02.pdf

w nUMerze

Janusz Kujawa

Artykuł wstępny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Małgorzata Gliwa – IPN

Rzeszowska manifestacja – 3 maja 982 r. 2

Janusz Kujawa

W hołdzie Kościuszce i „Solidarności” . . . 4

Ks. Stanisław Nabywaniec

Ksiądz Andrzej Fedukowicz (875–925)

– całopalna ofiara sowieckich służb

specjalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Jan Lucjan Wyciślak

Utajniony pomnik, czyli odtajnianie

historii współczesnej . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Janusz Kujawa, Aleksandra Kujawa

Przerwany powrót . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Z cyklu: Podkarpackie życiorysy

Grzegorz Ostasz

Kazimierz Iranek-Osmecki . . . . . . . . . . .

Urszula i Janusz Kujawa

Kustosz rodzinnych pamiątek . . . . . . . . . 3

Urszula Szymańska-Kujawa

„Ślady przeszłości” – młodzi adoptują

zabytki; „Zapomniany nagrobek

– przywrócona pamięć” . . . . . . . . . . . . . . 6

Kazimierz Kaszuba

Na pomoc Warszawie – relacja świadka 8

Paweł Róg – UR

Bractwa cerkiewne w Jarosławiu . . . . . . . 9

Magdalena Lubas

Ocalić od zapomnienia . . . . . . . . . . . . . . 9

Alicja Krzak

– Podkarpackie Kuratorium Oświaty

Medale „Pro Memoria” dla szkół

z województwa podkarpackiego . . . . . . . 20

Vinga

Z życia stowarzyszenia . . . . . . . . . . . . . . . 20

Mariusz Krogulski

Czytelnicy piszą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Błądząc po rzeszowskich księgarniach . . 22

Wydarzyło się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Dociekliwy

Bezduszna historia – felieton . . . . . . . . . 24

Publikacje pracowników Instytutu

Historii Uniwersytetu Rzeszowskiego

za lata 2004–2006 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Szanowni Państwo!

Na wstępie chcemy podziękować

za wszystkie miłe słowa zachęty i pochwa-

ły, których Państwo nam nie szczędziliście.

Traktujemy je jako otrzymane nieco na wy-

rost, zatem zobowiązujące nas do dal-

szej pracy i podnoszenia poziomu pisma.

Jak Państwo zauważyliście, drugi numer

jest już trochę grubszy. To cieszy, ale ilość

tematów i pomysłów, które w międzycza-

sie się pojawiły sprawiła, że z wielu musie-

liśmy chwilowo zrezygnować.

Dziękujemy za sugestie dotyczące kształ-

tu kwartalnika i poruszanych w nim tema-

tów. Część z nich wykorzystujemy już dzi-

siaj, resztę w przyszłości. Cieszymy się,

że nasi czytelnicy zaczynają pismo współ-

tworzyć. Pierwszą jaskółką takiej współpra-

cy jest interesujący list od Pana Mariusza

Krogulskiego, którego fragmenty publikuje-

my. W bieżącym numerze dominuje tema-

tyka walki zbrojnej o niepodległość Polski.

Sprawiły to przypadające rocznice oraz Jego

Wysokość Przypadek. Jest w tym też pew-

na logika, że po pierwszym numerze po-

święconym w dużej mierze patriotyzmowi,

oddajemy teraz głos tym, którzy patrio-

tyzm potraktowali jako wartość najwyż-

szą. Taką, za którą trzeba walczyć nawet

za cenę własnego życia. Następny numer

pisma będzie wyprawą w nieco inne rejo-

ny historii. Ale o tym przy kolejnej okazji.

Na co szczególnie chcemy zwrócić Państwa

uwagę w tym numerze? Przede wszystkim

na obszerny biogram płk. K. Iranka-Os-

meckiego, którego rok za sprawą podkar-

packiego kuratorium obecnie obchodzi-

my. Kolejny rocznicowy temat to 25-lecie

pierwszej w stanie wojennym masowej de-

monstracji mieszkańców Rzeszowa w dniu

3 maja 1982 r. Artykuł ten powstał w wy-

niku naszej współpracy z rzeszowskim

oddziałem IPN. Początek jest wielce obie-

cujący – czekamy na ciąg dalszy. Wciąż ak-

tualny temat walki z Kościołem, inwigilacji

duchownych i nakłaniania ich do współ-

pracy przez komunistyczną policję poli-

tyczną porusza artykuł pióra ks. S. Na-

bywańca. Poszerza on znacznie horyzont

czasowy i geograficzny naszego spojrzenia

na te trudne sprawy. Zagadkę, kogo przed-

stawiają postacie żołnierzy z rzeszowskiego

pomnika W. Sikorskiego rozszyfrowuje dla

nas świadek wydarzeń pan J. L. Wyciślak.

Równie ciekawa jest relacja innego świad-

ka pana K. Kaszuby, uczestnika tragicznej

próby pójścia żołnierzy AK na pomoc po-

wstaniu warszawskiemu. Chcąc podwyż-

szyć nasze loty posłużyliśmy się „zagło-

bowskim” fortelem, przedstawiając losy

dwóch lotników z Rzeszowszczyzny. War-

to porównać ich w wielu miejscach podob-

ne, a jednocześnie jakże różne losy. Uzu-

pełnieniem numeru są liczne informacje,

dotyczące imprez i inicjatyw związanych

z propagowaniem historii i patriotyzmu.

W tym dziale na szczególną uwagę zasłu-

guje materiał dotyczący postaci A. Żuliń-

skiego, będący pokłosiem programu „Ślady

Przeszłości” realizowanego przez młodzież

z Gimnazjum nr 8 w Rzeszowie.

Zachęcamy oczywiście do przeczyta-

nia wszystkich zamieszczonych w drugim

numerze materiałów, co biorąc pod uwagę

jego wciąż niezbyt wielką objętość, nie po-

winno zająć zbyt wiele czasu.

