Kałużyński Zygmunt - Na malowanym cmentarzu.pdf - Kałużyński Zygmunt - Zabr7

Na malowanym cmentarzu

Żeromski był masochistą w pełnym znaczeniu tego określenia

oraz „Pana Tadeusza” : co

jest warte posłanie, które niosą te filmy, oparte na tekstach z przeszłości, dla

polskiego widza w roku 2001? Są one obciążone poglądami, należącymi do

historii, wątpliwymi dzisiaj, oraz charakterami autorów, zgoła niepodobnymi

do naszej współczesnej mentalności.

mieczem”

ZYGMUNT KAŁUŻYŃSKI

W wypadku „Przedwiośnia” nie udało mi się nawiązać kontaktu z filmem, ani nawet

nie zdążyłem obudzić w sobie zainteresowania dla losów Baryki, mimo że należę

do pokolenia, dla którego owa powieść była wydarzeniem. Za co odpowiedzialni są

nie tylko autorzy filmu, lecz także sam Żeromski. Mianowicie, uprawia on bałagan

myślowy, który raz po raz przeszkadzał mi, by się przejąć. Baryka jako świadek

rewolucji w Baku najpierw jest nią porwany, następnie do niej zrażony z powodu jej

zbrodni. Wraca do kraju, walczy z najazdem bolszewickim, kłóci się z miejscowymi

komunistami, po czym przyłącza się do ich marszu na Belweder. Decyzje, które raz

po raz nie zgadzają się z wnioskami początkowymi. Podobnie jest z jego

stosunkiem do środowiska dworskiego: korzysta z zaproszenia do niego, ma

pożycie z osobą, która je reprezentuje, po czym jest na nie oburzony i bije

szpicrutą własną kochankę. Najwyraźniej znajduje się w półmroku umysłowym;

może nawet jest wręcz imbecylem? Z takim zaś nie tylko nie można się

identyfikować, lecz wręcz nie powinien on nas obchodzić.

Obojętność tę powiększa fakt, że Żeromski nie przewidywał, co się zdarzy

w przyszłości, gdy my przeszliśmy kolejne doświadczenia. Odparliśmy bolszewików

w Cudzie nad Wisłą, ale następnie byliśmy, i to nie tylko my, lecz cała cywilizacja,

w ciągu pół wieku w orbicie Systemu, który zresztą nie wygasł i którego działanie

w świecie nie skończyło się i o którym nawet jego najzagorzalsi przeciwnicy nie

sądzą, że streszczał się wyłącznie do zbrodni. Przeciwko komu zaś Baryka

maszeruje na Belweder? Piłsudskiego jeszcze tam nie ma, jako że jego zamach

stanu nastąpi w roku 1926; zasiada tam bezbarwny prezydent Wojciechowski,

reprezentujący niepewną, kulawą, zewsząd zagrożoną próbę demokracji

parlamentarnej, jedyną jak do owego czasu podobną w polskiej historii.

Wszystko tu jest zabełtane. Zdaje się, że odczuwali to autorzy filmu i, by jakoś

z tego wybrnąć, zgładzili Barykę pod bramą Belwederu. Jednak w ten sposób

pozbawili się ostatniej jakiej takiej szansy na namówienie nas na uczestnictwo.

Bywają bowiem utwory z przeszłości, przedstawiające koleje obce naszemu

odczuwaniu, lecz stanowiące dokument, obraz ówczesnego charakteru,

Z okazji filmowego „Przedwiośnia” wyłania się pytanie, które nasuwało się

już wcześniej po ekranizacji „Ogniem i

zachowania się, może anachroniczne dla nas, lecz które podaje nam się do

ewentualnej refleksji. Musi jednak być na nią szansa: tutaj, w różnych

wypowiedziach o filmie, mówiło się o „dziejach dojrzewania”, jak one wówczas

wyglądały. Cóż to jednak jest za dojrzewanie, które kończy się śmiercią

przypadkową i bezmyślną w wieku lat 23, bo tyle ma Baryka (urodzony w 1900 r.).

Co prawda, krytycy filmu zarzucili mu pominięcie niektórych tematów

występujących w powieści, lecz czy zmieniłoby to wydźwięk całości? Na pewno nie.

Scenarzysta wyświadczył nawet przysługę Żeromskiemu, usuwając jego poglądy aż

nazbyt jaskrawe, np. szowinistyczne i antysemickie: „Baryka obawiał się w duszy,

ażeby to getto żydowskie, ta żydowska burżuazja, ci ludzie bez przeszłości

i przyszłości, których jest w Polsce więcej niż trzy miliony – kandydatów – pod

pozorem, iż oni to właśnie stoją ze światem robotników, proletariatem – nie objęli

całej władzy w ręce ponad zburzyszczem wszystkiego” (str. 140, wyd. 1936). Jest

wręcz zastanawiające, że powieść była przyjęta tak gorąco w roku 1924, chociaż jej

mętlik już wtedy musiał być widoczny, mimo że ówcześni nie przeżyli jeszcze tego

co my. Wyjaśnia to słowo, występujące w cytacie przytoczonym wyżej: „dusza”.

Występuje ono u Żeromskiego niemal na każdej stronicy, bywa że parokrotnie.

„Przedwiośnie” nie musiało być logiczne, było rodzajem poematu beletrystycznego,

napisanego w gorączce, która zasłaniała braki myślowe. Odpowiadało to napiętym

nastrojom emocjonalnym ówczesnym, i stąd wziął się sukces książki.

Seks jako męczeństwo

Ale tu natykamy się na następną przeszkodę, by zbliżyć się do autora: jego

charakter. Żeromski był masochistą w pełnym znaczeniu tego określenia, łącznie

z seksualnym. Opowiadał mi kolega polonista, który uczestniczył w wydaniu

pamiętników Żeromskiego w roku 1952, że usunięto wtedy ich znaczną część,

między innymi opis wizyty u prostytutek w Kielcach z dopiskiem: „Szpilki”.

Najwyraźniej autor życzył sobie, by panie, które nim się wtedy zajmowały, posłużyły

się tymi narzędziami. Termin masochizm, oznaczający czerpanie satysfakcji

erotycznej z cierpienia, pochodzi, jak wiadomo, od nazwiska

Leopolda Sacher-Masocha, autora „Wenus w futrze”, wydanej w roku 1870;

Żeromski miał wtedy cztery lata. W powieści tej Seweryn von Kusiemski jest ofiarą

Wandy de Dunajew, która regularnie nosi na nagim ciele futro, symbolizujące dla

niego władzę królewską oraz dzikość zwierzęcą, natomiast ona zmusza go, by

przywdziewał stroje śmieszne, poniżające i kompromitujące, np. liberię

odźwiernego; między innymi strój krakowski „w kolorze niebieskim z ozdobami

czerwonymi, czapka czerwona rogatywka z pawim piórem”.

Co wzięło się zapewne stąd, że Masoch był patriotą galicyjskim, spędził znaczną

część życia we Lwowie i w swoich nowelach opisuje środowisko miasteczek

polskich i żydowskich. W scenie kulminacyjnej Wanda zaprasza Seweryna na

seans miłości, obiecując, że będzie go biła nie skromnym pejczem na buldogi, co

uprawiali do tej pory, lecz batogiem ze stalowymi haczykami używanymi w Rosji do

torturowania niewolników, na którego widok już się zimno robi; przywiązuje go, po

czym wychodzi z ukrycia urodziwy grecki milioner, jej potajemny kochanek, to on

leje bezsilnego Seweryna i następnie na jego oczach odbywa namiętne pożycie

z Wandą.

Sytuacja identyczna występuje u Żeromskiego parokrotnie. W „Powieści o Udałym

Walgierzu” Walgierz wzięty do niewoli i skuty kajdanami zmuszony jest być

świadkiem, jak jego najgorszy wróg pieści się aż do słodkiego wyczerpania z jego

ukochaną. W „Popiołach” zbójcy gwałcą Helenę w obecności Rafała, który bezsilnie

obserwuje, jak jej rozpacz stopniowo przekształca się w ekstatyczną rozkosz (tak

jest); zawstydzona tym niespodziewanym szczęściem w poniżeniu, rzuca się ona

w przepaść.

Żeromski w pamiętnikach opisuje swoje przygody erotyczne: „Co za męka!”, „Co za

nikczemność!”, „Nie myślałem, że kiedykolwiek będę zdolny tak się unurzać całym

ryjem w błocie” (5 VIII 1890). Dlatego też Baryka zdziela kochankę pejczem po

twarzy w obecności jej narzeczonego: pod pretekstem wstrętu moralnego upokarza

ją, ale też i swoją miłość.

Polak samobójca uczuciowy

Ten masochizm przenosi się z sytuacji erotycznych na życiowe. Ewa w „Dziejach

grzechu” morduje pozamałżeńskie dziecko topiąc je w klozecie, po czym ma

instynktowny odruch, by je ratować; wpycha głowę w otwór sedesu (jest to wiejskie

szambo), ale jest już za późno, i z trudem wydobywa się ona z tego nurkowania.

Kolejny wyższy stopień to masochizm psychologiczny, którego osiągnięciem są

„Ludzie bezdomni”. Doktor Judym i jego ukochana przeżywają jedną z najbardziej

wzruszających miłości w literaturze polskiej, po czym rozstają się dobrowolnie

z sercami popękanymi, ponieważ ich związek mógłby im przeszkodzić w wykonaniu

misji; symbolizująca to nieszczęście rozdarta sosna jest jednym z wielkich

rekwizytów poetycznych naszej kultury. Nie sposób oprzeć się tej rozpaczy,

a jednak, a jednak, gdy czytałem „Ludzi” jeszcze przed laty, nie mogłem pozbyć się

powątpiewania: czy aby na pewno należy zrujnować swoje uczucie, by być

działaczem?

Powtórzył Żeromski tę sytuację z uporem jeszcze parę razy, np. w „Uciekła mi

przepióreczka”, gdzie szlachetny pedagog zniszczył swoje szczęście, by ocalić

dom kultury. Tym sposobem stał się on ojcem duchowym całej serii katastrof

sercowych, funkcjonujących jeszcze do niedawna, bo w filmowej „szkole polskiej”.

Miłość nikomu tam nie wychodziła, bo trzeba było walczyć w partyzantce bądź

budować socjalizm. Jak to ktoś określił: polski amant wobec amantki rozpina

ubranie, ale zamiast by pokazało się tam jakieś męskie ciało, sypią się puste łuski

z karabinu maszynowego.

Właśnie ów chorobliwy klimat, który udziela się z twórczości Żeromskiego, również

w „Przedwiośniu”, stawia pod znakiem zapytania jego dziedzictwo dla naszej

aktualności. Masochizm ma to do siebie, że jest mu potrzebny partner, który

podejmie się znęcania; sadysta nie ma tego kłopotu, bo torturuje na własną rękę.

Seweryn w „Wenus w futrze” zawarł z Wandą umowę, że będzie ona go katowała,

co może nawet skończyć się jego śmiercią. By ją zabezpieczyć przed ewentualną

odpowiedzialnością, sporządza on dla niej pismo fikcyjnego samobójcy.

Masochista musi rozglądać się za jakimś okrutnikiem i wejść z nim w porozumienie.

Żeromski znalazł sobie takiego: jest nim Polska, Ojczyzna, Naród. Wykonywał tę

rolę do końca, także po odzyskaniu niepodległości, i nawet ilustrował ją pozą

osobistą.

Otóż była sposobność, by uprawiać podobne odchylenie: Polska przez całe lata

była w sytuacji nienormalnej. Co tyczy nie tylko Żeromskiego, lecz spadku naszej

kultury. Szczęśliwe narody, które miały regularną przeszłość! Francuzi mogą

ekranizować Stendhala, Flauberta, Zolę, Anglicy Dickensa, Shawa, Wellsa, których

każde słowo brzmi tak, jak było napisane wiek temu. Byli to dynamiczni

przedstawiciele awansu: pochodzili z dołu, wspinali się do góry wraz z całą swoją

społecznością. Z naszymi było dokładnie odwrotnie: polska inteligencja to była

upadła szlachta zniszczona przez zaborców: utracili pozycję, byli wykolejeni, nie

posiadali państwa. Sytuacja, która musiała wpłynąć na ich twórczość: była ona

rewindykacyjna, nastawiona na ocalenie tego co podstawowe, trzymała się

kurczowo tradycji, stawała się z konieczności reakcyjna. Do czego dochodziły

urazy, kompleksy i także fobie psychologiczne osobiste, jak było w wypadku

Żeromskiego czy Sienkiewicza, cierpiącego na niedobór męskości, co uzupełniał

tryumfalizmem swoich postaci oraz przeszłości narodowej.

W rezultacie owa literatura jest zapewne pomnikiem języka oraz dokumentem

obyczajów, ale jej posłanie jest anachroniczne: nie może być inaczej. Filmowcy

podejmujący owe utwory zmuszeni są do uciążliwej gimnastyki i uprawiają

ryzykowne retusze. Czarny charakter, wróg polskości, morderca wiecznie

zamroczony gorzałką, Chmielnicki, okazuje się wybitnym ukraińskim mężem stanu.

Pocieszny murzynek Kali, głupek, któremu może pomóc tylko misja kolonizacyjna

białego człowieka, będzie, jak słychać, przedstawicielem odwiecznego rozumu

swojej rasy. Barykę trzeba zabić, by się go pozbyć. Które to rozpaczliwe poprawki

jednak nie zmieniły ciasnego szowinizmu „Ogniem i mieczem”, wątpliwe też, by

usunęły kult imperializmu angielskiego (którego sami Anglicy nie uprawiają) z

„Pustyni i w puszczy” i nie uratowały bełkotu umysłowego i obsesyjnego

masochizmu „Przedwiośnia”. Kino usiłujące malować groby na cmentarzu, zamiast

żeby w nowym kraju stać się nowe jak on.

Kałużyński Zygmunt - Na malowanym cmentarzu.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: