (wykrywanie braków i luk w wiadomościach i umiejętnościach uczniów)
Zaletą tego rodzaju lekcji jest to, iż umożliwia on szybkie przekazywanie uczniom pewnej gotowej wiedzy, natomiast wadą - mała aktywność uczniów
ogniwa procesu kształcenia na lekcji poszukującej:
uświadomienie przez uczniów określonej trudności teoretycznej lub praktycznej (pod okiem nauczyciela)
sformułowanie problemu
sformułowanie możliwych hipotez prowadzących do rozwiązania problemu
empiryczna weryfikacja założonych hipotez
włączenie nabytych wiadomości oraz umiejętności do posiadanej już wiedzy, utrwalenie oraz zastosowanie ich w toku działalności teoretycznej lub praktycznej
W toku lekcji poszukującej uczeń musi wykazać się samodzielnym myśleniem i działaniem, co zapewnia mu trwalszą wiedzę.
Zasady nauczania
Zasady nauczania- ogólnie przyjęte normy postępowania dydaktycznego dotyczące sposobu realizacji celów kształcenia. Istnieje wiele definicji zasad, w obrębie samej dydaktyki wyróżnić można przynajmniej trzy sposoby ujmowania terminu "zasada":
twierdzenie oparte na prawie naukowym rządzącym pewnymi procesami
norma postępowania uznanego jako obowiązujące
teza wywiedziona z pewnej doktryny
Zatem zasady nauczania to normy prakseologiczne dotyczące poprawnej pracy nauczyciela w procesie dydaktycznym.
Zasady nauczania określają kierunek pracy nauczyciela, ukazują zależności występujące pomiędzy poszczególnymi elementami procesu nauczania i uczenia się. Wyróżnia się następujące zasady nauczania:
zasada poglądowości - stosowana zarówno w lekcji podającej jak i poszukującej; według tej zasady nie można zastępować słowem rzeczywistości w miejscach, gdzie jest to niewskazane z psychologicznych lub dydaktycznych przyczyn
zasada przystępności (stopniowania trudności) - wymaga dopasowania nauczania do poziomu rozwoju uczniów
zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów w procesie nauczania i uczenia się - jest najważniejszą normą postępowania dydaktycznego, która nie pozwala nauczycielowi na zastępowanie pracy uczniów swoją pracą oraz wymaga od niego umiejętnego stopniowania trudności zadań stawianych przed uczniami
zasada systematyczności - decyduje ona o skuteczności świadomych działań ludzi; wymaga od nauczyciela, by systematycznie przygotowywał się do lekcji, dokonywał starannej analizy każdych zajęć oraz wymaga równomiernego zadawanie prac domowych, częstego stosowania sprawdzianów oraz dokonywania ocen wyników nauczania
zasada trwałości wiedzy uczniów
zasada operatywności - wymaga od nauczyciela stwarzania sytuacji prowadzących zarówno do przyswajania oraz odtwarzania wiadomości jak i wykorzystywania ich w swojej szkolnej pozaszkolnej pracy
zasada wiązania teorii z praktyką - dotyczy ona przygotowania uczniów do racjonalnego korzystania z wiedzy teoretycznej w różnego rodzaju sytuacjach praktycznych oraz w przekształcaniu rzeczywistości
Metody nauczania
Metoda nauczania- według W. Okonia to wypróbowany oraz systematycznie stosowany układ czynności nauczyciela i uczniów, realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w ich osobowości. Nawroczyński dokonał klasyfikacji metod nauczania dzieląc je na:
metody podające
metody poszukujące
metody laboratoryjne
Z kolei K. Sośnicki podzielił metody na sztuczne i naturalne. Inny podział uwzględnia metody:
oparte na słowie, takie jak na przykład opis, pogadanka, opowiadanie, dyskusja, wykład, praca z książką
obserwacyjne - pokaz lub metoda pomiaru rzeczy i zjawisk
działalność praktyczna uczniów - prace techniczne, zajęcia o charakterze produkcyjnym
METODY PODAJĄCE
METODY POSZUKUJĄCE
- wykład
- praca z mapą
- pogadanka
- dyskusja
- pokaz
- drzewo decyzyjne
- opowiadanie
- metaplan
- praca z książką
- ćwiczenia
- opis stabilny
- metody praktycznego działania
- konwersatorium
- metoda punktowa
Do metod opartych na słowie zalicza się następująco:
opowiadanie - zaznajomienie uczniów z pewnymi rzeczami czy zjawiskami poprzez ich słowny opis, metoda ta wykorzystywana jest zazwyczaj w pierwszych klasach szkoły podstawowej, powinno być obrazowe
wykład - przekazywanie pewnych wiadomości dotyczących różnych dziedzin naukowych; wykład jest zazwyczaj stosowany w szkolnictwie wyższym, gdyż wymaga umiejętności myślenia hipotetyczno - dedukcyjnego; wyróżnia się następujące rodzaje wykładów:
wykład konwencjonalny, którego treść przekazywana jest bezpośrednio w formie gotowej do zapamiętania
wykład problemowy stanowi ilustrację określonego problemu naukowego albo praktycznego
wykład konwersatoryjny - fragmenty mówione wykładu są przeplatane wypowiedziami słuchaczy
pogadanka - kierowana przez nauczyciela rozmowa z uczniami; nauczyciel zmierza do osiągania założonych celów poprzez stawianie uczniom odpowiednich pytań; pogadanka stanowi najstarszą metodę dydaktyczną, którą stosował już Sokrates; wykorzystywana jest głównie w niższych klasach podstawowych
dyskusja - wymiana poglądów na określony temat; wykorzystuje się ją w wyższych klasach szkoły podstawowej, gimnazjum i liceum, gdyż wymaga ona specjalnego przygotowania
praca z książką - jeden z podstawowych sposobów poznawania i utrwalania wiadomości; przyjmuje następujące formy:
uczenie się z podręcznika
sporządzanie notatek
lektura uzupełniająca
Do metod oglądowych, opartych na obserwacji zalicza się:
...
joasia_klaudia