KwartalniK

społeczno-historyczny

„Ślad”

numer 2–3 i–Vi 2007

Kwartalnik wydawany jest przez Regionalne

Stowarzyszenie Pamięci Historycznej

„ŚLAD”, przy współpracy Instytutu Historii

Uniwersytetu Rzeszowskiego.

redakcja : Jadwiga Hoff, ks. Stanisław

Nabywaniec, Tadeusz Ochenduszko, Urszula

Szymańska-Kujawa, Wacław Wierzbieniec

redaktor naczelny : Janusz Kujawa

Korekta : Katarzyna Mikluszka,

Anna Mazurkiewicz

Zdjęcie na okładce: Pomnik gen. Władysława

Sikorskiego w Rzeszowie. Fot. Aleksandra Kujawa

adres redakcji :

Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 3,

ul. Wyspiańskiego 6a, 35- Rzeszów

e-mail: stowarzyszenieslad@wp.pl

www.slad.go.pl

druk :

tel./faks 07 86 26 69, 07 852 3 62

e-mail: mitel@mitel.com.pl • www.mitel.com.pl

Numer finansowany ze środków Instytutu Historii UR

W imieniu redakcji życzę miłej lektury.

Redaktor naczelny

Janusz Kujawa

Wydawnictwo i Drukarnia

Małgorzata Gliwa

Instytut Pamięci Narodowej – Rzeszów

Rzeszowska manifestacja – 3 maja 1982 r.

W tym roku mija ćwierć wieku od spontanicz-

nej manifestacji mieszkańców Rzeszowa, której

punktem wyjścia było uczczenie święta Konsty-

tucji 3 maja. Uroczystości związane z tą roczni-

cą oraz ze świętem Matki Bożej Królowej Polski

w roku 982 w Rzeszowie, zapisały się w pamięci

uczestników tamtych wydarzeń w sposób szcze-

gólny. Po wprowadzeniu stanu wojennego w grud-

niu 98 r. była to pierwsza taka okazja do otwar-

tego zamanifestowania sprzeciwu wobec polityki

reżimu komunistycznego, wyrażenia troski o dal-

sze losy kraju i ludzi represjonowanych przez wła-

dze komunistyczne.

Do bojkotu oficjalnych uroczystości pierwszo-

majowych wzywała odezwa Regionalnej Komisji

Wykonawczej, skierowana do członków NSZZ

„Solidarność”. Biorąc pod uwagę całokształt sy-

tuacji społeczno-politycznej w kraju, członkowie

Zarządu Regionu zapytywali, czy ze spokojnym

sumieniem można brać udział w pochodach or-

ganizowanych przez władzę i od razu udzielali

odpowiedzi negatywnej. Osobom, które zdecy-

dowałyby się na udział w oficjalnych obchodach

zalecano bierne wyrażenie swojego stosunku

do władz poprzez przyjście w ubraniach w kolo-

rze czarnym i z widocznymi emblematami NSZZ

„Solidarność”. Apelowano o zapalenie świec

w oknach miedzy godziną 2 a 2.30 w dniu

maja. Ponadto zachęcano do uczczenia rocz-

nicy 3 maja poprzez wzięcie udziału w uroczy-

stościach niezależnych, czyli w organizowanej

tak jak w roku ubiegłym mszy świętej w kościele

farnym. We wspomnianym biuletynie wzywano,

by po zakończeniu nabożeństwa składać kwia-

ty pod pomnikiem Tadeusza Kościuszki. Kilka-

naście egzemplarzy biuletynu informacyjnego

MKR NSZZ „Solidarność” Regionu Rzeszow-

skiego, „Solidarność Trwa”, zawierającego apel

o bojkotowanie wszelkich uroczystości organi-

zowanych przez władze państwowe, zostało roz-

łożonych rankiem 30 kwietnia między ławami

w rzeszowskiej farze. Nie umknęło to uwagi MO

i SB, które wiedziały również o zamiarach szcze-

gólnego uczczenia przez środowiska opozycyjne

rocznicy 3 maja.

Internowani w Ośrodku Odosobnienia w Za-

łężu działacze opozycyjni w czasie wielkanocnych

spotkań dyskutowali na temat planowanych dzia-

łań po uwolnieniu. Rozważano możliwość zorga-

nizowania tzw. kryterium ulicznego, co w opozy-

cyjnym slangu oznaczało zdecydowaną i otwartą

na konfrontację manifestację. Jednak ostatecznie

z pomysłu tego zrezygnowano. Dzięki pracy taj-

nych współpracowników, SB wiedziała o prze-

ważających, pokojowych nastrojach wśród in-

ternowanych.

brali udział przedstawiciele władz lokalnych,

Stronnictwa Demokratycznego (od 98 r. 3

maja był dniem święta tej partii) oraz delega-

ci PZPR, ZSL i Stowarzyszenia PAX. O godz. 7

zaplanowana była uroczysta akademia w Tea-

trze im. W. Siemaszkowej, poświęcona wydarze-

niom związanym z przyjęciem nowej konstytucji

w 79 r. Podczas tych uroczystości odznaczono

zasłużonych działaczy SD. Obchody te przebie-

gły bez zakłóceń ze strony środowisk opozycyj-

nych, które nie były specjalnie zainteresowane

działaniami władzy.

Jednak opozycja demokratyczna i zwykli

mieszkańcy Rzeszowa zamierzali uczcić ten

dzień w zupełnie inny sposób. Organizowanie

demonstracji wiązało się z pewnym niebezpie-

czeństwem. Mimo iż jeszcze 2 maja 982 r. zosta-

ła oficjalnie zniesiona godzina milicyjna, a tak-

że zapowiedziano przywrócenie automatycznej

łączności telefonicznej w relacjach międzymia-

stowych od 0 maja, wciąż aktualny pozosta-

wał obowiązek uzyskania zgody terenowych

organów administracji państwowej na organi-

zowanie pochodów, wieców czy demonstracji.

Za zlekceważenie tego przepisu groziła odpo-

wiedzialność karna w postępowaniu doraźnym

lub przyspieszonym.

W kościołach zaplanowano msze święte o cha-

rakterze patriotycznym w intencji Ojczyzny i in-

ternowanych. Funkcjonariusze SB donosili o ta-

kich uroczystościach w Sędziszowie Małopolskim,

w Mogielnicy i świątyniach rzeszowskich: pod we-

zwaniem św. Judy Tadeusza przy ul. Wita Stwo-

sza i Najświętszego Serca Jezusowego na Drabi-

niance.

Tradycyjnie, główne uroczystości miały od-

być się w kościele farnym. Msze w intencji Oj-

czyzny zamawiane były zazwyczaj przez oso-

by delegowane z ramienia Regionalnej Komisji

Wykonawczej.

Trwający stan wojenny zdeterminował prze-

bieg uroczystości. Jeszcze rok wcześniej, w maju

98 r., święto Konstytucji 3 maja fetowane było

w sposób bardzo okazały. Po tradycyjnej mszy

świętej w kościele farnym, mieszkańcy Rzeszo-

wa udali się w pochodzie pod pomnik Tadeusza

Kościuszki. Uroczystości uświetniały: zakładowa

orkiestra, chór Filharmonii Rzeszowskiej, a także

aktorzy Teatru im. W. Siemaszkowej, którzy dekla-

mowali poezję okolicznościową. Na Rynku prze-

mawiał wówczas przewodniczący rzeszowskiej

„Solidarności”, Antoni Kopaczewski. Za pomni-

kiem ustawiono transparent z orłem w koronie

i fragmentem tekstu Konstytucji 3 maja: „Wszel-

ka władza społeczności ludzkiej pochodzi jedy-

nie z woli narodu”. W maju 982 r. taki scena-

riusz manifestacji był nierealny.

Biorąc pod uwagę realia panujące w kraju,

przebieg manifestacji był zupełnie wyjątko-

wy. stało się tak dzięki spontaniczności zgro-

madzonych rzeszowian, ale przede wszystkim

z powodu braku aktywnego przeciwdziałania

ze strony władz.

Obchodzone oficjalnie i faworyzowane przez

państwo uroczystości pierwszomajowe przebie-

gały w roku 982 spokojnie. Według oficjalnych

danych brało w nich udział około 35 tys. osób.

Jak pisała reżimowa prasa, zebrani na wiecu pod

pomnikiem Walk Rewolucyjnych „wyrażali swe

poparcie dla wysiłków rządu gen. Jaruzelskie-

go i chęć aktywnego uczestnictwa w budowa-

niu lepszej przyszłości kraju” Zabezpieczające

wiec służby nie odnotowały większych prób za-

kłócenia porządku. Odprawiane w dniu św. Jó-

zefa msze święte również przebiegały spokoj-

nie, kościoły nie były w sposób „prowokacyjny”

dekorowane.

zgodnie z obowiązującymi wówczas pro-

cedurami, tuż przed dniem obchodów funk-

cjonariusze sB przeprowadzili 192 rozmowy

ostrzegawcze z duchownymi i działaczami

„solidarności”.

Numer specjalny biuletynu „Solidarność Trwa”

ze zbiorów archiwum Zarządu Regionu NSZZ

„Solidarność”

Oficjalne, zorganizowane przez władze komu-

nistyczne uroczystości z okazji rocznicy uchwa-

lenia Konstytucji 3 maja miały, w porówna-

niu do obchodów pierwszomajowych, celowo

skromny charakter. Rozpoczęły się one w dniu

3 maja o godz. 6 od złożenia kwiatów pod po-

mnikiem Tadeusza Kościuszki i pod pomnikiem

Walk Rewolucyjnych. W uroczystościach tych

dzień 3 maja 1982 r. był wyjątkowo po-

godny. w samym kościele i na placu Farnym

zgromadziło się tego dnia, według raportów

Komendy wojewódzkiej Mo, ale też zgodnie

z relacjami świadków, około 5 tys. osób.

nych”, „zamknąć czerwonych”. Szyfrogram za-

wierający tajny raport KW MO, wysłany tego sa-

mego dnia do Dyrektora Gabinetu Ministra Spraw

Wewnętrznych w Warszawie, pomija milczeniem

krótkie przemówienie, jakie wygłosił do zebranych

Stanisław Alot, sekretarz Zarządu Regionu NSZZ

„Solidarność”. Wystąpienie zwolnionego 29 kwiet-

nia z Załęża działacza Solidarności było symbo-

liczne. Przemawiał on do zgromadzonych na Ryn-

ku osób, prezentując stanowisko osób więzionych,

internowanych czy w jakikolwiek inny sposób re-

presjonowanych. Mówca wspominał o Konstytucji

3 maja i jej znaczeniu dla narodu polskiego oraz

o prawach i ich przestrzeganiu. Wspominał uro-

czystości sprzed roku i ich podniosłą atmosferę.

Na zakończenie wezwał zebranych do spokojne-

go rozejścia się. Już po zmroku około godziny 2

plac rynkowy zaczął pustoszeć. Zgromadzeni po-

woli rozchodzili się do domów.

w miejscu publicznym demonstracyjnie okazu-

je lekceważenie Narodowi Polskiemu, Rzeczy-

pospolitej Polskiej lub jej konstytucyjnym orga-

nom podlega karze aresztu lub grzywny”. Przebieg

rozprawy miał standardowy charakter. Kolegium

nie dociekało prawdy, a oskarżeni nie przyzna-

li się do zarzucanych czynów. Wszyscy zostali

ukarani karą grzywny w wysokości do 4500 zł

i dodatkowo po 00 zł na koszty postępowania

sądowego. W przypadku niezapłacenia grzywny

skazanym groziło 45 dni aresztu. Osobno sądzo-

ny był Stanisław Dziura, zaaresztowany na placu

Wolności na polecenie oficera SB. Zatrzymany

– jak zauważyli milicjanci – miał „demonstracyj-

nie wpięty znaczek „Solidarności”. Pech chciał,

iż miał on wówczas przy sobie tzw. bibułę. W tak

trudnej sytuacji nie stracił jednak zimnej krwi.

Udało mu się dyskretnie wsunąć zakazaną pra-

sę za tylne siedzenie milicyjnej nyski i uniknąć

represji związanych z posiadaniem nielegalnych

materiałów.

Wymierzone kary pieniężne nie zakończyły re-

presji wobec zatrzymanych podczas manifestacji

osób. 9 maja 982 r. internowany został Leonard

Lewandowski. W uzasadnieniu decyzji zapisano, iż

„zachodzi podejrzenie, iż jako aktywny uczestnik

zajść w dniu 3 maja 982 r. w Rzeszowie, przeby-

wając na wolności nie będzie przestrzegał porząd-

ku prawnego”. Został on zwolniony z Ośrodka Od-

osobnienia w Załężu dopiero 4 czerwca 982 r.

Eugeniusz Kot i Adam Pietraszek, pracownicy PKP

Rzeszów, za „naruszenie dyscypliny pracy” zostali

przeniesieni karnie do pracy w PKP Dębica. Nikt

jednak nie miał wątpliwości, że owo przeniesie-

nie jest epilogiem wydarzeń z 3 maja. Dla uka-

ranych szczególnie bolesna była bezsilność wo-

bec poczynań władz. Brak legalnie działających

związków zawodowych uniemożliwiał podjęcie

rozmów ze stroną rządową. W czerwcu w miesz-

kaniu Stanisława Dziury przeprowadzono rewi-

zję, podczas której zarekwirowano mu przedwo-

jenną maszynę do pisania. Co ciekawe, zepsute

urządzenie wróciło po paru latach do rąk właś-

ciciela naprawione.

Część z nich przyszła do kościoła, żeby po-

modlić się za Ojczyznę w rocznicę uchwalenia

Konstytucji 3 maja i prosić Matkę Bożą Królową

Polski o opiekę. Przed mszą, o godz. 9, odśpie-

wano Litanię do Najświętszej Marii Panny. Na-

stępnie odczytany został tekst ślubów złożonych

w 656 r., przez króla Jana Kazimierza w kate-

drze lwowskiej. W krótkim komentarzu pod-

kreślono znaczenie tego ślubowania dla histo-

rii Polski. Podczas Eucharystii kazanie wygłosił

ksiądz wikariusz Michał Błaszkiewicz. Wygło-

szona homilia osnuta była wokół idei niepodle-

głości i wolności. Wmieszani w tłum wiernych

funkcjonariusze SB w swoich raportach dokład-

nie przytaczali poruszane przez kaznodzieję wąt-

ki. Według tych obserwatorów, ksiądz porównał

aktualną sytuację polityczną do okresu niewoli

w XIX w., nawiązał do wojny polsko-sowieckiej

z 920 r. i okresu stalinowskiego. Wydarzenia

z sierpnia 980 r. zaliczył do najwspanialszych

osiągnięć narodu polskiego. Mówiąc o sytuacji

internowanych i ich rodzin, wzywał do pomocy

i solidarności z więzionymi dysydentami. Pro-

sił także o rozwagę, mądrość i nieustępliwość

w działaniu. Zwrócił uwagę, że gnębiona „Soli-

darność” jest jedyną siłą w Polsce, która pragnie

naprawy kraju, a Kościół ma w sobie moc, dzięki

której Ojczyzna może zostać wyzwolona. Po wy-

głoszeniu porywającego kazania tłum zgroma-

dzonych modlił się m.in. w intencji więzionych,

internowanych, ich rodzin, ale także za rządzą-

cych krajem. Po zakończeniu mszy świętej oko-

ło godz. 20.40 część zgromadzonych osób prze-

szła ulicą Kościuszki na plac rynkowy. Według

szacunków przebywających w tłumie milicjan-

tów, około 50 osób trzymało chorągiewki bia-

ło-czerwone, bądź białe z napisem „Solidarność”.

Większość wznosiła dłonie w geście zwycięstwa,

symbolizującym literę V. Dużą część manifestują-

cych stanowiła młodzież szkolna i studenci. Przej-

ście z placu Farnego na Rynek stało się również

okazją do powitania i rozmów ze zwolnionymi

w tym czasie z internowania działaczami „Soli-

darności”. Uczestnicy wydarzeń podkreślają wy-

jątkową, podniosłą wręcz radosną atmosferę, jaka

panowała wśród zgromadzonych.

cały przebieg uroczystości był monitoro-

wany przez funkcjonariuszy Mo i sB. Ubrani

po cywilnemu, wmieszani w tłum mieli za za-

danie obserwować, notować i zapamiętywać jak

najwięcej szczegółów.

Zdarzało się, że byli rozpoznawani przez oso-

by wcześniej więzione. Dekonspirowani i poni-

żeni musieli się wycofywać z akcji. Milicjanci

i funkcjonariusze SB wykonywali również zdję-

cia uczestnikom manifestacji, których starano się

jak najszybciej zidentyfikować. Świadkowie zaob-

serwowali co najmniej dwie kamery operacyjne,

umieszczone na piętrach kamienic przyrynko-

wych. Niestety, w zbiorach Archiwum Instytutu

Pamięci Narodowej w Rzeszowie nie odnaleziono

żadnych materiałów ikonograficznych ani filmo-

wych, dotyczących opisanej demonstracji z maja

982 r. Być może materiały te zostały zniszczo-

ne, bądź są przechowywane w innych archiwach

czy prywatnych zbiorach byłych funkcjonariu-

szy SB czy MO.

W okolicach Rynku rozmieszczono samochody

milicyjne, z których również prowadzono obser-

wację i w pewnym stopniu kontrolowano sytua-

cję. O wyjątkowości całej demonstracji zadecydo-

wał m.in. brak interwencji ze strony oddziałów

porządkowych i tajnych służb bezpieczeństwa.

Oddziały MO, ZOMO nie wykorzystały gazów

łzawiących, czy armatek wodnych, obyło się tak-

że bez szamotaniny i pobić.

w stosunku do reprezentantów Kościo-

ła, zaangażowanych w uroczystości trzecio-

majowe, zdecydowano się jedynie na przepro-

wadzenie rozmowy ostrzegawczej z księdzem

Michałem Błaszkiewiczem.

Jednak spośród rozchodzącego się tłumu

patrole wyłapały 16 osób, które zostały zatrzy-

mane do tzw. wyjaśnienia. większość z nich

wypuszczono po kilku godzinach. wnioski

o ukaranie grzywną skierowano przeciwko

pięciu osobom.

Działacze „Solidarności” wspominają, iż to,

co wydarzyło się po zakończeniu mszy świętej

w kościele farnym, nie było do końca zaplanowa-

ne. Spontaniczne zachowanie się zgromadzonych

ludzi przeszło ich oczekiwania. W porównaniu

do przygotowań poczynionych przed manife-

stacją w sierpniu 982 r., zakres i rozmach akcji

informacyjnej i liczba rozprowadzonych ulotek

nie była imponująca. Mimo to efekt okazał się

zaskakująco dobry.

Z przebiegu wydarzeń można by wywniosko-

wać, że władze nie były przygotowane na to, co wy-

darzyło się wieczorem 3 maja w Rzeszowie. Brak

zdecydowanej reakcji ze strony funkcjonariuszy

po przejściu na rynek złożono kwiaty pod

pomnikiem tadeusza Kościuszki. odśpiewa-

no hymn państwowy i pieśni religijne, m.in.

„Boże coś polskę”.

W tekście „Roty” zmieniono jeden z wersów,

który zabrzmiał wówczas: „nie będzie Sowiet pluł

nam w twarz”. Zgromadzeni na płycie Rynku lu-

dzie nie wypełniali jej szczelnie, część manifestu-

jących stała w uliczkach dochodzących do głów-

nego placu w mieście. Manifestanci skandowali

hasła: „wypuścić Lecha”, „niech żyje Solidarność”,

„precz z juntą”, „uwolnić wszystkich internowa-

Byli to: Stanisław Dziura, Eugeniusz Kot, Ja-

nusz Kruczek, Leonard Lewandowski i Adam

Pietraszek. Już 5 maja 982 r. przed kolegium

do spraw wykroczeń odbyła się rozprawa prze-

ciwko czterem uczestnikom manifestacji, którzy

rzekomo wznosili okrzyki i hasła „antypaństwo-

we”. Oskarżono ich o naruszenie 49. artykułu ko-

deksu wykroczeń z 97 r., który mówił, iż „kto

MO i SB mógłby świadczyć o zaskoczeniu roz-

wojem wypadków. Czy tak było w istocie? Trud-

no uwierzyć, że organy bezpieczeństwa wykazały

się aż takim brakiem wyobraźni. Godna rozwa-

żenia pozostaje hipoteza, iż zarówno dla opozy-

cji, jak i dla władz komunistycznych manifesta-

cja majowa była czymś w rodzaju swoistego testu.

Dla działaczy „Solidarności” obchody rocznico-

we pozwoliły ustalić, na jak duże poparcie mogą

liczyć wśród mieszkańców Rzeszowa. Dla władz

była to doskonała okazja do oszacowania liczeb-

ności potencjalnych przeciwników i sprawdze-

nia, kto z grona opozycji jest szczególnie aktywny

oraz jak zachowają się zwolnieni z internowa-

nia. Warta rozważenia jest również sugestia, iż

pozorny brak reakcji ze strony władz komuni-

stycznych był dobrze zaplanowanym elementem

gry politycznej. Jak przypuszcza S. Alot, mógł być

on fragmentem dobrze przemyślanego na szczeb-

lu centralnym planu, który miał na celu spraw-

dzenie, w jakim stopniu imprezy organizowane

przez opozycję można kontrolować przez tajnych

współpracowników.

ła jak najmniejszy wpływ na opinię publiczną

w regionie.

Uroczystości związane z rocznicą 3 maja mia-

ły odmienny przebieg w różnych miastach Polski.

W porównaniu do tego, co wydarzyło się tego sa-

mego dnia w Warszawie, Wrocławiu, Szczecinie,

Gdańsku czy Krakowie, demonstracja w Rzeszowie

przebiegała wyjątkowo spokojnie. W Rzeszowie

nie było dotąd przypadku, by służby munduro-

we MO, SB czy ZOMO przemocą rozpraszały tego

typu manifestacje, co mogło wpłynąć na postawę

uczestników demonstracji. Do tej pory nie używa-

no armatek wodnych, petard, gazów łzawiących,

nie stosowano brutalnej przemocy. Fakt ten doda-

wał w pewnym stopniu odwagi i wpływał na spon-

taniczną reakcję tłumu. Niestety, już wkrótce, 3

sierpnia 982 r., doświadczenie agresywnego tłu-

mienia manifestacji przez komunistyczny aparat

przymusu stało się również udziałem mieszkań-

ców Rzeszowa.

niewielka liczba aresztowanych przema-

wia za faktem, iż nie chciano jawnie i brutal-

nie interweniować. nie ujęto czołowych dzia-

łaczy „solidarności”.

Przemawiający tego dnia na Rynku Sta-

nisław Alot w żaden sposób nie próbował się

kryć czy maskować. Występujący prowokacyjnie

ze znaczkiem „Solidarności” wpiętym w czarny

golf, był łatwym celem do wyłapania i odizolo-

wania. Aresztowanie tego dnia pojedynczych

uczestników manifestacji mogło być efektem

osobistych ambicji funkcjonariuszy MO czy SB.

Brak jakichkolwiek komentarzy dotyczących

rzeszowskiej manifestacji w prasie codziennej

mógł świadczyć o tym, iż władze chciały całą

sprawę wyciszyć i zbagatelizować, aby mia-

Janusz Kujawa

świątyni, jak i na placu Farnym. Nabożeństwo za-

kończyło odśpiewanie „Boże coś Polskę”, po czym

potężna demonstracja ze śpiewem i chorągiewka-

mi z emblematami zakazanego związku udała się

na Rynek. Praktycznie nie niepokojeni manife-

stanci dotarli pod pomnik T. Kościuszki, by zło-

żyć kwiaty i dać wyraz swej wierności ideałom

„Solidarności”, tak dobitnie zaprezentowanym

w tym miejscu równo rok wcześniej.

„To było pierwsze takie wolnościowe spotka-

nie” – wspomina tamte chwile wieloletni kape-

lan „Solidarności”, ks. Stanisław Słowik. „W 982

roku była inna atmosfera, taka bardziej kameral-

na. Byliśmy nawet zaskoczeni, że nie atakują. Po-

tem dowiadywaliśmy się, że w tym zaskoczeniu

najprawdopodobniej nie zdążyli ściągnąć sił i dla-

tego nam odpuścili” (Adam Śnieżek).

Tło oraz przebieg tamtej demonstracji przed-

stawiamy szczegółowo w artykule „Rzeszowska

manifestacja – 3 maja 982 r. Mimo zupełne-

go przemilczenia w oficjalnych środkach prze-

kazu, atmosfera i doniosłość majowej manife-

stacji na trwałe zapisała się w zbiorowej pamięci

mieszkańców Rzeszowa. Nic dziwnego, że trady-

cja trzeciomajowych uroczystości, mimo represji

ze strony władz, kontynuowana była aż do odzy-

skania przez Polskę suwerenności w 989 roku.

Po tej dacie uzyskała już oficjalnie status główne-

go – obok listopada – święta narodowego. War-

to przypomnieć, że bliskość robotniczego, a jak

go wówczas odbierano, komunistycznego święta

maja, prowadziła do swoistej rywalizacji między

„naszym 3 maja” a „ich majem”. Podziemna „So-

lidarność” podejmowała próby odebrania komu-

nistom pierwszego z majowych świąt, ale nigdy

się to w pełni nie udało. W Rzeszowie najbardziej

spektakularnym przejawem tej rywalizacji był po-

chód spod kościoła pw. Najświętszego Serca Je-

zusowego na Drabiniance w dniu maja 983 r.

zatrzymany przez kordon ZOMO przed zaporą.

Ta interwencja sił milicyjnych oraz wcześniejsze

brutalne rozpędzenie demonstracji 3 sierpnia

W hołdzie Kościuszce i „Solidarności”

– zakazane demonstracje 3-majowe

Ani tytuł, ani temat niniejszego artykułu

nie są przypadkiem. Dokładnie 25 lat temu, wraz

z kilkoma tysiącami mieszkańców Rzeszowa, po-

dążałem ulicą Kościuszki z kościoła farnego pod

pomnik naczelnika na rzeszowskim Rynku. Wciąż

mam w uszach potężne i uroczyste brzmienie ma-

ryjnych i patriotycznych pieśni, wręcz fizycznie

wypełniających wąskie przestrzenie ulic, zamknię-

tych ścianami starych kamieniczek. Takie chwi-

le pełne emocji i niezwykłego poczucia jedności

ze stojącymi obok nieznajomymi – lecz czującymi

to samo – ludźmi pozostają w nas na lata, czasa-

mi nawet na całe życie. Owocem tych pierwszych,

od ogłoszenia stanu wojennego godzin, gdy zno-

wu poczuliśmy się wolni i solidarni, była rela-

cja w napisanym wspólnie z kolegami ze szkoły

„podziemnym biuletynie” zatytułowana właśnie

„W hołdzie Kościuszce i Solidarności”. Nie zacho-

wał się chyba ani jeden egzemplarz tego pisane-

go na starej maszynie pisemka. Być może istnieje

już ono tylko w mojej pamięci. Po upływie ćwierć

wieku coraz trudniej o odtworzenie z każdym ro-

kiem bardziej zacierających się szczegółów. Coraz

mniej też osób, które mogą i chcą odtworzyć at-

mosferę tamtych niełatwych dni. Próbą takiego

powrotu było zorganizowane przez Solidarność

i nasze stowarzyszenie – w ostatnich dniach kwiet-

nia – spotkanie w siedzibie regionu NSZZ „So-

lidarność” w Rzeszowie. Spotkali się na nim or-

ganizatorzy i uczestnicy tamtych demonstracji.

Większość cytowanych w artykule wypowiedzi

pochodzi właśnie z tego spotkania.

Powróćmy na chwilę do pamiętnego roku

98. Wówczas to, po raz pierwszy od zakoń-

czenia wojny, miały miejsce masowe uroczysto-

ści upamiętniające rocznicę uchwalenia majowej

konstytucji. Szczelnie wypełniający rzeszowski Ry-

nek wielotysięczny tłum, słuchający patriotycz-

nych pieśni i podniosłych przemówień, zaniósł

do tysięcy domów przekonanie o wadze i znacze-

niu tego święta, o którym komunistyczne władze

kazały im zapomnieć. Gdy, więc po roku nadszedł

znowu ten – zaznaczony w kalendarzu na sza-

ro, ale w sercach świąteczny dzień – mury starej

rzeszowskiej fary znowu wypełnił gęsty tłum lu-

dzi. Przyszli tutaj, bo to przecież tradycyjne pol-

skie święto Maryjne, bo to przedwojenne święto

państwowe, poświęcone pamiętnej Konstytucji 3

maja, tak godnie i uroczyście przypomniane przed

rokiem. Był także nowy szczególny powód, który

przyprowadził rzeszowian do ich najstarszej świą-

tyni. Był nim protest przeciwko wprowadzonemu

przed pięcioma miesiącami stanowi wojennemu,

brutalnemu zdławieniu rodzącej się wolności i re-

presjom, które dotknęły wielu zwolenników „za-

wieszonej” wówczas „Solidarności”.

wydawany w podziemiu biuletyn infor-

macyjny MKr (Międzyzakładowej Komisji

regionalnej) regionu rzeszowskiego „soli-

darność trwa”, w wydaniu specjalnym dato-

wanym 1/3 Maja 1982 r. wzywał wszystkich

członków nszz „solidarność” do wzięcia

udziału we mszy świętej odprawianej w koś-

ciele Farnym o godzinie 19.

Jak pisze w swej książce M. J. Stręk, wielkość

manifestacji była zaskoczeniem zarówno dla wła-

dzy, jak i dla opozycji. We mszy wzięło udział oko-

ło 5000 ludzi, zgromadzonych zarówno w samej

982 r. pozwalały przypuszczać, że nie ma co li-

czyć na powtórkę pokojowego przebiegu mani-

festacji 3-majowej.

W „Nowinach” – lokalnym organie KW PZPR –

zaczęto publikować notatki, mające stanowić

przestrogę dla ewentualnych uczestników nie-

oficjalnych uroczystości. Dotyczyły one areszto-

wania „działacza b. „Solidarności”, Janusza Sz.”

[Szkutnika] oraz kar dla uczestników marszu

w dniu maja.

które „Serwis Informacyjny”, wydawany przez KW

PZPR, określił jako „podburzające”. Konsekwen-

cją takiej kwalifikacji słów księdza było pismo, wy-

słane przez ówczesnego szefa wydziału wyznań

Jana Dudę do kurii w Przemyślu. Wprawdzie ku-

ria nie podzieliła opinii, iż kazanie było „wysoce

szkodliwe dla państwa”, ale władze i tak zwolni-

ły księdza z posługi kapelana w więzieniu na Za-

łężu, na której księdzu bardzo zależało. Takimi

metodami starano się wymusić na przedstawicie-

lach Kościoła zaprzestanie poparcia udzielane-

go podziemnej „Solidarności”. W przypadku ks.

Słowika działania te nie przyniosły skutku. Gdy

w 986 r. ponownie p. Duda usiłował uzależnić

przydział talonów na benzynę dla pielgrzym-

ki na Jasną Górę od odwołania słów księdza nt.

szkodliwych następstw katastrofy w Czarnobylu,

ks. Słowik wzburzony opuścił spotkanie.

je grzywnami w wysokości od 5 do 20 tys. złotych.

Część zatrzymanych otrzymała wyroki nawet ,5

roku więzienia w zawieszeniu. Te drastyczne kary

oraz brak możliwości pokojowego manifestowania

sprawiły, że RKW podjęła decyzję o ograniczeniu

zgromadzeń rocznicowych do placu przy krzyżu

misyjnym od strony ul. Kościuszki.

W roku następnym (985) po mszy św. ok.

,5 tys. osób przeszło pod krzyż z kwiatów ułożo-

ny obok kościoła. Do zgromadzonych przemówił

Antoni Kopaczewski, przypominając m.in., czym

kończyły się w poprzednich latach próby dotar-

cia pod pomnik. Po modlitwach w intencji ofiar

stanu wojennego i odśpiewaniu hymnu narodo-

wego ludzie rozeszli się.

Podobnie spokojny przebieg miały uroczy-

stości 3-majowe w 986 r .W odwodzie czekały

zgromadzone siły milicji i ZOMO. Na ulicy Słowa-

ckiego ustawiono wóz opancerzony, działko wod-

ne oraz kilka starów i autobusów wypełnionych

zomowcami. Ten maj pozostał w pamięci uczest-

ników z jeszcze jednego powodu. Zaledwie kil-

ka dni wcześniej doszło do tragicznej katastrofy

w elektrowni czarnobylskiej. Fakt ten władze so-

wieckie, a za nimi także polskie, usiłowały ukryć,

a gdy stało się to niemożliwe, przynajmniej baga-

telizować jego znaczenie.

sB prowadziła w tym samym czasie licz-

ne rewizje i zatrzymania, mające sparaliżo-

wać przygotowania opozycji. Mimo wysiłków

władz, w końcu kwietnia podziemne struktury

rKw przeprowadziły liczne akcje ulotkowe,

rozrzucając ok. 10 tys. ulotek, informujących

o nadchodzących rocznicach.

W odprawionej 3 maja 983 r. o godz. 9 mszy

w kościele farnym, uczestniczyło ok. 3,5 tys. osób.

Na zakończenie nabożeństwa odśpiewano „Boże

coś Polskę” ze wzniesionymi w geście zwycięstwa

palcami. Następnie część uczestników uformowa-

ła niezależny pochód, udając się w stronę rynku.

S. Alot wspomina: „Kiedy przyszliśmy rok później

(czyli w 983 r.), okazało się, że ulica jest zablo-

kowana i nie da się przejść”. Część uczestników

próbowała dostać się różnymi drogami pod po-

mnik Kościuszki, ale widząc bezowocność tych

prób, wkrótce zaczęła się rozchodzić. Odcięta

od możliwości bezpiecznego powrotu do domów

grupa manifestantów znalazła schronienie w po-

mieszczeniach plebanii kościoła farnego. S. Łako-

my pamięta, że w niewielkich pomieszczeniach

plebanii było tylu ludzi, że gdy położyli się spać,

to nawet nie można się było obrócić. Funkcjona-

riusze MO i SB zatrzymali około 50 osób. Kole-

gium ds. wykroczeń ukarało 2 osób, a kilka spraw

przekazano do Sądu Rejonowego.

Podobny scenariusz wydarzeń powtórzył się

w 984 roku. Ksiądz Stanisław Słowik wspomi-

na, że ten 3 maja utkwił mu najbardziej w pamię-

ci. W trakcie rocznicowej mszy wygłosił kazanie,

przedstawiciele sB przed zbliżającymi się

rocznicami patriotycznymi składali wizy-

ty w farze, starając się odpowiednio nastawić

zwłaszcza księdza proboszcza, ale jak ocenia

ks. słowik „nie miało to większego wpływu

na nasze działania”.

Po mszy w kościele farnym, w której uczest-

niczyło ok. 3000 osób, pod krzyżem misyjnym

uformowała się manifestacja, która ruszyła ul.

Kościuszki w kierunku Rynku. Wylot ulicy zo-

stał zablokowany przez oddziały ZOMO. Pochód

zatrzymał się przed szpalerem zomowców. Roz-

poczęła się wzajemna próba nerwów. Milicjanci

dla wywołania większego efektu zaczęli uderzać

pałkami o tarcze. Z tłumu posypały się okrzyki

„gestapo!”. Chcąc rozładować coraz bardziej na-

piętą atmosferę, Józef Konkel zaintonował pieśń

„Po górach, dolinach”, szybko podchwyconą przez

demonstrantów. Zawrócili oni w kierunku fary,

skandując „Solidarność”, „Nie ma wolności bez

Solidarności”, „Chodźcie z nami!”.

Doszło do przepychanek z milicją, w trak-

cie których użyto armatki wodnej z zabarwioną

wodą. Znowu część manifestantów schroniła się

w pomieszczeniach plebanii. Uczestniczka tam-

tych wydarzeń – Elżbieta Turczyn – dobrze pa-

mięta atmosferę tamtej nocy. „Gdy zrobiło się

już późno, któryś z „przymusowych gości pleba-

nii” postanowił zaryzykować powrót do domu.

Tuż po opuszczeniu bezpiecznego azylu, został

zatrzymany. W tej sytuacji pozostawało czekać

cierpliwie do świtu. Zdając sobie sprawę, że tele-

fon z pewnością jest na podsłuchu, nie ryzykowa-

liśmy zawiadomienia rodzin. Gdy rano dotarłam

szczęśliwie do domu, zdziwieni rodzice spytali:

„już cię wypuścili?”.

Jak wspomina Antoni Kopaczewski – przewod-

niczący „S” sprzed stanu wojennego – gdy esbecy

dowiedzieli się, że jest na plebanii, zapowiedzie-

li, że będą czekać na niego do rana. Gdy następ-

nego dnia zjawiła się młodzież z ZDZ na lekcję

religii, ks. Słowik dołączył do wychodzących ucz-

niów grupę ukrywających się młodszych manife-

stantów. Represje władz znowu miały szeroki za-

sięg, zatrzymano 72 osoby. W większości ukarano

w maju 1987 r. dało się odczuć pew-

ne złagodzenie represji, być może związa-

ne z planowaną na czerwiec trzecią wizytą

ojca Świętego.

Dzięki swoim notatkom, sporządzonym po po-

wrocie z rocznicowej mszy, mogę szczegółowo od-

tworzyć przebieg uroczystości. Msza rozpoczęła

się nieco po 9. Kościół prawie w całości wypeł-

niony był wiernymi. W homilii kapłan nawią-

zywał do konstytucji trzeciomajowej oraz świę-

ta Matki Boskiej Królowej Polski. Wypowiedział

też krytyczne uwagi dotyczące obstawiania koś-

cioła przez milicję i przez to uniemożliwianie

wiernym dojścia do pomnika Kościuszki. Choć

był on wzniesiony za społeczne pieniądze z usta-

wionej na Rynku skarbonki. Stanowił więc włas-

ność mieszkańców miasta. Mszę zakończyło od-

śpiewanie „Boże coś Polskę” ze wzniesionymi

symbolicznie dłońmi. Dalsza część uroczysto-

ści odbyła się pod krzyżem misyjnym, przystro-

jonym biało-czerwonymi kwiatami i chorągiew-

kami. Na krzyżu znajdował się portret ks. Jerzego

Popiełuszki, a na chodniku ułożony z zielonych

gałęzi duży krzyż. Przy krzyżu zapalono przy-

niesione znicze. Krótkie, okolicznościowe wystą-

pienie wygłosił Antoni Kopaczewski. Odmówio-

no modlitwę do Matki Boskiej Częstochowskiej

i zaśpiewano pieśń „Z dawna Polski Tyś królo-

wą”. W tym momencie przewodniczący Kopa-

czewski poinformował o zamiarze udania się de-

legacji w celu złożenia wieńca pod pomnikiem

Kościuszki. Wyłonioną trzyosobową delegację

pożegnano oklaskami i śpiewem „Ojczyzno ma”.

Zgromadzeni śpiewając pieśni religijno-patrio-

tyczne w napięciu zastanawiali się, czy delegacja

nie zostanie aresztowana. Powrót przedstawicieli

Biuletyn Informacyjny MKR Rzeszów „Solidarność

Trwa” IV 1984, ze zbiorów Archiwum ZR NSZZ

„Solidarność”

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: