Mi�dzy polsk� wysp� a ukrai�skim morzem DOROTA Sapa Mi�dzy polsk� wysp� a ukrai�skim morzem KRESY PO�UDNIOWO-WSCHODNIE W POLSKIEJ PROZIE 1918-1988 n ? I Biblioteka Jagiello�ska 1000278271 1000278271 KRAK�W (~? DOROTA Sapa Mi�dzy polsk� wysp� a ukrai�skim morzem KRESY PO�UDNIOWO-WSCHODNIE W POLSKIEJ PROZIE 1918-1988 biblioteka Jagiello�ska 1000278271 1000278271 KRAK�W ? WC,8-/fOO<2o Ksi��ka dotowana przez Komitet Bada� Naukowych � Copyright by Dorota Sapa and Towarzystwo Autor�w i Wydawc�w Prac Naukowych UNIVERSITAS, Krak�w 1998, wyd. I ISBN 83-7052-845-7 TAiWPNUNWERSITAS �N- ????**? Opracowanie redakcyjne ^v^ Izabella Sariusz-Sk�pska CRAcoviEN9iS WST�P Projekt ok�adki i stron tytu�owych Witold Abako <? ??52 / Nie wiem, sk�d ta Ukraina. Przecie� nie z tradycji rodzinnej -nikt stamt�d nie pochodzi�. Chyba wi�c czasy szkolne i S�owackiego Beniowski, Sen srebrny Salomei, potem Ogniem i mieczem Sienkiewicza. Ju� wtedy zachwyci�a mnie niezwyk�o�� literatury Kres�w po�udniowo-wschodnich, ale jednocze�nie zrodzi�o si� podejrzenie: skoro tam tak pi�knie si� �y�o, w takiej symbiozie z miejscow� ludno�ci�, to sk�d te rzezie i tyle dramatyzmu? Potem przysz�y �ata osiemdziesi�te i moda na Kresy. Dobra, bo poznawa�o si� teksty do tej pory nie znane i cz�sto trudno dost�pne, ale i niebezpieczna, bo troch� te Kresy �ucukrowa�a". Bardzo popularne sta�y si� okre�lenia: koegzystencja, fatalizm dziejowy i ko�o powracaj�cych rzezi. Wydawa�o mi si� to sprzeczne, no bo albo-albo. I u�wiadomi�am sobie, �e dla literatury Kres�w ukrai�skich ta relacja polsko-ukrai�ska jest najistotniejsza. Z niej bierze si� jej uroda, ale i ca�y ci�ar stereotyp�w etnicznych, fa�szywych wizerunk�w i niejednoznaczny obraz polskiej roli na Kresach. Postanowi�am p�j�� tym �ladem i zobaczy�, kim byli�my na Ukrainie, Podolu i Wo�yniu. Czy Polacy i Ukrai�cy byli tam sobie bliscy, obcy czy wrodzy? Tak zrodzi� si� pomys� tej ksi��ki. Jej tytu� okre�la obszar badania literatury kresowej. Jest nim bezpo�rednie zetkni�cie si� przestrzeni polsko�ci i ukrai�sko�ci, czyli narod�w, kultur i ludzi na Podolu, Wo�yniu i Ukrainie. Na temat literackiego obrazu Kres�w po�udniowo-wschodnich powsta�o wiele tekst�w krytycznych, kt�re ich wizerunek odczytuj� B�b!. Jag�eU. 1999 *?\? w dwojaki spos�b: jako Piek�o1 lub jako Arkadi�2, aby godzi� si� �v kompromisowym okre�leniu ambiwalencji3 Kres�w. Powstaje pytanie, co jest silniejsze: idealizuj�ca perspektywa pami�ci, t�sknoty za �wiatem m�odo�ci i dzieci�stwa, czy mit ukrai�skiego Inferna? Jak� naprawd� wizj� relacji mi�dzy polsk� a ukrai�sk� przestrzeni� przekazuje polska proza wsp�czesna? W przewalaj�cej cz�ci tekst�w kresowych znamienne jest zakre�lenie granic polsko�ci do ograniczonej przestrzeni-wyspy, maj�ce swoje ko-?zenie w �wiadomo�ci kulturowej i literaturze od doby staropolskiej pocz�wszy, kiedy kresowe domy broni�y si� nie tylko przed Tatara-ni i Turkami, ale i rusk� czerni� w powstaniach Nalewajki, Chmielnickiego i Gonty. Okre�lenia polska wyspa oraz ukrai�skie norze ujawniaj� specyficzn� relacj� odmienno�ci, dysproporcji zaj-nowanej przestrzeni Kres�w i napi�cia pomi�dzy wn�trzem �wy-:py" a dope�niaj�cym je zewn�trzem. Stara�am si� zbada�, co dla pisarzy oznacza �wyspa": samot-io��, obco��, osaczenie, dystans