ROZDZIAŁ I 2
OCHRONA PRZYRODY W POLSCE 2
ROZDZIAŁ I
OCHRONA PRZYRODY W POLSCE
1.1. Ochrona przyrody w prawodawstwie polskim
Ochrona przyrody czyli „zachowanie, właściwe wykorzystanie oraz odnawianie zasobów przyrody i jej składników, w szczególności dziko występujących roślin i zwierząt, przyrody nieożywionej oraz krajobrazu”[1], wymaga podjęcia odpowiednich działań organizacyjnych i prawnych.
Akty prawne w dziedzinie ochrony przyrody
1. Ustawa o ochronie przyrody z 1991r., gruntownie znowelizowana w 2000r. Reguluje zagadnienia związane z polityką państwa w zakresie ochrony przyrody. Nakłada obowiązki na organy państwowe, organy jednostek samorządu terytorialnego, osoby fizyczne i prawne oraz inne jednostki organizacyjne, których działalność wpływa na przyrodę. Ustawa określa cele, zasady i formy ochrony krajobrazu, przyrody ożywionej i nieożywionej. Porusza sprawy związane z gospodarowaniem zasobami i składnikami przyrody, z ochroną walorów krajobrazowych, terenów zieleni, drzew i krzewów.
2. Ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska z 1980r.
„Określa zasady ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, zmierzające do zapewnienia współczesnemu i przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizacji prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowanie jego wartości”[2]
3. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 stycznia 1995r w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt
4. Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995r w sprawie ochrony gatunkowej roślin
5. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywieniowej z dnia 24 stycznia 1984r w sprawie ochrony ryb i raków
6. rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie ustanawiania parków narodowych
7. zarządzenia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w sprawie ustanawiania rezerwatów przyrody
8. zarządzenia wojewodów w sprawie tworzenia parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu i pomników przyrody.
Istnieją również liczne przepisy szczegółowe dotyczące zagadnień
związanych m.in. z ochroną wód i powietrza, ochrona przed hałasem, ochrona powierzchni ziemi, ochroną zieleni w miastach.
1.2. Aktualna organizacja ochrony przyrody w Polsce
Ochroną przyrody zajmuje się państwo, jego organa prawodawcze, wykonawcze, sądownictwo, instytucje naukowe, społeczne, administracja terenowa, samorządy, fundacje, stowarzyszenia i wiele innych – każda z instytucji w sposób samorządny i właściwy dla siebie.
W strukturze zarządzania ochroną przyrody w Polsce najwyższą
instancją jest Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, w imieniu którego nadzór pełni Główny Konserwator Przyrody i konserwatorzy wojewódzcy podlegający wojewodom. Wszystkie ważniejsze decyzje dotyczące ochrony przyrody Minister konsultuje z Państwową Radą Ochrony Przyrody, której zadaniem jest m.in. ocena stanu ochrony przyrody, opiniowanie aktów prawnych dotyczących ochrony przyrody oraz przedstawianie wniosków. Rada wybiera ze swojego grona przewodniczącego i dwóch zastępców oraz ustala regulamin. Kadencja Członków Rady trwa 3 lata. Ministrowi podlega: Krajowy Zarząd Parków Narodowych, Departament Ochrony Przyrody oraz Państwowa Inspekcja Ochrony Środowiska, której zadaniem jest kontrolowanie stanu środowiska i przestrzegania zasad jego ochrony. Dyrekcje Parków Narodowych także podlegają Ministrowi właściwemu do spraw środowiska . Dyrektor ustala zasady udostępniania parku narodowego oraz stawki opłat za wstęp. Jest on upoważniony do wydawania decyzji administracyjnych w sprawie ochrony przyrody na terenie parku. Organem doradczym dyrektora jest Rada Parku Narodowego.
W terenie organami administracji rządowej do spraw ochrony przyrody są wojewodowie, w gestii których leży powoływanie parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu, ustanawianie pomników przyrody oraz obejmowanie ochroną gatunków roślin i zwierząt (ale jedynie na terenie danego województwa). Organem doradczym wojewodów są Wojewódzkie Komisje Ochrony Przyrody, natomiast organami podległymi są Lokalne Zarządy Parków Krajobrazowych.
Ustanawianie lokalnych obiektów chronionych tj. zespołów przyrodniczo – krajobrazowych i użytków ekologicznych, gospodarowanie zielenią na terenie gminy, a także sporządzanie planów przestrzennego zagospodarowania to zadania, które w zakresie ochrony przyrody pełnią samorządy terytorialne.
Wśród organizacji społecznych i pozarządowych główną rolę odgrywa Liga Ochrony Przyrody (powstała w 1928r.), a także Polskie Towarzystwo Turystyczno – Krajoznawcze, Polski Klub Ekologiczny, Polski Związek Wędkarski, Polski Związek Łowiecki, Komitet Ochrony Orłów, Towarzystwo Ochrony Ptaków, Polska Fundacja Ochrony Przyrody Pro Natura, Wspólnota na Rzecz Wszystkich Istot.
Problematyką ochrony przyrody zajmują się także instytuty naukowe i placówki badawcze Polskiej Akademii Nauk (Instytut Ekologii czy Ochrony Przyrody), wydziały wyższych uczelni o kierunkach powiązanych z ochroną przyrody.
1.3. Obszary chronione w Polsce
System obszarów chronionych stanowi układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się form ochrony przyrody, łączonych korytarzami ekologicznymi[3]. Podstawowym celem tworzenia obszarów chronionych jest ochrona zasobów przyrody przed dewastacją, ochrona osobliwości przyrody ożywionej i nieożywionej , zapewnienie równowagi przyrodniczej, stworzenie warunków do rozwoju poszczególnych gatunków roślin i zwierząt a także ekologiczna ochrona terenów zdewastowanych. „Konieczność ochrony przyrody wynika także z eksplozji demograficznej. Od momentu utworzenia pierwszego parku narodowego na świecie liczba ludności na Ziemi powiększyła się pięciokrotnie, produkcja przemysłowa wzrosła 100 razy, z zużycie energii 500 razy”[4].
Parki narodowe
Jednym z podstawowych elementów tego systemu są, tworzone w
drodze rozporządzenia Rady Ministrów, parki narodowe. Park narodowy obejmuje obszar nie mniejszy niż 1000 hektarów, wyróżniający się walorami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi ,społecznymi i dydaktycznymi. Obejmuje jeden lub więcej ekosystemów wcale lub niewiele przekształconych przez człowieka. Ochronie podlega w nim cała przyroda oraz swoiste cechy krajobrazu. Obowiązujące prawo przewiduje obowiązek sporządzania dla każdego parku narodowego planu jego ochrony na 20 lat. Parki są udostępnione do zwiedzania – przebiegają przez nie szlaki turystyczne, piesze, rowerowe, narciarskie, wodne i konne. Turysta ma obowiązek poruszania się po wytyczonych szlakach. Szlak czerwony to szlak główny, wiodący przez cały teren z najbardziej atrakcyjnymi walorami; szlaki pozostałe – doprowadzają do szlaku głównego lub obejmują inne tereny parku niż powyżej. Na obszarze parku wytyczane są także ścieżki dydaktyczne.
Ochrona przyrody w parkach narodowych wykonywana jest w formie ochrony ścisłej (biernej) – eliminującej całkowicie ingerencję człowieka, częściowej (czynnej) – dopuszczającą ingerencję przywracającą naturalny stan, oraz w formie ochrony krajobrazu – polegającą na zachowaniu swoistych cech krajobrazu w danym regionie. W parkach obowiązuje także ochrona gatunkowa roślin i zwierząt.
Obecnie w Polsce jest 23 parki narodowe: Babiogórski, Białowieski, Biebrzański, Bieszczadzki, Borów Tucholskich, Drawieński, Gorczański, Gór Stołowych, Kampinoski, Karkonoski, Magurski, Narwiański, Ojcowski, Pieniński, Poleski, Roztoczański, Słowiński, Świętokrzyski, Tatrzański, Ujście Warty, Wielkopolski, Wigierski i Woliński. Łączna powierzchnia parków to 314 534 ha, co stanowi 1% ogólnej powierzchni kraju.
Funkcjonujące w Polsce parki narodowe rozmieszczone są w miarę równomiernie na terenie kraju i reprezentują główne rejony geograficzne i strefy krajobrazowe: pas nadmorski, pas pojezierzy, Polskę Środkową, pas wyżyn oraz góry. Polskie parki narodowe można nazwać parkami leśnymi, gdyż średnio około 62% powierzchni parków zajmują lasy (wyjątek stanowi Narwiański Park Narodowy, Park Narodowy Ujście Warty, gdzie lasy zajmują 1% powierzchni oraz Słowiński i Biebrzański Park Narodowy (po około 25%).
Warto wiedzieć, że 15 polskich parków narodowych uzyskało najwyższą, drugą kategorię w ocenie ICUN[5], 7 parków znalazło się na liście rezerwatów biosfery UNESCO (Babiogórski, Słowiński, Białowieski, Tatrzański, Karkonoski, Bieszczadzki, Kampinoski Park Narodowy), 2 parki otrzymały Dyplom Europy[6] (Białowieski i Bieszczadzki Park Narodowy), 2 objęte są ochroną w ramach konwencji Ramsar[7] (Słowiński i Biebrzański Park Narodowy) a Białowieski Park Narodowy został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
Rezerwaty przyrody
Zgodnie z definicją zawartą w ustawie o ochronie przyrody, rezerwat przyrody jest obszarem obejmującym zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych[8]. Wokół rezerwatu może być utworzona otulina, zabezpieczająca jego obszar przed szkodliwym oddziaływaniem czynników zewnętrznych.
