JERZY OL�DZKI KOMUNIKOWANIE w �WIECIE NARZ�DZIA, TEORIE, UNORMOWANIA Wydanie II - uzupe�nione Oficyna Wydawnicza AS P R A-J R Warszawa 2001 Publikacja dofinansowana przez Wydzia� Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego Biblioteka WDiNP UW Opracowanie redakcyjne Miros�awa Zygmunt Projekt ok�adki Barbara Kuropiejska-Przybyszewska 1098013450 Korekta Zesp� Sk�ad i �amanie Studio OFI � Copyright by Jerzy Ol�dzki, Warszawa 2001 � Copyright by Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, Warszawa 2001 Wydawca: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR Warszawa tel. 0-602-247-367, fax 613-53-03 e-mail: asprajr@friko.sos.com.pl ISBN 83-88766-05-8 Druk i oprawa: Drukarnia J J.Maciejewscy Przasnysz Zmuszanie opinii do milczenia ograbia ca�y rodzaj ludzki... John Stuart Mili SPIS TRE�CI Przedmowa 9 1. Informacja i komunikowanie w �wiecie 15 1.1. Multimedialne spo�ecze�stwo informacyjne 15 1.2. Komunikowanie mi�dzynarodowe i jego formy 24 1.3. Stereotypy narodowe 28 1.4. Rola komunikowania w rozwoju - koncepcje i postulaty 35 2. Narz�dzia komunikowania mi�dzynarodowego 43 2.1. ��czno�� satelitarna 43 2.2. �wiatowe agencje informacyjne: AP, UPI, AFP, Reuters Ltd., ITAR-TASS 50 2.3. Globalne sieci telewizyjne: CNN, BBC World TV, News Corporation i Sky Global Networks 70 2.4. Mi�dzynarodowe rozg�o�nie radiowe 77 2.5. Internet 82 3. Swobodny przep�yw informacji 91 3.1. Geneza 91 3.2. Promocja idei 94 3.3. Krytyka idei swobodnego przep�ywu informacji, przep�yw zr�wnowa�ony 103 3.4. Walka o pryncypia swobody informowania 108 4. Idea nowego �adu w informacji i komunikowaniu 117 4.1. Podzia�y w �wiecie: kraje uprzemys�owione i rozwijaj�ce si�, P�noc i Po�udnie, centra i peryferie 117 4.2. Problemy kraj�w rozwijaj�cych si� i ich �rodki przekazu 119 4.3. Komunikowanie i dziennikarstwo dla rozwoju 125 4.4. Geneza idei �wiatowego �adu informacyjnego 130 4.5. Sp�r o tre�ci, definicja idei 138 4.6. Wsp�praca organizacji radiowych i telewizyjnych 151 4.2. Spis tre�ci 4.7. Perspektywy nowego �adu informacyjnego - Globalna Infrastruktura Informacyjna 152 5. Prawo do komunikowania i informacji 161 5.1. Prawo do komunikowania 161 5.2. Prawo do informacji w �wietle dokument�w Rady Europy 165 Aneksy: Karta Narod�w Zjednoczonych 179 Konstytucja UNESCO 182 Powszechna Deklaracja Praw Cz�owieka 186 Mi�dzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych 195 Konwencja o Ochronie Praw Cz�owieka i Podstawowych Wolno�ci 222 Protok� Dodatkowy do Konwencji o Ochronie Praw Cz�owieka i Podstawowych Wolno�ci 248 Deklaracja w Sprawie Podstawowych Zasad Dotycz�cych Udzia�u �rodk�w Masowego Przekazu w Umacnianiu Pokoju i Zrozumienia Mi�dzynarodowego, w Popieraniu Praw Cz�owieka i w Walce Przeciw Rasizmowi, Apartheidowi i Pod�eganiu do Wojny 264 Europejska Konwencja o Telewizji Ponadgranicznej sporz�dzona w Strasburgu dnia 5 maja 1989 r. i znowelizowana przez Komitet Ministr�w Rady Europy w dniu 9 wrze�nia 1998 r 272 Dyrektywa Rady (89/552/EWG) z dnia 3 pa�dziernika 1989 r. w sprawie koordynacji okre�lonych przepis�w prawa, ustawodawstwa lub dzia�a� administracyjnych w pa�stwach cz�onkowskich w zakresie emisji program�w telewizyjnych oraz Dyrektywa Rady (97/36/WE) Rady i Parlamentu Europejskiego z dnia 19 czerwca 1997 zmieniaj�ca Dyrektyw� Rady 89/552/EWG w sprawie koordynacji okre�lonych przepis�w prawa, ustawodawstwa lub dzia�a� administracyjnych w pa�stwach cz�onkowskich w zakresie emisji program�w telewizyjnych 302 Przedmowa U progu XXI wieku mieszka�cy pa�stw okre�lanych jako zamo�ne lub uprzemys�owione czuj� si� beneficjantami niezwykle przy�pieszonego post�pu cywilizacyjnego, a szczeg�lnie spektakularnych odkry� w dziedzinie medycyny i nauk przyrodniczych, w ekonomii czy naukach o zarz�dzaniu. Mog� r�wnie� obserwowa� eksperymenty w laboratoriach naukowych, zobaczy� co dzieje si� pod ziemi� czy w kosmosie siedz�c przed domowym telewizorem i mie� swoje w�asne opinie na temat globalizmu, o kt�rym dyskutuj� politycy prowokuj�c przy tej okazji do manifestacji na ulicach ludzi inaczej my�l�cych. W tym wy�cigu do zwielokrotniania osi�gni�� naukowych i posiadania coraz wi�kszej wiedzy nie uczestniczy jednak�e wi�ksza cz�� mieszka�c�w naszej Ziemi, walcz�cych z trapi�cych ich g�odem, chorobami, n�dz�, brakiem wody pitnej i brakiem obecno�ci w pobli�u drugiego cz�owieka, kt�ry chcia�by i by�by w stanie im pom�c. Podziwiany przez wielu Internet, kt�rego liczb� u�ytkownik�w na �wiecie szacuje si� obecnie na kilkaset milion�w, por�wnywany jest do niewidzialnej oko�oziemskiej sieci paj�czej odsuwaj�cej na coraz dalszy margines tych, kt�rzy nie maj� do sieci dost�pu. To najbardziej wszechstronne obecnie narz�dzie komunikacji mi�dzynarodowej de facto nie daje tych samych szans wykorzystywania swego potencja�u mieszka�com miast i np. wsi nie posiadaj�cych po��cze� telefonicznych, biednym i bogatym, m�odym i starym, mniej i bardziej wykszta�conym itp. 88% os�b korzystaj�cych z Internetu mieszka w krajach uprzemys�owionych, kt�re zamieszkuje zaledwie 17% ludno�ci �wiata. Liczba komputer�w w USA jest wy�sza od ��cznej liczby wszystkich komputer�w w pozosta�ej cz�ci Przedmowa Przedmowa �wiata. Azj� Po�udniow� zamieszkuje 23% �wiatowej populacji, ale liczba u�ytkownik�w Internetu z tego regionu nie przekroczy�a 1%. W Raporcie o Rozwoju Spo�ecznym 1999 przygotowanym przez ekspert�w ONZ stwierdzono, �e �typowy u�ytkownik Internetu to m�czyzna poni�ej 35 roku �ycia, z wy�szym wykszta�ceniem oraz o wysokich dochodach, mieszkaniec miasta, angloj�zyczny - cz�onek elitarnej mniejszo�ci". Tworzenie program�w komputerowych i odkrywanie tajemnic kodu genetycznego zdaje si� zapewnia� wi�ksze zyski i powa�niejsze perspektywy rozwoju na przysz�o�� ni� dawniejsze imperialne podboje i krwawe wojny. Wiedza zapewnia w�adz�. I nier�wny dost�p do tej wiedzy sprawia, �e ro�nie przepa�� mi�dzy beneficjantami rozwoju - �lud�mi globalnymi" i z przeciwnej strony, zamkni�tymi w g�szczu starych nieszcz��, chronicznej n�dzy i braku perspektyw �lud�mi lokalnymi". Czy globalizacja mo�e by� dobrym pomys�em na niwelowanie tych r�nic? Nie ma w�tpliwo�ci, �e globalizacja obj�a ju� ca�y �wiatowy rynek kapita�u, towar�w, pracy i nauki. Nie ogarn�a natomiast instytucji demokratycznych, kt�re potrafi� jak na razie funkcjonowa� tylko na szczeblu pa�stwowym - pod parasolem demokratycznie wybranych parlament�w. W rezultacie mo�emy m�wi� o globalnej gospodarce a nie mo�emy sobie jeszcze zorganizowa� globalnej demokracji. Upadki totalitarnych re�im�w i znikni�cie dwudziestowiecznego podzia�u �wiata na przeciwstawne bloki ideologiczne, militarne i polityczne nie jest wystarczaj�cym stymulatorem pozytywnych przemian na rzecz powszechnego w �wiecie poszanowania praw cz�owieka. Wielorakie do�wiadczenia w tym zakresie tak ma�ego proporcjonalnie w skali �wiata stowarzyszenia jakim jest Rada Europy wskazywa�yby, i� jakiekolwiek pr�by porozumienia si� nawet mi�dzy pa�stwami dw�ch s�siaduj�cych ze sob� kontynent�w nie maj� szans powodzenia. Konflikty narodowo�ciowe i religijne, kt�rych korzenie si�gaj� co najmniej wielu stuleci nie daj� si� skutecznie zamkn�� nawet w najbardziej wyrafinowanie skonstruowanej puszce Pandory. Znajd� si� bowiem zawsze tacy ciekawscy, kt�rzy zapragn� do niej zajrze� i poinformowa� o swoim odkryciu innych. �wiatowy rynek jest kontrolowany przez wielkie korporacje: wspomniany Raport ONZ podaje, �e 10 najwi�kszych korporacji telekomuni- kacyjnych kontroluje 86% rynku, dziesi�� korporacji w sektorze produkcji pestycyd�w kontroluje 85% rynku, korporacje sektora komputerowego - ponad 70%, leki dla zwierz�t - 60%, farmaceutyki - 35%, wdra�anie wynalazk�w na skal� przemys�ow� - 32%; na terenie pa�stw uprzemys�owionych skoncentrowanych jest 97% wszystkich patent�w na �wiecie. Post�p technologiczny pozostaje poza stref� wp�yw�w pa�stw biedniejszych - rozwijaj�cych si�, a dla wielu o�rodk�w badawczych wysoki doch�d jest wa�niejszy od zaspokajania potrzeb spo�ecznych. W rezultacie - jak si� zauwa�a - priorytetem b�dzie dla nich praca badawcza nad lekami dla cel�w kosmetycznych, wolno dojrzewaj�ce pomidory lub bardziej pachn�ce jab�ka ni� szczepionki przeciwko malarii czy odporne na susz� ziarno. S� mniej op�acalne, za ma�o dochodowe. Autorzy Raportu nie s� zdeklarowanymi pesymistami gdy� stwierdzaj� w konkluzji, �e nawet je�li miliony ludzi nie maj� dost�pu do nowych technologii to narastaj�ce nier�wno�ci s� do przezwyci�enia. Zalecaj� wzmocnienie polityki pro spo�ecznej i stworzenie systemu zabezpiecze� przed skutkami kryzys�w gospodarczych. Dodajmy, �e b�dzie to niemo�liwe bez udzia�u �rodk�w komunikacji spo�ecznej - bez podstawowych narz�dzi wykorzystywanych w �wiatowym komunikowaniu. I o tym jest ta publikacja. Ksi��ka jest pomoc� dydaktyczn� dla student�w, pragn�cych zapozna� si� bli�ej z problematyk� mi�dzynarodowego obiegu informacji. Zamieszczone tu materia�y pokrywaj� si� z tre�ci� wyk�adu prowadzonego w Instytucie Dziennikarstwa Uniwersytetu Warszawskiego. Do��czono do nich, w formie aneksu, teksty podstawowych dokument�w ONZ, UNESCO i Rady Europy, kt�re, miedzy innymi, wolno�� informacji uznaj� za jedno z fundamentalnych praw cz�owieka. Znajomo�� tre�ci tych dokument�w powinna by� bardzo pomocna nie tylko w dzia�alno�ci dziennikarskiej, ale r�wnie� - a mo�e nawet przede wszystkim - przydatna ka�demu my�l�cemu cz�owiekowi. Celowe wydaje si� podanie na pocz�tku tej lektury zakresu znaczeniowego kilku podstawowych poj��, jakie wyst�puj� w pracy. Pierwsze z nich to �komunikowanie". Znaczenie tego okre�lenia jako procesu porozumiewania si� ludzi przyjmujemy za klasyczn� ju� definicj� Ithiela de 10 li Przedmowa Przedmowa So�a Pool, kt�ry przez komunikowanie rozumie jakikolwiek przekaz znak�w, sygna��w lub symboli mi�dzy lud�mi. Termin �komunikowanie masowe" jest podrz�dny ...
wiosna4a