czy tylko inno��. Czym wobec �wy-py" jest �morze ukrai�skie" - zagro�eniem, niewa�nym t�em czy >rzychylnym dope�nieniem wsp�istnienia? Poj�cie �polska wyspa" ? kt�rego podobnie jak �ukrai�skie morze" b�d� dalej u�ywa� bez udzys�owu - jest pojemne. Mie�ci w sobie polski dom (zazwyczaj Iworek szlachecki) jako konkret, z ca�� jego symbolik� i tradycj�, >olsk� formacj� kulturow�, etniczn� i spo�eczn�. Polska wyspa jest ak�e metafor� Polski, jej cywilizacji, pa�stwowo�ci i historii na Kre-ach. Podobnie ukrai�skie morze jest zarazem ukrai�sk� wsi� jako 1 Szczeg�lnie sugestywn� interpretacj� motywu Kres�w po�udniowo-wschod- ich w prozie W. Odojewskiego jako Piekl�, zdeterminowanego przez Zlo i Hi- tori�, stworzy�a M. Janion w eseju Cier� i r�a Ukrainy, �Znak" 1989, nr 9. Zob. �k�e: J.R. Krzy�anowski, The Land ofNo Saluation, �Polish Revue" 1978, v. XXIII, ol. 2; J. Jaros�awski, Zmierzch koliszczyzny, �Almanach Historyczny" 1988, nr 9; B�o�ski, Polski raj, �Miesi�cznik Ma�opolski" 1988, nr 19; Z. Bie�kowski, Ten ? jest piek�em, w: Modelunki, Warszawa 1966. 2 Arkadyjsko�� mitu Kres�w po�udniowo-wschodnich akcentuj� m.in. J. Kol- uszewski, Kresy: Arkadia literatury popularnej, �Kresy" 1994, nr 18; Legenda kre- )w w literaturze polskiej XIX i XX w., w: Mi�dzy Polsk� etniczn� a historyczn�, Wro- law 1988. Zob. tak�e: B. Hadaczek, Kresy w literaturze polskiej XX w. Szkice, Szcze- in 1993. 3 Por. demitologizuj�c� postaw� M. Zaleskiego, �yj�ce cmentarze Rzeczypospo- tej, �Res Publica" 1987, nr 4; M. Tomaszewski, Mi�dzy Atlantyd� a Dzikimi Pola li, �Zeszyty Literackie" 1988, z. 24; J. Jarz�bski, Exodus (ewolucja obrazu Kres�iu ? wojnie), �Almanach Humanistyczny" 1988, nr 9. grup� spo�eczn�, straszn� czerni�, a tak�e kultur� ukrai�sk� i ukra-i�sko�ci� d���c� do umocnienia to�samo�ci i stworzenia pa�stwowo�ci. Poszukiwanie odpowiedzi na podstawowe, w moim przekonaniu, pytanie o jako�� relacji mi�dzy polsko�ci� a ukrai�sko�ci� jest pr�b� dotarcia do tego, co o k r e � 1 a mit Kres�w po�udniowo-wschodnich, ale chyba nie tylko ukrai�skich - ka�dego pogranicza, gdzie wsp�istnia�y obok siebie co najmniej dwie nacje. Wystarczy przywo�a� pisarstwo Guntera Grassa, Horsta Bie�ka, Siegfrieda Lenza czy Eliasa Canettiego. Skupienie si� na relacji polsko-ukrai�skiej uwarunkowa�o dob�r tekst�w. Wybra�am te, w kt�rych jest ona wyra�na i istotna. Pomin�am wi�c np. G�ry nad czarnym morzem Wilhelma Macha, w kt�rej w�tek ukrai�ski jest drugorz�dny. Zrezygnowa�am z tych utwor�w, w kt�rych Ukraina, Wo�y� i Podole s� wy��cznie t�em dla wydarze� wi���cych si� z innymi problemami ni� wzajemny stosunek polsko�ci i ukrai�sko�ci. Takie postawienie problemu narzuci�o oczywi�cie wybi�rcz� i niepe�n� analiz� obrazu Kres�w i funkcjonowania ich mitu, ale postanowi�am opisa� ten jeden, najwa�niejszy -moim zdaniem - element kresowego �wiata. Kolejnym ograniczeniem by�o wyznaczenie granicy geograficznej dla poj�cia Kres�w po�udniowo-wschodnich. Ich zasi�g terytorialny, a co za tym idzie, ich postrzeganie w �wiadomo�ci kulturowej i historycznej ulega�o przemianom, o czym pisze Roman Wapi�ski, wyr�niaj�c jednak ich sta�y zakres: terminem tym by� obejmowany pozosta�y poza Kr�lestwem Polskim obszar zaboru rosyjskiego; tereny le��ce