W odróżnieniu od parku narodowego obowiązujące prawo nie stawia dla rezerwatu przyrody wymagań co do wielkości tego rodzaju obszarów chronionych. Obecnie obejmują one obszary o wielkości od jednego do kilku tysięcy hektarów.
Tworzenie rezerwatów służy zachowaniu jednorodnych ekosystemów oraz umożliwia przetrwanie dziko żyjących gatunków roślin i zwierząt łącznie z ich siedliskami. Rozróżniamy rezerwaty ścisłe i częściowe. Tylko w tych pierwszych wykluczona jest wszelka ingerencja człowieka. Ze względu na przedmiot ochrony rezerwaty dzieli się na leśne, wodne, torfowiskowe, stepowe, krajobrazowe, florystyczne, faunistyczne, przyrody nieożywionej.
Rezerwaty przyrody tworzone są rozporządzeniem wojewody. W Polsce utworzono 1354 rezerwaty o łącznej powierzchni 148 964 ha, co stanowi 0,5% ogólnej powierzchni kraju.
Parki krajobrazowe
Tworzone na mocy rozporządzeń właściwego wojewody „obszary chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe, a celem ich utworzenia jest zachowanie, popularyzacja i upowszechnienie tych wartości w warunkach racjonalnego gospodarowania” [9]. Zwykle jest to teren z urozmaiconą rzeźbą, wodą, lasami i zabytkami kultury. Wokół parku może być utworzona otulina, czyli strefa ochronna, zabezpieczająca go przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych.
Obowiązujące prawo wymaga sporządzenia i realizacji planu ochrony na 20 lat dla każdego parku krajobrazowego. Zasady korzystania z parku określa jego dyrektor, którego organem doradczym jest rada parku krajobrazowego. Na terenie parku przewiduje się rozwój różnych form turystyki poznawczej.
Łączna powierzchnia 120 parków krajobrazowych utworzonych w Polsce wynosi 2 569 178 ha, co stanowi 8% ogólnej powierzchni kraju.
Obszary chronionego krajobrazu
Czwarty element krajowego systemu obszarów chronionych,
obejmujący tereny wyróżniające się krajobrazowo, o różnych ekosystemach, podlegające zagospodarowaniu. Obszary te umożliwiają ochronę całej różnorodności biologicznej i krajobrazowej. Ich zagospodarowanie powinno uwzględniać zachowanie równowagi biologicznej systemów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych. Systemy te stanowią korytarze ekologiczne dla parków narodowych oraz krajobrazowych. Obszary chronionego krajobrazu umożliwiają zaspokajanie potrzeb związanych z turystyką masową i wypoczynkiem.
Obszary chronionego krajobrazu tworzone są rozporządzeniem wojewody. W Polsce jest 270 takich obszarów o łącznej powierzchni 7 277060 ha, tj. 23% ogólnej powierzchni kraju.
1.4. Inne formy ochrony przyrody w Polsce
Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt
Ochrona ta jest wprowadzana w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw środowiska. Ma na celu uchronienie przed wyginięciem rzadkich gatunków dziko występujących roślin i zwierząt, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej.
Wyróżniamy dwie formy ochrony gatunkowej- całkowitą i częściową. Ochronie gatunkowej całkowitej podlegają gatunki roślin, których nie wolno przenosić na inne miejsce, zrywać, ścinać w całości lub w części, niszczyć, nie mogą być przedmiotem handlu ,zabrania się przenoszenia oraz wywożenia za granicę oraz gatunki zwierząt, których nie wolno zabijać , płoszyć, chwytać , niszczyć gniazd i legowisk, przenosić z naturalnego miejsca bytowania oraz zabroniony jest wywóz z a granicę i handel.
Ochronie gatunkowej częściowej podlegają niektóre gatunki roślin, ze względu na ich właściwości lecznicze i przemysłowe. W wyznaczonym okresie ich wegetacji dozwolone jest ich pozyskiwanie w określonych ilościach, za zgodą Głównego Konserwatora Przyrody. Przykładami może być: płucnica islandzka[10], paprotka zwyczajna, porzeczka czarna czy kalina koralowa.
W coraz większym zakresie wykorzystywane są nowoczesne metody ochrony gatunkowej m.in. restytucja gatunków[11] np. żubra czy wielu gatunków ptaków drapieżnych. Monitoring gatunków rzadkich, zagrożonych i ginących opiera się na Czerwonych listach i Czerwonych księgach[12] prowadzonych według zasad przyjętych przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Zasobów Naturalnych .
Ochrona indywidualna
Spośród obiektów objętych ochroną indywidualną wyróżnione zostały pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo – krajobrazowe.
1. pomniki przyrody – „ to cenne, wyróżniające się obiekty przyrody ożywionej i nieożywionej o szczególnej wartości pod względem naukowym, kulturowym, historycznym, krajobrazowym”[13]. Ustanawiane są rozporządzeniem wojewody. Zalicza się do nich:
- okazałe i zabytkowe drzewa (Dąb Bartek, Wiąz Jagiełły)
- skupienia drzew (skupisko dębów w Rogalinie)
- aleje (aleja lipowa w Rzucewie)
- skały (Maczuga Herkulesa w Ojcowie, „Pielgrzym” w Górach Stołowych)
- jaskinie (Raj, Piekło)
- głazy narzutowe („Dwunastu Apostołów” w Pucku, „Trygłów”)
- parki wiejskie
2. stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej – „chronią ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca, występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub utworów mineralnych oraz fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych”[14]
3. użytki ekologiczne – to naturalne zbiorniki wodne, stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin i zwierząt, skarpy, wydmy, starorzecza, a także inne pozostałości ekosystemów, znaczące pod względem zachowania unikatowych typów środowisk i zasobów genowych
4. zespoły przyrodniczo – krajobrazowe – cenne fragmenty naturalnego i kulturowego krajobrazu ze względu na zachowane wartości estetyczne (celem może być np. zachowanie cennych widoków krajobrazowych).
Stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne i zespoły przyrodniczo – krajobrazowe ustanawiane są przez wojewodę oraz władze lokalne (starostwo lub gmina).
Niezależnie od działań ochronnych, które przewidziane zastały w Ustawie o ochronie przyrody część zasobów przyrodniczych Polski chroniona jest na podstawie przepisów o ochronie lasów. Właśnie z ochroną lasów związane jest utworzenie leśnych kompleksów promocyjnych, których zadaniem jest „ wdrażanie zasad trwałego rozwoju i zrównoważonej gospodarki leśnej, w tym również przez ochronę różnorodności biologicznej”[15]
ROZDZIAŁ II
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PARKU NARODOWEGO GÓR STOŁOWYCH
2.1. Położenie geograficzne i administracyjne
Park Narodowy Gór Stołowych został utworzony rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 16 września 1993r na terenie istniejącego wcześniej parku krajobrazowego. Obejmuje polską część Gór Stołowych, należących do Sudetów Środkowych, przy granicy polsko – czeskiej.
Administracyjnie Park Narodowy Gór Stołowych znajduje się na terenie województwa dolnośląskiego. W otulinie parku położone są znane uzdrowiska Kudowa Zdrój, Polanica Zdrój i Duszniki Zdrój, które stanowią bazę turystyczną dla Gór Stołowych.
Dyrekcja parku i jego Ośrodek Dydaktyczno – Muzealny mieszczą się w Kudowie Zdroju przy ulicy Słonecznej 31.
2.2. Powierzchnia i granice parku
Park zajmuje powierzchnię 6340 ha, z czego 5779 ha to obszary leśne. Wokół parku znajduje się strefa ochronna o łącznej powierzchni przekraczającej 10 000 ha. Obszary ochrony ścisłej to 48 ha, a powierzchnia labiryntów to około 100 ha.
„Granice parku biegną od Błędnych Skał koło Bukowiny Kłodzkiej i Pstrążnej na południe, a dalej wzdłuż drogi dojazdowej do Szosy Stu Zakrętów i zachodnim podnóżem Kruczej Kopy do szosy pomiędzy Dańczowem i Gołaczowem, następnie w górę doliny Dańczówki do Darnkowa i na południowy wschód na Grzbiet Lecha, skąd na północny wschód do doliny Złotnowskiego Potoku i skrajem środkowego piętra (Kopa Śmierci, Skały Puchacza, Urwisko Batorowskie i Hanula). W Batorowie granica skręca na północ i przez Batorówek dochodzi do północno wschodniej krawędzi środkowego piętra ze Skalnymi Grzybami nad Wambierzycami. Stąd cały czas wiedzie podnóżem do granicy państwowej nad zalewem w Radkowie.”[16]
Granice parku obejmują centralny, przyległy do granicy polsko – czeskiej obszar gór z najwyższymi wierzchołkami: Szczeliniec (919m npm) , będący zarazem najwyższym wzniesieniem tych gór, Skalniak (915 m npm), Narożnik (895m npm). Jest to teren z największym nagromadzeniem form skalnych np. w kształcie wież, baszt, ambon, grzybów skalnych, ostańców, stołów, postaci ludzkich czy labiryntów.
2.3. Walory turystyczne środowiska naturalnego
...
wiosna4a