Moździoch Sławomir - Bodaj się Piastów rządy nam święciły.pdf - Historia 1914 do - Mimi101074

sławomirmo´zdzioch

„Bodajsi˛ePiastówrz˛adynam´swi˛eciły” 1 .

Archeologiaopocz˛atkachpa´nstwapiastowskiego

Rozwa˙zanianatematpocz˛atkówpa´nstwwczesno´sredniowiecznychsnutenapod-

stawieanalizy´zródełarcheologicznychs˛azwieluprzyczyntrudne.Archeolo-

giczneuj˛eciategorodzajuproblematykistaj˛asi˛ewwi˛ekszymstopniuuprosz-

czonymiwykładamiteoriihistorycznych,antropologicznych,etnologicznychczy

socjologicznychani˙zeliefektemkonsekwentnejanalizy´zródełarcheologicznych.

Czymo˙znajednakzgodzi´csi˛ezopini˛a,˙zeniemateoriiarcheologicznych,s˛a

jedynieantropologiczne,historyczne,socjologiczne,etnologiczne,aszerokorozu-

mianaproblematykaorganizacjispołeczno-gospodarczejdawnychspołecze´nstw

ju˙zarcheologówprzerasta? 2 .

Przedmiotemponi˙zszychuwagjest szkicarcheologicznegoobrazu pocz˛at-

kówformowaniasi˛esystemuspołeczno-gospodarczegookre´slanegowliteraturze

mianempa´nstwawczesnopiastowskiego 3 .Miejscetegosystemuwczasieiprze-

strzenijestoczywi ´ scieprzedmiotemdyskusji.Najłatwiej,dlacelówponi˙zszych

rozwa˙za´numie´sci´cgopomi˛edzyOdr˛aaBugiem,pobrze˙zemBałtykunapółnocy,

aszczytamigórskimiSudetówiKarpatnapołudniu,wprzybli˙zeniuzgodnie

zkształtem,jakinadałmudokument„Dagomeiudex”wjegoterytorialnym,naj-

szerszymrozumieniu 4 .Acozwymiaremchronologicznym?Umiejscowieniepa´n-

stwawczesnopiastowskiegowczasiejestotyletrudne,˙zeniewiemy,wktórym

momenciepa´nstwoto,jakotakie,si˛ezacz˛eło.Ustalenietegomomentuzale˙zy

wdu˙zejmierzeodkształtudeﬁnicjipoj˛eciapa´nstwo.

1 TadeuszBoy ˙ Zele´nski, „Kurdeszministerialny”posłaZiemikrakowskiej,BronimierzaHetmajera” ,[w:] Słówka ,

Wrocław-Warszawa1988,s.297.

2 „...todaythereistoomuchdataforanarchaeologist’sbraintosynthesize.NotethatIdidnotsay»anyone’s

brain«.Isaid»anarchaeologist’sbrain«”–słowaK.V.Flannery’egozacytowanewprzedmowiedoMesoamerican

Village2009,s.XI.

3 Inspiracj˛adotychrozwa ˙ za´nstałasi˛e,mi˛edzyinnymi,znakomita,niedawnowydanapracaautorstwa

MichałaKary(Kara2009).

4 OtymdokumencieszerzejGarardLabuda(2003,s.9-17).Wtymsamymwydawnictwieró˙znekoncepcje

zasi˛egu„civitasSchinesghe”prezentowałMarekDulinicz(2003,s.106,ryc.4).

sławomirmo´zdzioch

„Bodajsi˛ePiastówrz˛adynam´swi˛eciły” 61

Znaczenietegoterminujestdyskutowaneodniemaldwuipółtysi˛acalat,

głównieprzezﬁlozofów.Dodyskusjinatentematwł˛aczalisi˛estopniowoprzed-

stawicieletak˙zeinnychnauk,awostatnimwiekutak˙zespecjali´scinowopowsta-

łychnaukopa´nstwie,czyteoriipa´nstwa.Parafrazuj˛acopini˛eMartinyLöw,wy-

powiedzian˛awstosunkudomiast 5 ,mo˙znabyłobystwierdzi´c:„Pa´nstwas˛aró˙zne”,

cowprawdzierozwi˛azywałobyproblemistnieniawliteraturzesetekdeﬁnicji 6 ,nie

przybli˙zynasjednakdocelu,jakimjest„archeologiczneuchwycenie”pocz˛atków

pa´nstwa.Zcałejpaletyistniej˛acychdeﬁnicjinale˙załobyjednakco´swybra´cdona-

szychcelów,zdaj˛acsobiespraw˛e,˙zepodobniejakwprzypadkupoj˛ecia„miasto”,

tak˙zeitumamydoczynieniazdeﬁnicj˛azmieniaj˛ac˛asi˛ewwymiarachprze-

strzennymiczasowym.Wybrałemprzebrzmiał˛a,zdaniemcz˛e´scibadaczy,wizj˛e

pa´nstwaprzedstawion˛aprzezFranzaOppenheimera(1929),byprzetestowa´cj˛ana

odkrytychdotychczasrealiacharcheologicznych.

