Zenowiusz Ponarski WOKӣ SPRAWY POLSKIEJ NA WSCHODZIE Redaktor: Joanna Marsza�ek-Kawa Redaktor techniczny: Tomasz Klejna Korektor: Daniel Kawa Projekt ok�adki: Miros�aw G�odkowski � Copyright by Wydawnictwo Adam Marsza�ek Toru� 2003 ISBN 83-7322-094-1 Synom Rolandowi i Dariuszowi Ponarskim, kt�rzy wytrwale uczestniczyli w powstawaniu i wydaniu tej ksi��ki, w kraju i za oceanem, po�wi�ca autor Wydawnictwo prowadzi sprzeda� wysy�kow� WYDAWNICTWO ADAM MARSZA�EK ul. Przy Kaszowniku 37, 87-100 Toru�, tel./fax (0-56) 660-81-60, 623-22-38 e-mail: info@marszalek.com.pl, strony www.marszalek.com.pl DRUKARNIA Nr 2, ul. Warszawska 52, 87-148 Lysomice, tel. (0-56) 659-98-96 Spis tre�ci Przedmowa...................................................................................7 Wst�p............................................................................................9 Rozdzia� I Czas dojrzewania. Kariera adwokacka....................................... 12 Rozdzia� II Przyw�dca Polonii moskiewskiej...............................................24 Rozdzia� III Trudne lata..................................................................................37 Rozdzia� IV Salon przyja�ni...........................................................................51 Rozdzia� V W Dumie i poza ni�....................................................................68 Rozdzia� VI Polityka polska nad New�..........................................................83 Rozdzia� VII Na wschodnim posterunku.........................................................97 Rozdzia� VIII Prze�om w lutym 1917 r.............................................................111 Rozdzia� IX Geneza aktu 30 marca............................................................... 129 Rozdzia� X Wojsko polskie na Wschodzie................................................... 144 Rozdzia� XI Sztokholmskie spotkanie...........................................................160 Rozdzia� XII Przedstawiciel Rady Regencyjnej.............................................175 Rozdzia� XIII Niedosz�a misja w Warszawie...................................................195 Rozdzia� XIV Za kulisami wielkiej polityki.....................................................209 Pos�owie.....................................................................................221 Aneks..........................................................................................227 Bibliografia................................................................................236 Wykaz ilustracji.........................................................................240 Indeks nazwisk.........................................................................251 Przedmowa Pierwotnie mia� by� napisany biogram adwokata Aleksandra Lednickiego, dla wydawanego w Szczecinie �S�ownika biograficznego adwokat�w polskich". P�niej powsta� obszerny szkic o nim, wybitnym prawniku, dzia�aczu spo�ecznym i polityku, dzia�aj�cym w Rosji i Kr�lestwie, zamieszczony w z. 2 �Szkic�w z dziej�w adwokatury polskiej". A. Lednicki by� blisko zwi�zany z mec. Tadeuszem Wr�blewskim z Wilna, a poniewa� interesowa�y mnie vil-niena, pozostawa� nadal w moim zainteresowaniu. Cz�sto bywa�em w Poznaniu jako uczestnik seminarium doktoranckiego na wydziale. Pewnego razu odwiedzi�em prof.Janusza Pa-jewskiego na wydziale historii UAM. Zaproszony na seminarium doktoranckie i mile spotkany przez jego uczni�w sta�em si� sta�ym uczestnikiem spotka� m�odych historyk�w. Adepci �yczliwie przyj�li wyrobnika Temidy i wkr�tce otwarty zosta� m�j przew�d doktorski �Sp�r o koncepcje polityczne z okresu I wojny �wiatowej (Studium o procesie Z. Wasilewskiego o znies�awienia A. Lednickiego)". Wst�p Publikacja niniejsza prezentuje stan sprawy polskiej w Rosji w ko�cu XIX i na pocz�tku XX w. Ramy chronologiczne obejmuj� wydarzenia z okresu Wielkiej Wojny, ostatnich lat caratu, przewrot�w lutowego i pa�dziernikowego do czasu wybuchu wojny pol-sko-radzieckiej w 1920 r. Sprawy te by�y cz�sto pomijane, przemilczane lub przeinaczane. Pisano okazjonalnie o wsp�pracy rewolucjonist�w polskich i rosyjskich, ograniczaj�c si� przewa�nie do ukazania wsp�dzia�ania socjaldemokracji polskiej z rosyjskimi bolszewikami, kt�ra mia�a ograniczony zasi�g i marginesowe znaczenie we wzajemnych stosunkach. W historiografii polskiej i radzieckiej nie znajdowa�y nale�ytego odzwierciedlenia problemy wsp�pracy i wzajemnego oddzia�ywania libera��w polskich i rosyjskiej inteligencji liberalnej, kt�ra cz�ciowo uleg�a eksterminacji podczas wojny domowej w Rosji, cz�ciowo za� znalaz�a schronienie na obczy�nie. Wok� sprawy polskiej na Wschodzie pragnie w pewnym stopniu wype�ni� powsta�� luk� w przedstawieniu kontakt�w libera��w polskich i rosyjskich w omawianym okresie. Pierwszoplanow� postaci� na polskiej scenie politycznej w Rosji by� Aleksander Lednicki, pose� do I Dumy Pa�stwowej, wsp�tw�rca partii kadet�w w Cesarstwie i wsp�organizator post�powego stronnictwa w Kr�lestwie. Dzieje jego wplecione s� w nurt historii polskiej na Wschodzie jako gor�cego zwolennika porozumienia pol-sko-rosyjskiego w obliczu zach�anno�ci �wiata germa�skiego. Zrozumia� to w 1974 r. nawet Fin ze Stan�w Zjednoczonych, Ju- 9 lien K. Ako, dokonuj�c kwerendy w warszawskich archiwach do pracy pt. �ycie i dzia�alno�� A. Lednickiego jako przyczynek do porozumienia polsko-rosyjskiego. W pracy tej przedstawione s� sylwetki innych liberalnych polityk�w polskich w Rosji, obecnie zupe�nie zapomnianych: Aleksandra Wi�ckowskiego, gen. Aleksandra Babia�skiego, arcybiskupa Edwarda Roppa. Przypominana jest tak�e rola Juliana Marchlew-skiego w nawi�zaniu pierwszych kontakt�w mi�dzy Rosj� Radzieck� a niepodleg�� Polsk�, jego udzia� w humanitarnej akcji uwolnienia polskich zak�adnik�w i wi�ni�w z RSFRR. Podj�cie tej problematyki wymaga�o dokonania bada� archiwalnych. Nie by�o to �atwe gdy� wi�kszo�� dokument�w, znajduj�ca si� w radzieckich plac�wkach archiwalnych jest praktycznie niedost�pna. Skromne mo�liwo�ci badawcze w dziedzinie archiwali�w zrekompensowane zosta�y w znacznej mierze bogat� literatur� pami�tnikarsk�. Wspomnienia i pami�tniki dzia�aczy polskich i rosyjskich uzupe�ni�y niedostatek �r�de� archiwalnych. W wyniku dotarcia do rozsianych artyku��w i rozpraw, posi�kowania si� obficie relacjami pami�tnikarskimi (tak�e niepublikowanymi) mo�na by�o pe�niej ilustrowa� obraz sprawy polskiej na Wschodzie. Praca ta powstawa�a na seminarium doktoranckim prof. Janusza Pajewskiego w Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu. Ostateczna jej koncepcja wynik�a z benedykty�skiej cierpliwo�ci promotora, kt�remu dzi�kuj� za inspiracj� i opiek� naukow� oraz za zgod� na zapo�yczenie tytu�u z jednej z Jego prac. Niekt�re z przedstawionych zagadnie� by�y przedmiotem jednego z najg�o�niejszych proces�w II Rzeczypospolitej, procesu o znies�awienie Aleksandra Lednickiego przez Zygmunta Wasilew-skiego. Ten ostatni tendencyjnie przedstawi� przebieg tego procesu w ksi��ce Proces Lednickiego. Fragment z dziej�w odbudowy Polski (Warszawa 1924, ss. 511). Konfrontacja tej ksi��ki z materia�em �r�d�owym pozwala na stwierdzenie, �e racje polityczne stawia� on ponad prawd� historyczn�. 10 Na procesie tym wyst�pi� Roman Dmowski, kt�ry w zwi�zku z nim opublikowa� w �Gazecie Warszawskiej" cykl artyku��w o polityce polskiej podczas I wojny �wiatowej. Wydano j� p�niej jako oddzieln� ksi��k� pt. Polityka polska a odbudowa pa�stwa; obecnie, po up�ywie p� wieku, ukaza�o si� jej nowe wydanie. Problematyka wspomnianego procesu podj�ta zosta�a w publicystyce emigracyjnej - o kt�rej wspomnia�em w Pos�owiu - i obecnie jest tak�e aktualna. �wiadcz� o tym komentarze do wznowionego dzie�a Dmowskiego i zawarte w nich informacje o Lednickim. Dzieje tego procesu i jego reperkusje polityczne przedstawi�em w pracy Sp�r o koncepcje polityczne z okresu I wojny �wiatowej. Studium o znies�awieniu A. Lednickiego. 11 Rozdzia� I Czas dojrzewania. Kariera adwokacka W 1906 r. w Petersburgu uroczy�cie �egnano zmar�ego W�odzimierza Spasowicza, rzecznika spraw polskich na New�. Jego zas�ug� by�o wytworzenie atmosfery u�atwiaj�cej wzajemne poznanie si� i porozumienie narod�w polskiego i rosyjskiego. Po�egnali go Rosjanie i Polacy, w�r�d kt�rych znajdowa� si� adwokat z Moskwy, Aleksander Lednicki. To on zaj�� miejsce przedstawiciela wychod�ctwa polskiego po zej�ciu Spasowicza ze sceny politycznej. Kontynuuj�c proces porozumienia, Lednicki doprowadzi� do wsp�pracy libera��w obu narod�w. Nie bez racji nazywano go politykiem porozumienia polsko-rosyjskiego. Aleksander Lednicki urodzi� si� 15 lipca 1866 r. w Mi�sku, na Bia�orusi ze zwi�zku ma��e�skiego zawartego przez Roberta Led-nickiego, zubo�a�ego szlachcica ziemi mi�skiej, p�niej urz�dnika w Mi�sku i Rozali� Zawadzk�, pochodz�c� ze �rednio zamo�nej rodziny szlacheckiej, zamieszka�ej na Bia�orusi. Rodzice Aleksandra uczestniczyli w powstaniu 1863 r., co przyp�acili rokiem wi�zienia. Po wczesnej �mierci ojca w 1870 r., wychowa� go dziadek, Franciszek Lednicki w patriotycznej atmosferze i szlacheckiej tradycji. Szko�� podstawow� uko�czy� w 1878 r., i dalsz� nauk� podj�� w rosyjskim gimnazjum w Mi�sku, o kt�rym zachowa� najgorsze wspomnienia. Kra�cowy system rusyfikacyjny, zabraniaj�cy gimnazjalistom m�wienia po polsku i czytania polskich ksi��ek, obowi�zek 12 obecno�ci na nabo�e�stwach w soborze i r�ne szykany pozostawi�y niezatarte �lady w jego pami�ci. Tak�e w gimnazjum przeszed� Aleksander okres mistycyzmu. Po z�o�eniu egzaminu maturalnego w 1885 r., zamierza� studiowa� medycyn� i wraz z jednym z gimnazjalnych koleg�w pojecha� do Moskwy, gdzie poziom naukowy uczelni by� wysoki i nie czyniono wstr�t�w Polakom w przyjmowaniu na studia. Poniewa� zabrak�o wakat�w na medycynie, podj�� na Uniwersytecie nauk� przyrody, do kt�rej jednak pr�dko si� zniech�ci�. Po roku przeszed� na Wydzia� Prawa nie czuj�c ju� �adnego powo�ania do medycyny, prawo za� poc...
pribambasy