Witold Sadowski Formy wersu w poezji współczesnej (na przykładzie „Nike która się waha” Zbigniewa Herberta)
Zarówno Herbert jak i Wierzyński nadają postaci Nike kształty przestrzenne. Według najszerszej klasyfikacji oba te wiersze należałyby do kategorii wiersza wolnego i byłyby podobne pod względem naśladownictwa rzeźby (wersy mają zarys posągu). Jednak przy kształtowaniu wersów obaj autorzy korzystali ze swobody, która przysługuje podczas układania wierszy regularnych metrycznie. Możemy mówić, że Wierzyński i Herbert chcieli odwzorować zarys posągu poprzez używanie linijek – wersów o odpowiedniej długości. Z drugiej strony nie można traktować tych wierszy jako niewolnicze naśladownictwo, ponieważ np. skrzydła, mimo że są najbardziej wysuniętym elementem rzeźby, nie znajdują się w najdłuższej linijce.
W przypadku Herberta zauważamy też, że naśladuje on nie tylko kształt, ale też defekty posągu. Wiersz wolny potrafi bowiem oddać to „wybrakowanie” o wiele lepiej niż wiersz metryczny, w którym istnieje harmonia i porządek. Także Wierzyńskiemu chodzi bardziej o pokazanie stanu w jakim znajduje się figura, niż jej kształtu; podobieństwo do rzeźby nie było najważniejszym celem autrów. W tych przypadkach reguły wersyfikacyjne są kształtowane pod dyktando wyglądu Nike i jej rzutu na płaszczyznę.
Teza jaką stawia Sadowski jest to, że utwór jest zależny i uwarunkowany przez kształt posągu. Jednak szybko ją obala, mówiąc, że zarysy Nike nie decydują o rozplanowaniu wersów, chociaż efekt końcowy przywołuje ten kształt.
Konkluzje: 1)Takiego typu budowania utworu nie można szukać w rozluźnianiu się reguł wiersza metrycznego. 2) Nie można też szukać w wierszu wolnym szablonów pochodzących z innych sztuk, ponieważ to określone reguły wersyfikacyjne pozwoliły na odwzorowanie rzeźby, a nie odwrotnie.
Według Dłuskiej tradycyjny wiersz objawia się powtarzalnością, ekwiwalencją (równoważnością), przewidywalnością linijek. W opozycji Sadowski pokazuje tu nowoczesny wiersz ks. Pasierba, w którym jedną linijkę stanowi hieroglif. Ten znak właśnie nie ma znaczenia bez kontekstu, nie jest też możliwy do zrealizowania dźwiękowo. Znak yao został tu celowo użyty, ponieważ oznacza wyjątkowego cesarza Chin, który wedle legend panował nad całym światem. Zatem władca zostaje porównany do kraba- najtrwalszego z organizmów, który (tak jak i cesarz) jest martwy. Kolejne przykłady: wiersz Wierzyńskiego Do greckich pasterzy, Jarosława Mikołajewskiego Sarkofag ( słowo odpływa napisane lustrzanym odbiciem), Tytusa Czyżewskiego Elektryczne wizje (indywidualny znak kłos-strzałka). Tych utworów nie można wyrecytować z prawidłowym odczytaniem wszystkich elementów wiersza. Chociaż Herbert nie stosuje u siebie żadnych znaków graficznych, to nie jesteśmy w stanie dźwiękowo oddać zarysu muzealnej rzeźby. Wersy te tylko wzrokowo mogą być w pełni odczytane. Kolejny przykład to wiersz Oszajcy, który nie posługuje się mową linearną, ale zbudowany jest z kolejnych punktów przestrzennych.
Herbert w swojej poezji dość często wymusza lekturę wzrokową. Używa konstrukcji wersyfikacyjnych, w których nie używa kursywy, cudzysłowów, myślników, ponieważ przytaczane słowa wypełniają całą linijkę. Rozmaite maksymy występują w zarezerwowanych dla siebie wersach tak, że każda kolejna linijka wprowadza nową sentencję.
Problematyka przerzutni: czy przerzutnia w przypadku lektury wzrokowej jest w stanie łączyć ze sobą odległe linijki? Sadowski uważa, że tak. Dlatego Herbert używa przerzutni, aby za pomocą wersyfikacji oddać zarys wahań, różnic, właśnie przy pomocy różnej długości linijek. Wiersz Nike która się waha ma dzięki przerzutniom ,zastosowanym na początku i na końcu, kompozycję klamrową. Sadowski dochodzi do wniosku, że nie jesteśmy w stanie odnaleźć jednolitej zasady, której podporządkowane byłyby wiersze wolne.
Johnson i Lakoff Metafory w naszym życiu
Większość ludzi uważa, że metafory w codziennym języku nie pojawiają się, można się bez nich obyć, że są tylko ozdobą retoryczną. Teza, jaką stawiają tu autorzy mówi, że metafora jest obecna w codziennym użyciu, wpływa na nasze myśli i działania. Większa cześć naszego systemu pojęciowego ma naturę przenośni. Na podstawie stwierdzenia ARGUMENTOWANIE TO WOJNA możemy dowieść, że to czego doświadczamy i co czynimy na co dzień jest sprawą metafory. Bowiem w życiu nie ograniczamy się jedynie do mówienia o argumentowaniu jako o wojnie, ale faktycznie wygrywamy lub przegrywamy spory, a osoby z którymi się spieramy to nasi przeciwnicy. Wynika z tego, że metafora ta kształtuje nasze działanie towarzyszące sporom. Np. gdyby ktoś argumentowanie przedstawiał za pomocą pojęć związanych z tańcem, dla nas byłoby to niezrozumiałe, za dziwne uznalibyśmy nawet nazywanie tego sporem.
Autorzy chcą przede wszystkim wykazać, że procesy myślowe są głównie metaforyczne . Fakt, że spory ujmuje się w kategoriach bitewnych wpływa na to, że spór ma charakter systematyczny tzn. istnieje określony sposób w jakim mówimy o argumentowaniu. Wyrażenia metaforyczne w języku codziennym to pojęcia kształtujące nasze postępowanie. CZAS TO PIENIĄDZ to zwrot mówiący, że w naszej kulturze czas jest artykułem wartościowym, o ograniczonej ilości. Dlatego odnosi się on do opłat za komunikację telefoniczną, pokoje hotelowe, długi. Kształtuje nasze czynności, ponieważ nie we wszystkich kulturach istnieje takie przekonanie o wartości czasu. CZAS TO PIENIĄDZ to wyrażenie metaforyczne, wykorzystuje bowiem nasze codzienne doświadczenia z pieniędzmi, ograniczonymi środkami, po to aby uzmysłowić sobie pojęcie czasu. Pieniądz-> środek ograniczony-> artykuł wartościowy.
Systematyczność, która pozwala nam zrozumieć jedno pojęcie w kategoriach innego pojęcia (np. argumentowanie w pojęciach bitewnych) musi jednocześnie powodować ukrycie innych aspektów tego wyrażenia. Możemy nie zauważać tego, że ktoś, kto się z nami spiera ma na celu osiągniecie porozumienia, w tym celu właśnie ofiarowuje nam swój cenny czas. Jednak aspekty bitewne często nam to przysłaniają.
Michael Reddy dokumentuje tzw. metaforę przewodu: wyrażenia językowe to pojemniki, a komunikacja to przesyłanie. Uważa, że ponad 70% zwrotów opiera się właśnie na niej, jednak trudno w nich dostrzec jakąkolwiek metaforę. Wielu uważa, że znaczenia istnieją niezależnie od ludzi i kontekstów, ale Pamela Downing udowadnia, że tak nie jest. Zdanie: Proszę zając miejsce z sokiem jabłkowym, oderwane od kontekstu nie znaczy nic, ponieważ nie mówimy tak konwencjonalnie. Jednak zyskuje ono znaczenie w określonym kontekście. Poza taką sytuacją są też zdania, które mają różne znaczenia dla różnych osób. Zależy to od tego kto je wypowiada, do kogo oraz jakie są polityczne i społeczne postawy mówiącego i słuchającego.
Matafora strukturalna to taka, obejmująca przypadki, gdy jedno pojęcie nadaje strukturę metaforyczną innemu (te opisane powyżej).
Metafory orientacyjne to z kolei takie, kiedy cały system pojęć nadaje strukturę innemu systemowi. Nazywamy je orientacyjnymi, ponieważ mają związek z orientacją przestrzenną. Przykładami mogą tu być np.: SZCZĘŚLIWY TO W GÓRĘ (Czuję się podniesiony na duchu). Jednak nie są one we wszystkich kulturach takie same. W niektórych społeczeństwach przeszłość jest przed nami, a w niektórych za nami. Metafory orientacyjne oparte na opozycji góra- dół zbadał Wiliam Nagy. Szczęśliwy to w górę, smutny w dół (podnosić na duchu, doznawać wzlotów i upadków, wpaść w depresję)- postawa pochylona towarzyszy depresji, wyprostowana pozytywnym stanom emocjonalnym. Takiej analizie podlegają wszystkie metafory orientacyjne wymienione przez autorów: Świadomy to w górę, nieświadomy to w dół( zapadać w sen, pod narkozą). Zdrowie, życie to w górę, choroba, śmierć to w dół (powstał z martwych, podupadać na zdrowiu, szczytowa forma). Więcej to w górę, mniej to w dół ( dochody wzrosły, obniż temperaturę).
Wnioski:
-większość pojęć jakimi się posługujemy ma postać metafor
- metafory orientacyjne charakteryzują się wewnętrzną systematycznością (szczęśliwy to zawsze góra)
-metafory orientacyjne nie powstają przypadkowo, wywodzą się z doświadczeń fizycznych i kulturowych
Istotą metafory jest rozumienie i doświadczanie pewnego rodzaju rzeczy w terminach innej rzeczy. Metafory mogą służyć komunikacji jedynie dzięki podstawą doświadczeniowym.
Sander2