Czymjestpa´nstwowuj˛eciusocjologicznymFranzaOppenheimera?Jegoistot˛a

jestwładzamniejszo´scinadwi˛ekszo´sci˛aludno´scizamieszkuj˛acejterytoriumwy-

ra´znieokre´slonegranicami 7 .Zarównoówwymiarprzestrzennypa´nstwa,jakilud-

no´s´czamieszkuj˛acajegoterytoriummog˛aby´cprzedmiotembada´narcheologii.

Rol˛etychdwóchelementówpodkre´slaj˛atak˙zeinnedeﬁnicje,dodaj˛acnaogół,

jakokolejneczynniki,struktur˛eadministracyjn˛a–systemzarz˛adzaniaorazide-

ologiczn˛alegitymizacj˛ewładzy(Tymowski1999,s.9-10;Urba´nczyk2000,s.72;

Yoee2004,s.37-38nn.).

Dlatych,którzyuwa˙zalipa´nstwozaefektstopniowejewolucjiwi˛ezispo-

łecznych,momentjegopowstaniamusiałby ´ cnaogółpoprzedzonyfaz˛austroju

wodzowskiego(Service1962,zwł.s.170) 8 .Wprowadzonew2.połowieXXw.

szerzejdoobiegunaukowegopoj˛eciewodzostwaniekonieczniemusiobja´snia´c

realiapradziejoweczywczesnohistoryczne,mi˛edzyinnymizewzgl˛edunaswoj˛a

etnologiczn˛aproweniencj˛e 9 .Zkoleizdaniemniektórychautorówró˙znicami˛e-

dzypa´nstwemaustrojemwodzowskimbyłacz˛estojedynieilo´sciowa(Carneiro

1981,s.38).Pa´nstwotoorganizacjaznaczniewi˛ekszawsensieliczbyludno´sci

iwielko´scizarz˛adzanegoterytoriumitowła´snietawielko´s´cdyktowałapowstanie

administracji–aparatu,którywdzisiejszychkategoriachmo˙znanazwa ´ curz˛ed-

niczym 10 .

W´sródteoriiwyja´sniaj˛acychgenez˛epa´nstwamo ˙ znawyró ˙ zni´cdwiezasadnicze

grupy: konsensusuiprzemocy(konﬂiktu) .Teoriakonsensusuzakładapowsta-

niepa´nstwawdrodzeumowyspołecznej,najcz˛e´sciejdrog˛apowolnejewolucji.

Wprzypadkupa´nstwaPiastówzwolennikiemtakiejteoriibyłHenrykŁowmia´n-

ski 11 .Podobnegozdaniabylitak˙zearcheolodzy,np.ostatnioMichałKara(2009,

s.285-288) 12 .

Teoriaprzemocytłumaczypowstaniepa´nstwajakoefektpodboju(konﬂiktu).

Forsowanawstosunkudopa´nstwaPiastówdolattrzydziestychXXw.,poII

wojnie´swiatowejstraciłanaznaczeniu 13 .Oileodrzucanopogl˛ado„podboju

miejscowychplemionprzezobcedru˙zyny”(Leciejewicz1989,160),tojednak

dopuszczano„rewolucyjno´s´c”przej˛eciawładzyprzezplemiennychprzywódców,

tyletylko,˙zeprzewróttenmiałby´cdokonanyzinicjatywyizazgod˛amiejscowych

strukturplemiennych.

Jakoczynnikisprzyjaj˛acepowstawaniupa´nstwwymieniasi˛em.in.presj˛ede-

mograﬁczn˛aiwojn˛e(agresj˛ezewn˛etrzn˛a).Próczodpowiedniegopotencjałude-

10 Oppenheimer(1929,s.49)opisujeprocespowstawaniaifunkcjonowaniaaparatupa´nstwowegonast˛epuj˛aco:

„JemehrsichderStaatdehnt,umsomehrAmtsgewaltmußdieZentraledenVerwalternderdurchKriegund

AufständeammeistenbedrohtenGrenzbezirkederMarkenübertragen.EinsolcherBeamtermußdiehöchste

kriegerischeMachtbefugnismitdenFunktioneneinesoberstenRichtersundVerwaltungsbeamtenvereinen,um

seinenAmtsbezirkmitSicherheitdemStaaterhaltenzukönnen.KommtermitganzwenigenZivilbeamten

aus,sobrauchterdocheineständigeKriegsmacht.Wiesollsiebesoldetwerden?Steuern,diezurZentralstelle

zusammenﬂießen,umwiederüberdasLandverteiltzuwerden,kennt(vielleichtmiteinereinzigenAusnahme,

vonderuntenzusprechenseinwird)nurdergeldwirtschaftlichentfalteteStaat.(...)DarumbleibtderZentrale

nichtsanderesübrig,alsdenGrafen,oderKastellan,oderSatrapenaufdieNaturaleinkünfteseinesAmtsbezirkes

anzuweisen.ErziehtdieAbgabenderUntertanenansich,verfügtüberihreFronden,erhältdieSportelnund

StraﬂeistungenanViehusw.undhatdafürdiebewaneteMachtzuunterhalten,bestimmteTruppenmengenzur

VerfügungderZentralezustellen,Straßen-undBrückenbautenauszuführen,gelegentlichdenHerrschersamt

seinemGefolgeoderseine»Königsboten«zuverpﬂegen,undschließlicheinebestimmteAbgabeinhochwertigen

odersonstleichttransportablenGüternandenHofzuliefern:Pferde,Rinder,Sklaven,Edelmetalle,Weinusw.“

Tenopisznajdujepotwierdzeniew´zródłacharcheologicznychdotycz˛acychpa´nstwawczesnopiastowskiego(por.

Mo´zdzioch2002,tamdalszaliteratura).

11 Wtejopiniiwielkihistorykniebyłdoko´nca,kiedypisał:„...pa´nstwopolskieniepowstałowwyniku

federacjiprzekształconychwpa´nstwaterytoriówplemiennych,aleraczejwdrodzeimpulsów,nacisków,anie-

kiedypodbojówpodejmowanychzjednegolubparukonkurencyjnycho´srodków,którepierwszewst˛apiłyna

drog˛eprzeobra˙ze´ninarzucałyb˛ad´zwdrodzesugestii,b˛ad´zzapomoc˛asiłynowymodelustrojowycałejgrupie

etnicznej“(Łowmia´nski1973,s.406).

12 Oroliprzemocywprocesiepowstawaniapa´nstwaPiastówpor.Urba´nczyk2008,s.183.Faktbrakuspa-

lonychgrodówplemiennych,maj˛acychstanowi´c´sladpodbojuziemignie´znie´nskiej,niemo˙zejednak,moim

zdaniem,potwierdza ´ c„bezkonﬂiktowegoprzebieguprocesupa ´ nstwowego”(Kara2009,s.243,253), jako˙ze

takichgrodówprzedbudow˛atwierdzwczesnopiastowskichnatymterenieniemalniebyło.WspomnianyAu-

torniewykluczanatomiastpodbojumilitarnego„ziems˛asiednich”(Kara2009,s.274n.)oraz„gwałtownego

charakterupa´nstwowegoprzełomu”(Kara2009,s.282).

13 Historiadyskusjidotycz˛acejgenezypa´nstwaPiastów,por.Wyrozumski1999,s.73-76.

5 Wykładpt.„GrundlagenderStadt-undRaumforschung“,semestrzimowy2006/2007,TechnischeUniver-

sitätDarmstadt,InstitutfürSoziologie.

6 „(...)itisimpossibletooerauniﬁeddeﬁnitionofthestatethatwouldbesatisfactoryeventoamajority

ofthoseseriouslyconcernedwiththeproblem”(Fried1968,s.143).

7 „DieHerrschafteinerkleinen,kriegsfrohen,enggeschlossenenund-versipptenMinderheitübereinfest

begrenztesLandgebietundseineBebauer“(Oppenheimer1929,s.23).Tazwi˛ezładeﬁnicjazostałaprzezOppen-

heimeraniemalwcało´sciprzej˛etazdziełaLudwikaGumplowicza(1885,s.116)

8 Servicerozumiewodzostwojako„astageingeneralculturalevolution”(1962,s.143).

9 Wprzypadkuwodzostwmamydoczynieniazeswoist˛a„dwuwiar˛a”,którał˛aczyprzekonanieoniedo-

puszczalno´sci„ekstrapolowaniawdowoln˛aprzeszło´s´cnaszegosystemuwarto´sci”(Urba´nczyk2008,s.144)

zprzekonaniem, ˙zeantropologicznesystematykiustrojówspołeczno-gospodarczychopartenaobserwacjach

społecze´nstwwspółcze´snie˙zyj˛acych„najlepiejtłumacz˛a”procesyzachodz˛acewodległejprzeszło´sci(Urba´n-

czyk2008,s.99).

sławomirmo´zdzioch

„Bodajsi˛ePiastówrz˛adynam´swi˛eciły” 63

mograﬁcznegoniezb˛ednymiwarunkamipowstaniaifunkcjonowaniapa´nstwas˛a

tak˙ze kontynuacjawczasieiprzestrzeni .Kontynuacjatworzytradycj˛e,ata

wzmacnialegitymacj˛erz˛adz˛acych.Niezb˛ednymwarunkiemtrwaniapa´nstwabył,

jakju ˙ zwspomnianowy ˙ zej,rozwójinstytucjiaparatupa´nstwowegoisystemu

jegoutrzymania.Organizacjapa´nstwaPiastówbyłaopartanasiecigrodów(Le-

ciejewicz1989,s.166iprzyp.53;Mo´zdzioch2002,tamliteratura;Kara2009,

s.203-207,282,przyp.1501,s.308,przyp.1654).

Jakwiemyze´zródeł,grodypowstawałynaobszarzepó´zniejszejpiastowskiej

domenytak˙zeprzedwiekiemX,prawdopodobniejakoinwestycjewspólnotlo-

kalnych,wodzostw(?),niemniejjednaktrudnojeinterpretowa´cjakozwi˛azane

zorganizacj˛apa´nstwow˛a,zewzgl˛edunabrakkontynuacji–trwania.Główne

o´srodkipa´nstwapiastowskiegopozostawałybowiemwprzewa˙zaj˛acejliczbiezna-

cz˛acymimiejscamipełni˛acymifunkcjecentralnea˙zpodzie´ndzisiejszy.

Obserwowalny,tak˙zearcheologicznie,rozwójprzestrzennypa´nstwaPiastów

jestzgodnyzmechanizmemopisanymprzezOppenheimera 14 .Faktamiarcheolo-

gicznymi´swiadcz˛acymioprocesietworzeniasi˛epa´nstwa,zdaniemwieluarche-

ologów(np.Kara2009,s.271),s˛a:budowaregularnejsiecigrodówokre´slonego

typu 15 orazniszczeniedawnychstrukturosadniczych 16 ,pojawianiesi˛ezjawiska

masowegodeponowaniaskarbówmonetizłomusrebrnego 17 orazwyst˛epowanie

pochówkówszkieletowych,szczególnieza´spochówkówzbroni˛a(Kara1991;1993;

2000).Procesbudowycentrumprzyszłegopa ´ nstwawymagałzastosowaniaprze-

mocy.Czypotwierdzeniemtegofaktus˛agrobywojownikówkonnychgrzebanych

zuzbrojeniemdatowanena2.połow˛eXi1.połow˛eXIw.odkrywanenaterenie

pa´nstwagnie´znie´nskiego(Kara1991;2009,s.270)?Rol˛edru˙zyny,jakoistotnego

czynnikaumo˙zliwiaj˛acegoorganizacj˛epa´nstwapodkre´slałowielubadaczy,wtym

m.in.LechLeciejewicz(1989,s.161;por.tak˙zeUrba ´ nczyk2000,s.244-245).

Wfaziepowstawaniapa´nstwastwierdzononietylkozast˛epowanie„dawnych

grodówplemiennychnowymi,lecztak ˙ zewyra´zn˛azmian˛ewrozmieszczeniugro-

dówitowarzysz˛acegoimosadnictwaotwartego”(Kurnatowska2000,s.104;Kara

2009,s.319,przyp.1699).Czytelnyarcheologicznieskutekpowstaniapa´nstwa

toprocesci˛agłegokoncentrowaniasi˛eosadnictwa.Osady,wtzw.okresieple-

miennymrozproszonewró˙znychniszachekologicznych,odXw.zacz˛ełysi˛e

skupia´cprzyo´srodkachgrodowychpiastowskiegopa´nstwa.Proceskoncentracji

osadnictwamiałdwojakieprzyczyny.Zjednejstronystanowiłonefektnatural-

negoci˛a˙zenialudno´scizperyferiiwpobli˙zecentrum˙zyciapolitycznegoigo-

spodarczego–grodu,zdrugiej,byłrównie˙zskutkiemplanowejpolitykikoloniza-

cyjnejwładców.Militarnycharaktermłodegopa´nstwapowodował,˙zewpobli˙zu

grodówpowstawałyosadyjenieckiesłu˙z˛acezaopatrzeniuichzałógieksploata-

cjiwa˙znychstrategicznierud˙zelaza.Przykładylokowaniawrazzgrodemosad

wpobli˙zuszczególnieobﬁtychzłó˙zrudydarniowejs˛astosunkowoliczne,ajako

przykładsłu˙zy´cmo˙zeS˛adowel(Lodowski1980,s.86,ryc.14).Osadzanieje´n-

cówiprzesiedlenialudno´scitojedenzaspektówroliprzemocywkształtowaniu

si˛ewczesnychorganizmówpa ´ nstwowych.„Segmentyosadniczeokr˛egutworzone

byłyzludno´sciobcej,sprowadzonejzapewnepodokre´slonymirygorami,głównie

zinkorporowanychterenówo ´ sciennych”,jakte˙zzludno ´ scimiejscowej,wtym

drugimprzypadkuby´cmo˙zenazasadzieumowiespołecznej(Kara2009,s.274).

Wobecautorytarnegocharakteruówczesnejwładzyugodawydajesi˛eby ´ craczej

w˛atpliwa.