na wsch�d od zwartego obszaru zaludnienia polskiego. Mianem �kresy" nie obdarzano jednak na og� wschodniej cz�ci Galicji.4 Ten stan �wiadomo�ci utrzymywa� si� do roku 1945, a �ci�lej do postanowie� ja�ta�skich. Z chwil� wyznaczenia wschodniej granicy Polski na Bugu, poj�cie �Kresy", maj�ce z czas�w porozbiorowych konotacje �ziemie wschodnie zabrane", wch�on�o tereny, kt�re pomimo zr�nicowania etnicznego kresami nigdy nie by�y, a wi�c wojew�dztwa tarnopolskie, lwowskie, stanis�awowskie. Wraz z nimi m.in. Lw�w, Stanis�aw�w, Drohobycz sta�y si� miastami kresowy- 4 R. Wapi�ski, Kresy: alternatywa czy zale�no��?, w: Mi�dzy Polsk� etniczn� a historyczn�, red. W. Wrzesi�ski, Wroc�aw 1988, s. 9. 7 ni.5 Uznaj�c to, co w �wiadomo�ci historycznej jak i literackiej ju� si� lokona�o, czyli przesuni�cie przestrzeni Kres�w po�udniowo-wschodnich a� do Bugu, nie zdecydowa�am si� jednak na dalsze )rzesuni�cia i w��czenie do analizy �mitu bieszczadzkiego" jako sub-tytutu Kres�w.6 Poza zakresem niniejszej ksi��ki pozosta�y m.in. lycie du�e i ma�e Wilhelma Macha, �wietna powie�� Mariana Pankow-kiego Powr�t bia�ych nietoperzy, a przede wszystkim powie�ci �biesz-:zadzkie" zwi�zane z walk� z UPA i akcj� �Wis�a", pomimo �e s� po-wi�cone kwestii stosunk�w polsko-ukrai�skich. Ten rodzaj powie-ei, kt�rego najbardziej znamiennym przyk�adem s� �uny w Bieszczadach ana Gerharda, wymaga odr�bnego opisania, podobnie jak propagandowe powie�ci wydawane najcz�ciej przez Ministerstwo Obro-vy Narodowej, dziej�ce si� na Ukrainie, Wo�yniu czy w Bieszczadach.7 stotne jest jeszcze jedno rozr�nienie: literatura oscyluj�ca wok� mitu \ustriae Felix. Na konieczno�� podzia�u kresowej lub galicyjskiej prowincji jako t�a powie�ci zwr�cili uwag� m.in. Micha� G�owi�ski8 Nina Taylor9. Szczeg�owo opisa�a mit galicyjski Ewa Wiegandt v pracy Austria Felix, czyli o micie Galicji w polskiej prozie wsp�czesnej}0 \utorka pos�uguje si� okre�leniami kresy, kresowy, ale ze �wia-iomo�ci� odr�bno�ci galicyjskiego mitu, kt�rego sk�adnikami s�: jonadnarodowo��, kosmopolityzm i harmonijna koegzystencja na-�od�w, dobry cesarz, biurokratyzm, zhierarchizowanie �wiata, wresz-:ie zmys�owy, ale beznami�tny hedonizm, za kt�rym kryje si� �wia-iomo�� upadku. Abstrahuj� od mitu c.k. Galicji, staraj�c si� spojrze� 5 Por. J. Kolbuszewski, Legenda..., op. cit., s. 88. 6 Powstanie tego zjawiska komentuje J. Kolbuszewski, Legenda..., op. cit., s. 87: ,Z Bieszczadami silnie zwi�zane zosta�y warto�ci tradycyjnie przypisywane Kre som: rozleg�o�� przestrzeni, wielo�� kultur (odkrywana w postaci �lad�w), po- :zucie wolno�ci." 7 Opublikowana ksi��ka M. Truchana, Negatiwnyj stereotip Ukrai�ca w polskij �slewoennij literaturi, Munchen-Lviv 1992, jest wyra�nie tendencyjna. Jako pod staw� literackiej analizy ze wzgl�du na wyst�powanie negatywnego stereotypu Jkrai�ca-rezuna Truchan wybra� przede wszystkim proz� wydawan� przez V�ON oraz teksty o antyukrai�skim nastawieniu, pomijaj�c cz�� prozy pr�bu- �cej zerwa� ze stereotypem. 8 M. G�owi�ski, Ewolucja polskiej prozy narracyjnej w XX w., �Nurt" 1974, nr 12. 9 N. Taylor, S. Vincenz i tradycja kresowa, w: �wiat Vincenza, red. J. Choroszy, ;. Kolbuszewski, Wroc�aw 1992, s. 113. 10 E. Wiegandt, Austria felix, czyli o micie Ga...
pribambasy