POLACY NA UKRAINIE ZBIÓR DOKUMENTÓW 1917-1939 ПІВДЕННО-СХІДНИИ НАУКОВИЙ ІНСТИТУТ В ПЕРЕМИШЛІ ПОЛЯКИ В УКРАЇНІ ЗБІРНИК ДОКУМЕНТІВ Ч. 1: 1917-1939 РР. ТЛІ ЗА РЕДАКЦІЄЮ СТАНІСЛАВА СТЕМПЄНЯ ПЕРЕМИШЛЬ 1999 POŁUDNIOWO-WSCHODNI INSTYTUT NAUKOWY W PRZEMYŚLU POLACY NA UKRAINIE ZBIÓR DOKUMENTÓW CZ. 1: LATA 1917-1939 T. II POD REDAKCJĄ STANISŁAWA STĘPNIA PRZEMYŚL 1999 ZESPÓŁ REDAKCYJNY Ewa Lis, Mykoła Łytwyn, Michał Micel, Włodzimierz Pilipowicz, Oleksander Rublow, Natalia Rublowa, Anna Siciak, Stanisław Stępień, Wasyl Tymoszenko PRZEKŁAD DOKUMENTÓW Z JĘZYKA ROSYJSKIEGO I UKRAIŃSKIEGO Jarosław Leskiw, Denys Pilipowicz, Włodzimierz Pilipowicz, Anna Pocztar, Angela Śmigielska PROJEKT OKŁADKI Tadeusz Nuckowski Na okładce wykorzystano fragment obrazu Leona Michny Horyzont czasu. Publikacja dofinansowana przez Komitet Badań Naukowych oraz Stowarzyszenie „Wspólnota Polska" d% ISBN 83-909229-9-1 © Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, ul. Grodzka 3, tel. (0-16) 678-64-95, fax (0-16) 678-73-33 Wydanie I. Nakład 500 + 50 egz. Format B5, Ark. wyd. 14 Ark. druk. 15,5 Podpisano do druku w grudniu 1999 r. Druk ukończono w styczniu 2000 r. Skład: PWIN Przemyśl. Przygotowanie do druku: KALAMUS, tel. 0604 216399 Druk: Zakład Poligraficzny BACCARAT, 20-780 Lublin, ul. Raszyńska 19, tel. (0-81) 527-49-59 POLACY NA UKRAINIE. ZBIÓR DOKUMENTÓW 1917 - 1939 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA.......................................................................................................7 WYKAZY ARCHIWÓW, Z KTÓRYCH POCHODZĄ PUBLIKOWANE DOKUMENTY................................................................................................ 14 WYKAZ WAŻNIEJSZYCH SKRÓTÓW I SKRÓTOWCÓW............................. 15 DOKUMENTY..................................................................................................... 19 SPIS DOKUMENTÓW......................................................................................227 MAPKA-MIEJSCA DEPORTACJI POLAKÓW.............................................240 INDEKS OSÓB..................................................................................................236 ЗМІСТ ПЕРЕДМОВА.............................................................................................7 СПИСОК АРХІВІВ В ЯКИХ ЗБЕРІГАЮТЬСЯ ПУБЛІКОВАНІ ДОКУМЕНТИ......................................................................................14 ПОКАЖЧИК СКОРОЧЕНЬ....................................................................15 ДОКУМЕНТИ...........................................................................................19 ПЕРЕЛІК ДОКУМЕНТІВ......................................................................227 КАРТА МІСЦЬ ДО ЯКИХ БУЛИ ДЕПОРТОВАНІ ПОЛЯКИ.........240 ПОКАЖЧИК ОСІБ...............................................................................236 PRZEDMOWA Obalenie caratu rozbudziło nadzieją ludności polskiej na Ukrainie na odrodzenie narodowe i możliwość aktywnego uczestnictwa w życiu politycznym. Dlatego też czynnie włączyła się ona, najpierw w działalność na rzecz autonomii ziem ukraińskich w ramach państwa rosyjskiego, a później w proces budowy niezależnej państwowości ukraińskiej. Dnia 6 marca 1917 r. odbył się w Kijowie zjazd przedstawicieli organizacji polskich, na którym powołano do życia przedstawicielstwo