Nieodnotowujemywziemignie´znie´nskiejwokresieprzedpa´nstwowym´sla-

dówzarównowi˛ekszychstrukturplemiennych,ł˛acz˛acychsi˛ezczasemwwi˛eksze

organizacjespołeczno-gospodarcze,jakigrodówlubszczególnychkoncentracji

broniczywyrobówluksusowych,którepozwalałybysi˛edomy´sla´cistnieniaustroju

wodzowskiego.Brakzatemdowodównaformowaniesi˛epa´nstwagnie´znie´nskiego,

takjakiinnychpa´nstwwczesno´sredniowiecznych,drog˛aewolucyjn˛a 18 .W´swietle

ustale´nMichałaKary(2009,s.317),„badaniaprzeprowadzonenadperiodyza-

cj˛astrukturosadniczo-grodowychWielkopolski,wktórychwykorzystanezostały

wynikiodr˛ebnieprzeprowadzonychanalizarcheologicznych,dendrochronologicz-

nychiradiow˛eglowych,niepotwierdziłytezyodługotrwałymokresieformowania

si˛enajstarszejmonarchiiPiastów,si˛egaj˛acympocz˛atkamigł˛ebokiejdobyplemien-

nej.Wykluczyłyte˙zskrajnieewolucyjnycharakterprocesupa´nstwowotwórczego

wdorzeczuWarty”.Wałygrodówwziemignie´znie´nskiejipertynencjachwzno-

14 Codopowstaniapa´nstwa:„DieStaatenwerdenerhaltendurchdasgleichePrinzip,ausdemsieentstanden.

EroberungvonLandundLeutenistdieratioessendidesLandstaates,unddurchneueEroberungvonLandund

Leutenmußerwachsen,biserseinenatürlicheGrenzeanGebirge,WüsteoderMeeroderseinesoziologische

GrenzeanderLandstaatenﬁndet,dieernichtunterwerfenkann“(Oppenheimer1929,s.41).

15 „Archeologicznymwyznacznikiemprzełomu,przej´sciaodorganizacjiplemiennych,„wodzowskich”do

„władczej”,wczesnopa ´ nstwowejwWielkopolscejestbudowasiecinowycho ´ srodkówwładzy,azarazemnisz-

czeniegwałtowne,b˛ad´zstopniowe,dawnychstrukturosadniczych.Stwierdzasi˛enietylkozast˛apieniedawnych

grodówplemiennychnowymi,lecztak˙zewyra´zn˛azmian˛ewrozmieszczeniugrodówitowarzysz˛acegoimosad-

nictwaotwartegonaziemiwielkopolskie(Kurnatowska2000,s.104;por.tak˙zeKara2009,s.204n.,282n.).

16 Archeologicznieudałosi˛epotwierdzi´c„...zniszczenieplemiennychstrukturosadniczychzarównowpo-

łudniowej(ziemia„Obrzan”-Poborane),jakizachodniejWielkopolsce(terytoriumplemienia„pozna´nskiego”)

wprzeciwie´nstwiedoziemignie´znie´nskiej,gdzienieobserwujemytakradykalnychprzekształce´nwsieciosad-

niczej”(Kurnatowska2000,s.105).

17 Skarbydeponowano„wostatniejfazieokresuprzedpa´nstwowegoiwpocz˛atkachkształtowaniasi˛estabil-

nychpa´nstwterytorialnych.Rozprzestrzenianiesi˛etychznaleziskwskazujenaobszarbezpo´sredniejaktywno´sci

Skandynawówlubprzynajmniejwpływówskandynawskich(Urba´nczyk2008,s.145).Ozwi˛azkutegozjawiska

zprocesembudowypa´nstwaPiastówpor.Mo´zdzioch2002.Momentskładaniadepozytówsrebrabyłzazwyczaj

opó´znionywstosunkudodatybudowypobliskiegopiastowskiegogroduokilkadokilkudziesi˛eciulat.

18 PrzemysławUrba ´ nczyk(2000,s.98)stwierdziłnawet, ˙ze:„zarcheologicznegopunktuwidzeniapa ´ nstwo

MieszkaIwzi˛ełosi˛ewła´sciwieznik˛ad”.

sławomirmo´zdzioch

„Bodajsi˛ePiastówrz˛adynam´swi˛eciły” 65

szonowedługujednoliconegoplanu.Stawianojewstosunkowokrótkimczasie

(do2-3lat–por.np.BninwWielkopolscelubRyczynna ´ Sl˛asku).

Tewszystkiedziałania,poł˛aczonenast˛epniezplanow˛akolonizacj˛aludno´sci

rolniczej,tak ˙ zeprzesiedlanejzinnychregionów,okr˛egównowowznoszonychgro-

dówwcentrumpa´nstwa,doprowadziłydoprzebudowaniastrukturyosadniczej

Wielkopolski(Kurnatowscy1997).

