к NAUKA DLA WSZYSTKICH LUCJAN SUCHANEK LITERATURA I KULTURA STARORUSKA KRAKÓW 1980 wydawnictwo „Nauka dla Wszystkich" Oddziału Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, skupiającego w swoich komisjach z górą 2000 pracowników naukowych, pragnie spełnić obowiązek upowszechnienia i popularyzacji nauki w społeczeństwie. Spodziewamy się, że zwięzłe 1—3-arkuszowe zeszyty, którymi mamy zamiar objąć zakres wszystkich nauk, tzn. humanistycznych, przyrodniczych i technicznych, z korzyścią uzupełnią działalność w tym kierunku innych instytucji. Tomiki „Nauki dla Wszystkich" są przeznaczone dla szerokich kół społeczeństwa, które pragnąc nadążyć za coraz szybszym postępem nauk i odkryć, chce nieustannie odnawiać, bogacić i pogłębiać swą wiedzę tak w zakresie swego zawodu, jak i ogólnej kultury. Mamy też nadzieję, że przynosząc ostatnie zdobycze wiedzy i podając wykaz najważniejszych aktualnych publikacji z danej nauki, nasze tomiki dopomogą w pracy przede wszystkim nauczycielstwu i prelegentom towarzystw oświatowych. Powinny też stać się niezbędnym narzędziem w pracy studentów wyższych uczelni i przedmaturalnych klas liceów, szkół technicznych i zawodowych. KOMITET WYDAWNICZY WYDAWNICTWO „NAUKA DLA WSZYSTKICH" posiada trzy działy: DZIAŁ NAUK HUMANISTYCZNYCH (okładka niebieska) Archeologia Etnografia i socjologia Historia Nauki prawnicze i ekonomiczne Nauka o literaturze Orientalistyka Językoznawstwo Kultura klasyczna Siowianoznawstwo Sztuka, teatr, muzyka Psychologia i pedagogika .- ,,SSS DZIAŁ NAUK PRZYRODNICZYCH (okładka zielona) Serie Matematyka i astronomia . Nauki o Ziemi Fizyka i chemia Nauki rolnicze i leśne Biologia Nauki medyczne DZIAŁ NAUK TECHNICZNYCH (okładka pomarańczowa; Serie Energetyka Metalurgia Elektronika i automatyka Ceramika Mechanika Architektura i urbanistyka Górnictwo i geodezja POLSKA AKAUiiMIA NAUK ODDZIAŁ W KRAKOWIE NAUKA DLA WSZYSTKICH NR 314 LUCJAN SUCHANEK LITERATURA I KULTURA STARORUSKA WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1980 łS.UMlljtU WYDAWNICZY Przewodniczący: Franciszek Sławski; wiceprzewodniczący: Zbigniew Jabłoński; sekretarz: Wacław Wałecki; członkowie: Julian Aleksandrowicz, Piotr Cebulski, Bolesław Faron, Henryk Górecki, Edward Gorlich, Zygmunt Grodziński, Jerzy Jarowiecki, Aleksander Koj, Tadeusz Rueben-bauer, Wojciech Truszkowski, Stanisław Urbańczyk, Janusz Wiltowski Recenzent tomu: Ryszard Łużny ADRES REDAKCJI POLSKA AKADEMIA NAUK — ODDZIAŁ W KRAKOWIE 31-016 Kraków, ul. Sławkowska 17 Redaktor Wydawnictwa: Ewa Ryżewska Redaktor techniczny: Janina Fryc © Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo, Wrocław 1980 Printed in Poland ISSN 0077-Є181 ISBN 83-04-00722-3 Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo, Wrocław, Oddział w Krakowie 1980. Nakład 3500 egz. Objętość ark. wyd. 3.60; ark. druk. 4.25. Papier druk. sat ki. IV, 71 g, 82 X 104. Oddano do składania 14 XII 1979. Podpisano do druku w maju 1980. Druk ukończono w czerwcu 1980. Zam. nr 1109-K-79 H-26-1222 Cena zł 15,— Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza, Cieszyn, ul. Pokoju 1 I. UWAGI WPROWADZAJĄCE 1. Termin „literatura staroruska" Termin „literatura staroruska" wymaga wyjaśnienia i sprecyzowania. Słowo „literatura" użyte zostało w nim nie całkiem adekwatnie, gdyż oznacza także zabytki, w stosunku do których należałoby używać nazwy szerszej — piśmiennictwo, obejmującej dzieła historyków, uczonych, polityków, moralistów. Utwory tego typu skłonni jesteśmy dzisiaj, wbrew założeniom ich twórców, zaliczać do literatury, chociaż brak im jednego z podstawowych wyróżników literackości, jakim jest fikcja. Ruś nie jest pod tym względem wyjątkiem. Z podobnym zjawiskiem mamy do czynienia w przypadku literatury staropolskiej, starofrancuskiej, starogermańskiej, staro-angielskiej i innych. Z drugiej jednak strony należy podkreślić, że terminu ,,literatura staroruska" nie stosujemy do wszystkich tekstów pierwszej epoki dziejów literatury rosyjskiej. Poza obrębem literatury pozostały takie zabytki dawnego piśmiennictwa świeckiego, jak gramoty, czyli zwitki kory brzozowej pokryte dość czytelnym pismem cyrylickim, akty darowizny, umowy, testamenty, księgi kormcze, czyli zbiory ustaw prawnych, oraz znacznie późniejsze, szesnasto- i siedemnastowieczne supliki i relacje posłów z podróży. Teksty takie są natomiast obiektem badań lingwistów i historyków. 2. Zasięg geograficzny i chronologia Piśmiennictwo_._staroruskie narodziło się i ukształtowało na terytorium Słowiańszczyzny wschodniej, której gtównym-.śradXiejn_hyJ u zarania dziejów Kijów^, Obok niego centrum dawnej kultury i literatury stanowił także Nowog_ród oraz kilka innych miast, takich jak Włodzimierz, Suzdal, Halicz, Riazań. Natomiast. Moskwa — zało-żona w 1147 r. przez Jurija Dołgorukiego — długo nie 'odgrywała w literaturze, podobnie jak w życiu politycznym, żadnej roli. Począwszy jednak od XIV wieku jej znaczenie i prestiź~ ciągle wzrastały, nic więc dziwnego, "że" stała się z biegiem czasu iedmtiiŁ-z--RatważriTeTizych ośrodków literackich .i. _w J£VI—XVII stuleciu jej dominująca pozycja nie podlegała już żadnej dyskusji. Była "wówczas stolicą silnego i rozległego państwa moskiewskiego, które wchłonęło stopniowo wszystkie księstwa przejawiające lokalne tendencje autonomiczne. Z geograficznego zatem punktu widzenia literatura., staroruska jest pojęciem szerokim. Równie obszerne "jest ono, gdy chodzi o chronologię, obejmuje, bowiem ponad sześć wieków rozwoju^Daty narodzin piśmiennictwa staroruskiego nie jesteśmy w stanie określić z całkowitą precyzją. Powszechnie uważa się, iż jego początki sięgają wieku_X.Lczęść badaczy skłonna jest jednak upatrywać genezy tego zjawiska w stuleciu X. Za koń^wą_ca^iicę--oluje^^u^aża_się^_z^zwyczaj .koniec wieku XVIL~Niektórzy wszakże historycy upatrują koniec literatury staroruskiej nieco wcześniej, w latach osiemdziesiątych lub nawet w połowie tego stulecia. W tym wypadku przesłanką pozwalającą na podciągnięcie literatury drugiej połowy XVII wieku pod miano „nowej" jest jej laicki, świecki charakter. Jako przykłady zabytków, w których cecha ta znalazła odbicie, przytaczają badacze utwory o tendencjach antyklerykalnych i libertyńskich, należące do plebejskiego nurtu literatury. Mimo iż anonimowa literatura plebejska była na gruncie ruskim bogata, nie mogła zastąpić literatury książkowej, uprawianej świadomie przez zawodowych twórców. Po- 4 nadto zarówno w sferze formalnej, jak i ideowo-tematycz-nej wiąże się ona jak najściślej z literaturą wcześniejszą. Tak więc literatura plebejska o wydźwięku antyklery-kalnym, wolnomyślicielskim mieści się całkowicie w zasadniczym nurcie literatury staroruskiej. W drugiej połowie XVII wieku na gruncie ruskim narodziło się zjawisko, dzięki któremu tamtejsza literatura przestaje się różnić w sposób zasadniczy od literatury zachodnioeuropejskiej. Był to barok, prąd literacki żywotny również w pierwszych dziesięcioleciach XVIII stulecia. Barok na gruncie ruskim uznać można za fazę przejściową od literatury dawnej do nowoczesnej. Sporo łączy go jeszcze z okresem poprzednim, lecz jednocześnie — dzięki rozwojowi poezji — stanowi on przejście do literatury nowego typu. 3. Periodyzacja literatury staroruskiej ^.Literatura staroruska obejmuje okres ponad sześciu__ j5tuU£cL_Vv ciągu tak długiego czasu nie mogła być czymś monolitycznym, całkowicie niezmiennym. Podobnie jak inne dziedziny sztuki — takie jak architektura czy malarstwo— musiała się rozwijać i podlegać ewolucji. Przemiany w obrębie literatury wywołane były czynnikami zewnętrznymi oraz wewnętrznymi. Pisarze staro-ruscy reagowali na wydarzenia historyczne, polityczne i religijne, dostosowując swe utwory do aktualnej sytuacji w rozwoju państwa. Dotyczy to przede wszystkim podejmowanej problematyki i sposobu jej naświetlania. Na ewolucję formy oddziałały natomiast immanentne prawa rozwojowe literatury. Wpływały one na postać gatunkową utworów, formowały ich płaszczyznę języko-wo-stylistyczną. Zmiany w obrębie warstwy artystycznej były także wynikiem nastawienia na odbiorcę, którego gusty i przyzwyczajenia musieli uwzględniać autorzy tekstów staroruskich. W odniesieniu do literatury doby XI—XVII wieku, 5 jednostki rozległej chronologicznie, istnieje potrzeba stosowania podziału wewnętrznego. W radzieckim literaturoznawstwie spotykamy dwa modele periodyzacyjne. Słabą stroną obu jest to, iż podziały zostały przeprowadzone w oparciu o czynniki pozaliterackie. O dzieleniu na okresy decydują fakty historyczne, a nie zjawiska artystyczne, nie proces rozwojowy i ewolucyjny samej literatury. Przyjęty w niniejszym opracowaniu schemat periody-zacyjny obejmuje cztery fazy. Pierwsza z mch__to_ Rusi Kijowskiej, zwany takżejpjj _______________ .______„________^JEEnv przypadający na wiek "XT і ХЩ druga to etap literatur dzielni- . ^QZY£łk^^^łJ3gX-Stujgia~crd Х1И do ХУГдааГдрпд tPjiter-abJiapaństwa-4H€iskiGWGkicaf>-^yi wieku i wrps?—-cle .-miileraliirajaekttJOaŁ-----. 4. Język piśmiennictwa doby staroruskiej Na Rusi w użyciu były dwa języki: cerkiewnosło,wiań-s_ sla i starorusEi. Pierwszy z nich zapanowałcałkowicie Tnlepodzielnie w będącej na usługach prawosławia literaturze religijnej. Drugiego natomiast, będącego n...
michaal