ogólnonarodowe - Polski Komitet Wykonawczy na Rusi (Ukrainie). Komitet len już 30 marca zwrócił sią z propozycją współpracy do najwyższego ówczesnego przedstawicielstwa ukraińskiego - Centralnej Rady w Kijowie. W wystosowanym liście pisano:Bracia-Ukraińcy\ Wycic\gamy do Was rękę, jako do najbliższych sąsiadów naszej Ziemi Ojczystej. Po raz pienvszy mamy możliwość porozumienia się, jak dwa bliskie narody, które w niedługim czasie — z Bożą pomocą, będą miały u siebie własną siłę i własną wolność. Przed Wami i nami ogromna praca - u każdego na własnej niwie. A skoro historia przyczyniła się do tego, że na naszym pograniczu zamieszkali zarówno Polacy jak i Ukraińcy, to zacznijmy żyć jak sąsiedzi i rozpocznijmy w końcu pracę dla naszego wspólnego dobra1. Działacze Polskiego Komitetu Wykonawczego wyraźnie zadeklarowali chąć współuczestnictwa w budowie państwa ukraińskiego, mając przy tym nadzieją, że w państwie tym ludność polska bądzic miała pełne prawa rozwoju narodowego. Dnia 23 czerwca 1917 r. Zgromadzenie Przedstawicieli Organizacji Polskich w Kijowie, w którym wziąło udział 558 reprezentantów wszystkich warstw społeczeństwa polskiego, przesłało na rącc przywódców Ukraińskiej Centralnej Rady następującą rezolucją: Zjazd Przedstawicieli Organizacji Polskich na Rusi gorąco wita dążenia bratniego narodu ukraińskiego do politycznego wyzwolenia i oświadcza, że Polacy poczuwając się do odwiecznego obywatelstwa w tym kraju, gotowi są współdziałać w tworzeniu podstaw własnego życia narodu ukraińskiego z zapewnieniem praw mniejszości narodowej polskiej na Ukrainie1. Polacy weszli w skład Ukraińskiej Centralnej Rady oraz jej organów wykonawczych. W lipcu 1917 r. zastąpcą sekretarza generalnego do spraw narodowych został Mieczysław Mickiewicz, który 25 stycznia 1918 r. stanął na czele odrąbnego sekretariatu generalnego do spraw polskich, przekształconego następnie w ministerstwo Ukraińskiej Republiki Ludowej. O żywiołowym odradzaniu sią życia polskiego na Ukrainie świadczy m.in. rozwój polskiego szkolnictwa. W okresie istnienia niezależnej państwowości ukraińskiej, w krótkim czasie zorganizowano ponad 1.200 szkół ludowych, 31 szkół średnich oraz wyższą uczelnię - Kolegium Polskie w Kijowie5. 1 Центральний державний архів вищих органів влади і управління України - Київ (dalej CDAWOW). fond 1115. ор. 1, spr. 2. k. 3. 2 CDAWOW, fond 1115. opis 1, spr. 2, ark. 2. Zob. także. Zjazd polski na Rusi w Kijowie w dniach 18-24 czerwca N17 /:, Winnica 1917, s. 11. ' Zob. dok. 1-10 w Polacy na Ukrainie. Zbiór dokumentów. Cz. I: lala 1917-1939, pod red. S. Stępnia, Przemyśl 1998, t. 1, s. 23 58. 7 Jednak agresja bolszewików przeciwko Ukraińskiej Republice Ludowej, a następnie nieudana próba wyzwolenia ziem ukraińskich przez wspólną polsko-ukraińską ofensywę kijowską, zorganizowaną w oparciu o sojuszniczą umowę warszawską w 1920 г., na wicie dziesięcioleci przekreśliła ukraińską niepodległość oraz nadzieję Polaków na swobodny rozwój narodowy na ziemiach ukraińskich. Ustanowienie reżimu bolszewickiego na Ukrainie od razu spowodowało masowe wyjazdy Polaków z tamtych ziem do odrodzonego państwa polskiego, zarówno przesiedleńców i jeńców wojennych z czasów I wojny światowej, jak i autochtonów4. W pierwszych latach istnienia Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej komuniści starali się pokazywać, że wszystkie mniejszości narodowe, w tym także Polacy, mają pełne możliwości rozwoju narodowo-kulturalnego oraz aktywnie uczestniczą w sprawowaniu władzy państwowej. Oczywiście, pod warunkiem pełnej akceptacp ustroju socjalistycznego. Wkrótce jednak reżim odkrył swoje prawdziwe oblicze. Jeśli było się Polakiem, to nie wystarczyło być lojalnym wobec władzy, nie wystarczyło nawet być komunistą. Wobec całej ludności polskiej, a także innych mniejszości narodowych, i wreszcie wobec ludności ukraińskiej, zastosowano metodę odpowiedzialności zbiorowej. Zaczęły się prześladowania, represje psychiczne, przesiedlenia, wywózki do lagrów, sądy doraźne, częste stosowanie kary śmierci. Ludność polską dotknęła także największa zbrodnia w dziejach ludzkości, mająca miejsce w czasach pokojowych - sztucznie podtrzymywane w latach 1932-1933 zjawisko głodu, podczas którego śmierć głodową poniosło od 3 do 5 milionów obywateli Ukrainy. Wszelkimi sposobami starano się utrudniać Polakom kontakty z krajem. Usiłowano przy tym wyrabiać u nich przekonanie, że to Polska nie chce utrzymywać z nimi łączności. Tak właśnie rozegrano przygotowania do Pierwszego Zjazdu Polaków z Zagranicy w Warszawie. Władze radzieckie od samego początku manipulowały wyborami na zjazd. nie kryjąc przy tym, iż mające w nim wziąć udział delegacje z ZSRR jadą tylko po to, aby wykorzystać trybunę zjazdu do „propagowania ideologii komunistycznej"3. Nic więc dziwnego, że po takich doniesieniach prasowych władze polskie odmówiły wydania wiz dla delegatów ze Związku Radzieckiego. To z kolei posłużyło radzieckim organom bezpieczeństwa do wzmożenia kampanii przeciwko Polsce'1. Władze radzieckie wszelkimi sposobami starały się utrudniać działalność obu polskim konsulatom istniejącym w Kijowie i Charkowie (do 1937 г.). Zastraszona ludność polska rzadko decydowała się na kontakty z tymi placówkami, za co na ogół spotykały ją różne represje. Nic więc dziwnego, że Polacy na Ukrainie, tak jak i w całym w ZSRR, bali się nawet otrzymywać korespondencję od rodzin z Polski. 4 Już w maju I 922 r. wysiano do Polski 1 5 transportów z ludnością polską. W czerwcu przeznaczono do ewakuacji ludność polską z następujących miast: z Charkowa 5 transportów, z Kijowa 2 transporty oraz dodatkowy z Kijowszczyzny. z Odessy 2. z Krzemieńca 1. z Połtawy - 3, z Katerynoslawia 2. z Zaporoża 1. z Mikołajowa 1. z Bachmata 3. Zob. CDAWOW, fond 4. opis 1. spr. 749, k. 13, 53. " Zob. M. Iwanow. Pierwszy naród ukarany. Polacy w 'Związku Radzieckim. 1921-1939. Warszawa Wrocław 1991, s. 258-267. " W niniejszym tomie staraliśmy się opublikować jak najszerszy materia! dotyczący powyższego problemu. Zob. dok. 27. 29. 30. 32. 37-40, 42-4S. 8 Już na początku lat dwudziestych prawdziwe oblicze władzy bolszewickiej wobec ludności polskiej odsłaniał tajny dokument zastępcy przewodniczącego GPU USRR -Karla Karlsona. Ludność polska została w nim podzielona na trzy grupy: pierwsza -reakcyjno-szowinistyczna, na czele z księżmi i reakcyjną częścią inteligencji; druga -drobnoburżuazyjna, w skład której zaliczono znaczną część inteligencji oraz mieszczaństwo; trzecia - chłopi i robotnicy - którzy, jak stwierdzano w dokumencie- znajdują się jeszcze pod całkowitym wpływem religijnych i fanatycznych zabobonów przemieszanych z ideologiąpolski...
pribambasy