Datydendrochronologicznepobudowaniapot˛e˙znychgrodówwtzw.ziemi

gnie´znie´nskiej„oscyluj˛awprzedzialeodokołoAD920/930dookoło940/950

(Kara2009,s.254).Znajdowaneskarbysrebrne,jakigrobywojownikówpotwier-

dzaj˛a,zdaniemMichałaKary,˙zetutajznajdowałsi˛eo´srodekprzyszłegopa´nstwa

Piastów(Kara1991;2009,s.273).Najstarszedepozytyzostałyukrytenajwcze´sniej

poroku934/935,anajpó´zniejporoku961.Młodsze,wyznaczaj˛acedrugihory-

zont,ukrytowlatach970-985.Zjawiskodeponowaniatzw.skarbówsrebrnych

rozprzestrzeniasi˛eanalogiczniedobudowyorganizacjigrodowejpiastowskiego

pa´nstwa.Archeolodzyihistorycyzajmuj˛acysi˛eproblematyk˛agenezypa´nstwa

piastowskiegozauwa˙zaj˛azatemwyra´zne„oparciebudowycentrumpa´nstwana

ziemignie´znie´nskiej”.Czyjednakzcał˛apewno´sci˛asugerujeto„zwi˛azekzni˛a

roduPiastów(wzgodziezlegend˛adynastyczn˛a),któregozatemnale˙załobyposzu-

kiwa ´ cw ´ sródplemiennejelitytegoregionu”(Kurnatowska2000,s.105)?Rodzimy

wybórtegoterenumiałbyby´cpodyktowanyistnieniemtutajmiejscakultowego,

któreju˙zw2.połowieIXw.mogłopełni ´ cfunkcj˛epoga ´ nskiegosanktuarium

ocharakterzeponadlokalnym(Kara2009,s.300).Odkrytetammateriałyzabyt-

kowenieprzecz˛ajednakmo˙zliwo ´ sci,˙zeównasypkamiennypowstałniedługo

przedbudow˛agrodugnie´znie´nskiegoibył´sci´sleztymaktemzwi˛azany.

Wychodz˛aczzało˙zenia,˙zeródpiastowskinale˙zywywodzi´czgrodówstar-

szychani˙zelitepowstałewXw.,którychci˛agło´s´ctrwanianiezostałaprzerwana

wmomenciepowstaniapa´nstwa,próbujesi˛eichsiedzib˛erodow˛aumieszcza´c

wGieczu(podbójwewn˛etrzny)(Kurnatowska2004,s.220)lubKaliszu(podbój

zewn˛etrzny)(Buko2006,s.175).Odej´scieodlegendydynastycznejlokalizuj˛acej

pocz˛atkiroduwGnie´znieotwieranoweperspektywybadawczeizamykajed-

nocze´sniewersj˛eo„sielankowymprocesiescalaniaposzczególnychziem”,jak

wedługGerardaLabudy(2002,s.50)bł˛ednierekonstruowałaprocespowstawania

pa´nstwaPiastówdotychczasowahistoriograﬁa.Stwierdziłonjednocze´snie,˙ze„nie

docenionorolipodbojuwewn˛etrznego”.Niewielelatwcze´sniejpisałnatomiast,

˙ze„panuj˛acyksi˛a˙z˛eniemiałpotrzeby„podbija´c”własnegoplemienia”(Labuda

1988,s.72).Mo˙znapogodzi´cobatestwierdzeniaGerardaLabudyprzyjmuj˛ac,

˙zepa´nstwoPiastówpowstałowwynikupodbojuzewn˛etrznego.Ksi˛a˙z˛eniepod-

bijałwtymwypadkuwłasnegoplemienia,leczobce(s˛asiednie?)izapewnenie

byłtoprocessielankowy.Czywartozatemtakusilniewalczy´czteori˛a„podboju

zewn˛etrznego”,skoronp.zdaniemMichałaKary„podbójwewn˛etrzny(...)nie

ró˙zniłsi˛eodpodbojuzewn˛etrznego”(Kara2009,s.288)?

Tak˙zenaobszarachtzw.pertynencji´swiadectwemdziałaniaksi˛a˙z˛atpiastow-

skichjestcz˛estonagłykoniecfunkcjonowaniagrodówstarszych(zwanychple-

miennymi)orazbudowanowych,oodmiennejstrukturze,trwaj˛acejniezmiennie

przezkolejnedwawieki.Takbyłonp.wziemisandomierskiejinaLubelszczy´z-

nie(Buko2000,s.155nn.),na ´ Sl˛asku,wziemichełmi´nskiej.Wyj˛atkiemodreguły

zdajesi˛eby´cdłu˙zsze,botrwaj˛acepopołow˛eXIw.funkcjonowaniegrodówple-

miennychwziemikrakowskiej(Poleski2004,s.181nn.).

Równoległo´s´cprocesubudowygrodów„piastowskich”irozszerzaniasi˛ezja-

wiskadeponowaniasrebranacałyobszarpa´nstwaPiastówmogłyby´swiadczy´c

otym,˙zewprocesiebudowyorganizacjigrodowej(pa´nstwa?)znaczn˛arol˛eod-

grywalidru˙zynnicyskandynawscy 19 .Orolidru˙zynwareskich,norma´nskich,wfor-

mowaniusi˛epa´nstwapiastowskiegopisanoju˙zwiele,leczpojawiaj˛acesi˛eostat-

niocorazliczniejszeznaleziskamilitariówipochówkówzwi˛azanychzkr˛egiem

kulturyskandynawskiejka˙z˛azrewidowa´cwcze´sniejszepogl˛adyneguj˛aceudział

„obcych”dru˙zynwformowaniusi˛epa´nstwaPiastów.Przedmiotemdyskusjimo˙ze

by´cnatomiastznaczenietegoudziałuwprocesiepa´nstwowotwórczym 20 .

Funkcjonowaniepa ´ nstwaPiastówopierałosi˛enaprzemocy,coby ´ cmo˙ze

zprzesad˛a,wynikaj˛ac˛azniech˛ecidosłowia´nskichpoddanychBolesławaopisał

Thietmar(VIII,2) 21 .Przemocrodziopór.Przejawemtakiegooporubyływydarze-

nialattrzydziestychXIw.,kiedytoniewolnicy„powstalinapanów,wyzwole´ncy

przeciwszlachetnieurodzonym,samisi˛edorz˛adówwynosz˛ac...”(Gall,I,19) 22 ,

a„ciza´s,couszlizr˛akwrogówlubktórzyuciekaliprzedbuntemswoichpodda-

nych,uchodzilizaWisł˛enaMazowsze...”(Gall,I,19).Kierunekucieczkiowych

„panów”,zwanychtak˙zeprzezGalla„Poloni”(Gall,I,20),mo˙zestanowi´cwska-

zówk˛ecodomiejscapochodzeniaprzybyszów,którzywcze´sniej,przedwiekiem,

pobudowaligrodywpozbawionejichwcze´sniejziemignie´znie´nskiej,anast˛epnie

przyst˛apilidopodboju(podporz˛adkowywania)s˛asiaduj˛acychplemion.

19 Por.wy˙zejprzypis.17.

20 Doostro˙zno´sciwformułowaniudalejid˛acychwnioskównapodstawieznaleziskarcheologicznychskłaniaj˛a

słowaWładysławaDuczkodotycz˛aceRusiKijowskiej:„...gdyby´smyopieralinaszopisobecno´sciRusówwKijo-

wiejedynienamaterialepochodz˛acymzzachowanychpochówków,niemieliby´smypowodu,byutrzymywa´c,˙ze

ludzieskandynawskiegopochodzeniaodegraliznacz˛ac˛arol˛epolityczn˛awhistoriitegomiejsca.”(Duczko2006,

183).

21 „Populusenimsuusmorebovisestpascendusettardirituasinicastigandusetsinepoenagravinon

potestcumsaluteprincipistractari”.Omo˙zliwychosobistychurazachiniech˛eciThietmaradoSłowian(wtym

wypadkuSłowianpołabskich)wspominaS.Rosik2000,s.69,97.Jednocze ´ snieAutorzaL.A.Tyszkiewiczem

ostrzegaprzedzbytłatwymprzypisywaniemkronikarzowi„uprzedze´nnatlenarodowo´sciowym”( ibidem ,s.153,

orazs.51n.).

22 Gall,I,19:„Namindominosservi,contranobilesliberatiseipsosindominiumextulerunt...”.Ookresie

tzw.reakcjipoga´nskiejszerzejpisaliBorawska1964,Dziewulski1964,Labuda1992.

sławomirmo´zdzioch

„Bodajsi˛ePiastówrz˛adynam´swi˛eciły” 67

Kieruneknapływudru˙zynzło˙zonychzwojowników,którychzwyczajembyło

składanieoﬁarwpostaciznacznychilo ´ scisrebra(monetarnegoiniemonetarnego)

zakopywanychwziemi,widocznyjestnamapachrozprzestrzenianiasi˛etego

zwyczajuzarównonatereniecałejPolski(Mo´zdzioch1994,ryc.11),jakiWielko-

polski(Kara2009,s.256,ryc.89).DoWielkopolskikruszecsrebrny(szczególnie

monetyarabskie)napływałgłówniezdwóchkierunków(ryc.1):zewschodu,

zzaWisły(skarbyukrytew[po]latachtrzydziestychiczterdziestychXw.)oraz

zpółnocnegozachodu(skarbyukrywanewlatachczterdziestych,pi˛e´cdziesi˛atych

isze´s´cdziesi˛atychXw.).Fal˛ewschodni˛amo˙znawi˛aza´czziemi˛agnie´znie´nsk˛a,fala

północno-zachodniazatrzymałasi˛enaokolicachPoznania.Czy˙zbyzatemwWiel-

kopolscezetkn˛ełysi˛edwiegrupyprzybyszy,zktórychjedna,„gnie´znie´nska”(?)

wygrałarywalizacj˛eowładz˛ewregionie?

Czyowiprzybysze,którzymoglizainicjowa´cbudow˛egrodówwziemignie´z-

nie´nskiejmoglizatempochodzi´czewschodu,zzaWisły?Czy˙zbyzatemelita

pa´nstwawczesnopiastowskiego(niekonieczniesampanuj˛acyród)wywodziłasi˛e

zMazowsza?Czyci,którzyj˛atworzyli,przyw˛edrowali(zob.Kara2009,ryc.89)ze

wschodu,szlakiemprzezŁ˛eczyc˛eiKalisz?Wtakimprzypadkupotwierdzałobyto

wpewnymsensiehipotez˛epostawion˛aprzezAndrzejaBukookaliskimpocho-

dzeniutwórców„CivitasSchinesghe”(Buko2006,s.172-177).Kaliszstanowiłby

wtymwypadkutylkoetapwichw˛edrówcezewschodu.

Wartotak˙zepodkre ´ sli ´ c,˙zenazwyregionu(Mazowsza)ijegomieszka ´ nców

(Mazowszan)znajdujemydopierowdwunastowiecznych´zródłachpisanych.Po-

dobniejak ´ Sl˛ask,któryjakoregionukształtowałsi˛edopierozchwil˛autrwalenia

si˛egranicbiskupstwawrocławskiego,przejmuj˛acnazw˛emniejszegoterytorium

plemiennego,takiMazowszeotrzymałoprawdopodobniesw˛apó´zniejsz˛aform˛e

inazw˛e(by´cmo˙zeistniej˛ac˛aju˙zwcze´sniej)poukształtowaniusi˛ediecezjipłoc-

kiejfundowanejprzezBolesława ´ Smiałego(?).Wedługdanycharcheologicznych,

procesbudowygrodów,któreznalazłykontynuacj˛ewpa´nstwiepiastowskimprze-

biegałnaMazowszuiwWielkopolsceniemalrównocze´snie(Dulinicz2000,s.206,

213) 23 .SkłoniłotoMarkaDuliniczadowysuni˛eciahipotezyotym,˙zeMazowsze

byłorywalempa´nstwagnie´znie´nskiego(Dulinicz2003,s.111).Tkwi˛acw„wiel-

kopolskimparadygmacie”wykluczałPiastówjakoinicjatorówbudowygrodów

mazowieckich,którefunkcjonowałyjeszczepó´zniejwpa´nstwiepiastowskim(Du-

linicz2000,s.207;2003,s.104).Trudnouwa˙za´cMazowszezarywalapa´nstwa

gnie´znie´nskiego,skorowXw.Mazowszajakoregionuprawdopodobnieniebyło 24 .

Ryc.1

Równoległo´s´cprocesubudowygrodówmo˙zewynika´czfaktu,˙zeobapó´zniejsze

regiony(WielkopolskaiMazowsze)tworzyłyjedenobszarkrystalizacjipa ´ nstwa,

naktóryskładałosi˛ekilkawa˙znycho´srodków,któredwawiekipó´zniejzostały

wymienioneprzezGalla:Gniezno,Pozna ´ n,GiecziWłocławek(Łowmia ´ nski1973,

s.489-492).Badaczetkwi˛acywparadygmacieistnieniaju˙zwXw.pó´zniejszych

regionówpa´nstwawichzasi˛eguterytorialnymniemoglizaakceptowa´cGallo-

wegoopisu.Gallmiałbynazw˛aznanegowjegoczasachgroduzast˛api´cnazw˛e

znacznegowielkopolskiegogroduzczasówChrobrego,np.Ostrowalednickiego.

Wiemyjednakdzisiaj,˙zegródweWłocławku,wymienionyprzezGalla,powstał

prawdopodobniemniejwi˛ecejwtymsamymczasie,cogródgnie´znie´nski,około

połowyXwieku(Krut-Horonziak1998).Czy˙zbyrzeczywi´sciemo˙znaznimwi˛a-

za´c,jakpisałJanPowierski(1995,s.86-88),posta´cWłodzisława,znanegoztrak-

taturusko-bizantyjskiegozroku944?Je˙zelinawetprzyjmiemy,˙zebudowniczymi

pa´nstwagnie´znie´nskiegobyliprzybyszezewschoduipółnocnego-zachodu,któ-

rychw˛edrówk˛eodzwierciedlaj˛adroginapływusrebraarabskiegodoWielkopolski,

toniewykluczatoprzecie˙zmo˙zliwo´scirodzimegopochodzeniadynastiiPia-

stów.Wlegendziedynastycznejwładc˛apochodz˛acymzzewn˛atrzmo˙zeby´cnato-

23 Dulinicz2000,s.206:„...chodziobardzowczesnyci˛agzdarze´n,rozpoczynaj˛acysi˛ewpierwszejpołowie

Xw.(...)uzyskujemydzi˛ekitemuwskazówk˛eorównoczesnymprzebieguprocesubudowygrodówwWielko-

polsceinacz˛e´sciMazowsza”.

24 Bliskotakiegopogl˛adubyłtwórcaPa´nstwaMiecławaJanuszBieniak,pisz˛ac:„gdziekolwiekszukaliby´smy

podstawszczególnejodr˛ebno´sciMazowsza,wsz˛edzietamspotykamyjedynie´sladystarychzwi˛azkówtejdziel-

nicyzWielkopolsk˛a”.Ionjednakzakłada,˙zeMazowszebyłodoł˛aczanedoWielkopolski(„stopniowo”)–Bieniak

1963,s.53.

Moździoch Sławomir - Bodaj się Piastów rządy nam święciły.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: