Balibar Etienne - Filozofia Marksa.pdf - Dokumenty - lukasz.zurek3

Etienne Balibar

Filozofia Marksa

przełożyli

Andrzej Staroń

Adam Ostolski

Zbigniew Marcin Kowalewski

biblioteka Le Monde diplomatique

Instytut Wydawniczy Książka i Prasa

Warszawa 2007

Tytuł oryginału:

La philosophie de Marx

Przekład:

Andrzej Staroń,

Adam Ostolski,

Zbigniew Marcin Kowalewski

Opracowanie graficzne:

Ireneusz Fraczek

1/ Filozofia marksistowska

czy filozofia Marksa?

Książka ta, wydana w ramach programu wsparcia

wydawniczego BOY-ŻELEŃSKI, korzysta z pomocy

francuskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych

i Wydziału Kultury Ambasady Francji w Polsce.

Ogólną ideą przyświecającą tej książeczce jest zrozumienie

i wyjaśnienie, dlaczego Marksa będzie czytało się jeszcze

w XXI w., nie tylko jako pomnik przeszłości, ale również jako

autora aktualnego ze względu na pytania, które zadaje filozo

fii, i pojęcia, które jej proponuje. Ograniczając się do tego, co

wydaje mi się najbardziej istotne, chciałbym ułatwić czytelni

kowi orientację w pismach Marksa i wprowadzić go w debaty,

jakie one wywołują. Chcę także bronić następującej, poniekąd

paradoksalnej tezy: cokolwiek by się o tym myślało, prawda

jest taka, że nie ma i nigdy nie będzie filozofii marksistowskiej,

natomiast znaczenie Marksa dla filozofii jest dziś większe niż

kiedykolwiek.

Przede wszystkim należy porozumieć się, co oznaczało

wyrażenie „filozofia marksistowska". Wyrażenie to mogło od

nosić się do dwóch dość różnych rzeczy, które ortodoksyjna

tradycja marksistowska, wypracowana w końcu XIX w., a po

1931 i 1945 r. zinstytucjonalizowana przez państwowe partie

komunistyczne, uważała za nierozłączne: do „światopoglą

du" ruchu socjalistycznego, opartego na idei historycznej roli

klasy robotniczej, i do systemu przypisywanego Marksowi.

Powiedzmy sobie od razu, że te dwie idee nie są ze sobą ści

śle związane. Jak wiadomo, stworzono różne wyrażenia, które

miały wyrażać ciągłość filozoficzną między dziełem Marksa

a powołującym się na niego ruchem politycznym i społecznym;

najsłynniejsze z nich to wyrażenie materializm dialektyczny;

powstało ono dość późno, ale było zainspirowane sposobem,

w jaki Engels czynił użytek z rozmaitych formuł Marksa. Byli

Cet ouvrage, publie dans le cadre du programme d'aide

d la publication BOY-ŻELEŃSKI, beneficie du soutien

du Ministere des Affaires etrangeres francais et du Service

de Cooperation et dAction Culturelle de l'Ambassade

de France en Pologne.

ISBN 978-83-88353-17-8

Instytut Wydawniczy Książka i Prasa

ul. Twarda 60

00-818 Warszawa

tel. 022-624-17-27

kip@medianet.pl

http://www.iwkip.org

też tacy, którzy twierdzili, że — prawdę mówiąc — u Marksa

nie ma filozofii marksistowskiej i że powstała ona po fakcie,

jako ogólniejsza i bardziej abstrakcyjna refleksja o sensie, za

sadach, uniwersalnym wymiarze dzieła Marksa. Byli nawet

tacy, którzy głosili, że dopiero trzeba ją stworzyć, sformuło

wać w sposób systematyczny 1 . Podobnie, nigdy nie brakowało

filologów czy umysłów krytycznych podkreślających dystans,

który dzieli treść tekstów Marksa od treści pism jego „mar

ksistowskich" kontynuatorów, i wykazujących, że istnienie

filozofii Marksa wcale nie pociąga za sobą istnienia filozofii

marksistowskiej, która stanowiłaby jej kontynuację.

Debatę tę można przeciąć prosto i radykalnie. Wydarzenia

kończące wielki cykl (1890-1990), podczas którego marksizm

funkcjonował jako doktryna organizacyjna, nic nie wniosły

do akt tej sprawy, ale w ich wyniku interesy, które kazały ją ig

norować, przestały istnieć. W rzeczywistości nie ma filozofii

marksistowskiej ani jako światopoglądu jakiegoś ruchu spo

łecznego, ani jako doktryny czy systemu autora nazwiskiem

Marks. Lecz, paradoksalnie, ten negatywny wniosek, zamiast

anulować czy umniejszyć znaczenie Marksa dla filozofii, za

pewnia mu o wiele większy wymiar. Uwalniając się od złu

dzenia i szalbierstwa, zyskujemy cały świat teoretyczny.

jącego wyrażenia „dialektyka materialistyczna"). Jak

się zdaje, w 1887 r. wymyślił je Józef Dietzgen, ro-

botnik-socjalista korespondujący z Marksem. Jednak

to do Engelsa nawiązuje Lenin (patrz. Materializm

a empiriokrytycyzm, 1908), opracowując trzy wątki

przewodnie „materializmu dialektycznego": „materia-

listyczne odwrócenie" dialektyki heglowskiej, histo-

ryczność podporządkowanych walce klasowej zasad

etycznych oraz zbieżność „praw ewolucji" w fizyce

(Helmholtz), biologii (Darwin) i ekonomii politycznej

(Marks). Tym samym Lenin zajął stanowisko pomię

dzy marksizmem historystycznym (Labriola) a mar

ksizmem deterministycznym, bliskim „socjaldarwini-

zmowi" (Kautsky). Później, po rewolucji rosyjskiej, fi

lozofię radziecką podzielił spór między „dialektykami"

(Deborin) i „mechanistami" (Bucharin). Dyskusję uciął

autorytarnie sekretarz generalny Stalin, dekretując

w 1931 r. utożsamienie materializmu dialektycznego

z marksizmem-leninizmem (patrz Renę Zapata, Luttes

philosophiqu.es en URSS 1922-1931, Paryż, PUF 1983).

Siedem lat później, w artykule pt. O materializmie

dialektycznym i historycznym (1938) (Warszawa, KiW

1949), Stalin skodyfikował jego treść wyliczając prawa

dialektyki i czyniąc z nich fundament dyscyplin szcze

gółowych, a zwłaszcza nauki historii, oraz gwarancję

ich apriorycznej zgodności ze „światopoglądem prole

tariackim". System ten, nazywany w skrócie diamatem,

zdominował całe życie intelektualne w krajach socja

listycznych, a także, z większą czy mniejszą łatwością,

w zachodnich partiach komunistycznych. Służył do ce

mentowania ideologii partii-państwa i kontrolowania

działalności uczonych (por. sprawę Łysenki, zanalizo

waną przez Dominique'a Lecourta w Lyssenko, histo-

ire reelle d'une science proletarienne, Paryż, Maspero

1976). Do tego monolitycznego obrazu należy jednak

wprowadzić dwie poprawki. Po pierwsze, w artykule

MATERIALIZM DIALEKTYCZNY

W oficjalnej doktrynie partii komunistycznych, a tak

że u niektórych z jej krytyków (patrz Henri Lefebvre,

Le materialisme dialectiąue, Paryż, PUF 1940) wyra

żenie „materializm dialektyczny" oznaczało filozofię.

Nie występuje ono ani u Marksa (który mówił o swo

jej „metodzie dialektycznej"), ani u Engelsa (używa-

1 Patrz G. Labica, „Marxisme" Encyclopaedia Universalis, suplement II,

1980 oraz artykuły „Marxisme" (G. Labica), „Materialisme dialectiąue"

(P.Macherey) i „Crises du marxisme" (G.Bensussan), w: G. Labica,

G. Bensussan (red.), Dictionnaire critiąue du marxisme, Paryż, Presses

Universitaires de France (PUF) 1985.

„W sprawie sprzeczności" (1937) (Dzieła wybrane t. 2,

Warszawa, KiW 1954) Mao Tse-tung zaproponował

alternatywne ujęcie, odrzucając ideę „praw dialektyki"

i kładąc nacisk na złożoność sprzeczności (myśl ta za

inspirowała później Althussera, patrz „Contradiction

et surdetermination", Pour Marx, 1965). Po drugie, co

najmniej jedna szkoła uczyniła materializm dialek

tyczny punktem wyjścia wartościowej epistemologii

historycznej. Mam na myśli koncepcję Geymonata we

Włoszech (patrz Andre Tosel, „Ludovico Geymonat

ou la lutte pour un materialisme dialectiąue nouveau",

Praxis. Vers une refondation en philosophie marxiste,

Paryż, Messidor/Editions Sociales 1984).

do której się odwołujemy, nadal zawiera w sobie ideę systemu.

Po zerwaniu z pewną formą filozofii działalność teoretyczna

nie zawiodła Marksa ku ujednoliconemu systemowi, ale ku

co najmniej potencjalnej wielości doktryn, w których zagubi

li się jego czytelnicy i następcy. Podobnie, nie doprowadziła

ona do jednolitego dyskursu, ale do permanentnej oscylacji

między dyskursem nie osiągającym poziomu filozofii a dys

kursem wychodzącym poza filozofię. Mówiąc o dyskursie nie

osiągającym poziomu filozofii mamy na myśli wypowiadanie

propozycji w rodzaju „wniosków bez przesłanek", jak powie

dzieliby Spinoza i Althusser. Na przykład ta słynna formuła

z Osiemnastego brumaire'a Ludwika Bonaparte, którą m.in.

Sartre uważał za podstawową tezę materializmu historycz

nego: „Ludzie sami tworzą swoją historię, ale nie tworzą jej

dowolnie, nie w wybranych przez siebie okolicznościach, lecz

w takich, jakie już zastali, w okolicznościach danych i przeka

zanych" 2 . Natomiast mówiąc o dyskursie wychodzącym poza

filozofię mamy na myśli dyskurs, który pokazuje, że ona nie

jest działalnością samodzielną, lecz określoną przez pozycję,

którą zajmuje na polu konfliktów społecznych, a zwłaszcza

walki klas.

Filozofia i niefilozofia

Tu czeka na nas nowa trudność. Myśl teoretyczna Marksa

wielokrotnie prezentowała się nie jako filozofia, lecz jako

alternatywa dla filozofii, niefilozofia, a nawet antyfilozofia.

Być może była największą antyfilozofia epoki nowoczesnej.

W oczach Marksa taka filozofia, jakiej nauczył się on w szkole

tradycji prowadzącej od Platona do Hegla, nawet włączając

do niej takich mniej czy bardziej dysydenckich materialistów,

jak Epikur czy Feuerbach, była właśnie tylko indywidualnym

przedsięwzięciem polegającym na interpretowaniu świata.

W najlepszym razie pozostawiała go bez zmian, a w najgor

szym mistyfikowała.

Nie ulega najmniejszej wątpliwości, że Marks, będąc tak

bardzo przeciwny tradycyjnej formie dyskursu filozoficznego

i użytkom, które z niego robiono, sam przeplatał swoje anali

zy historyczno-społeczne i propozycje działań politycznych

wypowiedziami filozoficznymi. Na ogół pozytywizm robił

mu z tego powodu wymówki. Cały problem polega na tym,

czy te wypowiedzi tworzą spójną całość. Zgodnie z moją hi

potezą, wcale tak nie jest, przynajmniej jeśli idea spójności,

Jednak, powtórzmy, te sprzeczności i wahania wcale nie sta

nowią o słabości Marksa. Podają one w wątpliwość samą istotę

działalności filozoficznej: jej treść, styl lub metodę, jej funkcje

intelektualno-polityczne. Tak było za czasów Marksa i zapewne

jest tak i dziś. W rezultacie można przyjąć, że po Marksie filozo

fia nie jest już taka, jak dawniej. Zdarzyło się coś nieodwracal

nego, coś, co nie sposób porównać z pojawieniem się nowego

filozoficznego punktu widzenia, ponieważ nie obliguje ono je

dynie do zmiany idei lub metody, lecz do przeobrażenia samej

praktyki filozofii. Oczywiście, nie tylko Marks wywołał w dzie

jach takie skutki. Pozostając w ramach epoki nowożytnej, nale-

K. Marks, Osiemnasty brumaire'a Ludwika Bonaparte, MED t. 8, s. 125

[MED to K. Marks i F. Engels, Dzieła, 39 tomów, Warszawa, KiW 1960-

1979]. Patrz J.-P. Sartre, „Qucstion de methodc" Critiąue de la raison dia

lectiąue 1.1: Theorie des ensembles pratiąues, Paryż, Gallimard 1960.

ży wspomnieć przynajmniej o Freudzie, który dokonał rzeczy

podobnej, chociaż w innej dziedzinie i w odmiennych celach.

Jednak porównywalne przykłady są w gruncie rzeczy bardzo

rzadkie. Dokonany przez Marksa przełom mógł być mniej lub

bardziej jasno rozpoznawany, mógł być przyjmowany z mniej

szym lub większym entuzjazmem, mógł nawet wzbudzać

gwałtowny sprzeciw i zajadłe próby unieszkodliwienia, ale tym

pewniej dręczył, tym głębiej wchłaniał i rozpracowywał cały

współczesny dyskurs filozoficzny.

Taka antyfilozofia, jaką w swoim czasie chciała być myśl

Marksa, taka niefilozofia, jaką zapewne była z perspektywy

ówczesnej praktyki, wytworzyła zatem skutek przeciwny do

tego, o który jej chodziło. Nie tylko nie położyła kresu filozo

fii, ale stworzyła w jej łonie stale otwartą kwestię, którą od

tąd filozofia może żyć i która przyczynia się do jej odnowy.

W gruncie rzeczy nie ma czegoś takiego, jak zawsze tożsama

z sobą „filozofia wieczysta" W filozofii zdarzają się nieodwra

calne zwroty i progi. To właśnie stało się z Marksem — prze

niósł on filozofię z jednego miejsca w inne, przemieścił jej

kwestie i cele. Można zaakceptować tę zmianę albo walczyć

z nią, ale jest ona na tyle potężna, że nie można jej po prostu

zignorować. Dlatego możemy wreszcie powrócić do Marksa

i — nic mu nie odejmując ani go nie zdradzając — czytać jako

filozofa.

Gdzie wobec tego szukać owych filozofii Marksa? Po tym,

co wcześniej powiedziałem, odpowiedź nie pozostawia żad

nych wątpliwości: tylko w otwartej całości jego pism. Nie

dzielą się one na „pisma filozoficzne" i „historyczne" czy „eko

nomiczne" Wprowadzanie takiego podziału byłoby wręcz

najpewniejszym sposobem niezrozumienia krytycznego sto

sunku Marksa do całej tradycji filozoficznej i rewolucyjnego

wpływu, który na nią wywarł. Nawet najbardziej techniczne

wywody w Kapitale to także wywody, w których kategorie

logiki i ontologii, wyobrażenia o jednostce i więzi społecznej

wyrwano z tradycyjnych definicji i przemyślano na nowo pod

kątem wymogów analizy historycznej. W nawet najbardziej

okolicznościowych artykułach napisanych przy okazji rewo

lucyjnych doświadczeń 1848 i 1871 r. lub będących głosami

w wewnętrznych sporach I Międzynarodówki, Marks odwra

ca tradycyjne stosunki między społeczeństwem a państwem

i rozwija ideę radykalnej demokracji, naszkicowaną pier

wotnie już w 1843 r. w krytycznych notatkach na marginesie

heglowskich Zasad filozofii prawa. W nawet najbardziej po

lemicznych pismach wymierzonych w Proudhona, Bakunina

czy Lassalle'a widać rozstęp między teoretycznym schematem

ewolucji gospodarki kapitalistycznej a rzeczywistą historią

społeczeństwa burżuazyjnego; rozstęp ten zmusza Marksa do

naszkicowania oryginalnej dialektyki, która wcale nie jest pro

stym odwróceniem heglowskiej idei postępu ducha...

W gruncie rzeczy całe dzieło Marksa jest przepojone pracą

filozoficzną, a zarazem zajmuje konfrontacyjną postawę wo

bec sposobu, w jaki tradycja izolowała, ograniczała filozofię

(co zresztą było jedną z przyczyn jej idealizmu). To jednak

pociąga za sobą pewną ostateczną anomalię, której Marks po

niekąd doświadczył na własnej skórze.

Cięcie i zerwania

Bardziej niż inni, Marks pisał w koniunkturze. Taka stronni

czość nie wykluczała ani heglowskiej „cierpliwości pojęcia"

o której mówił Hegel, ani rygoru konsekwencji. Natomiast

z całą pewnością nie dawała się pogodzić ze stabilnością

wniosków. Marks to filozof wiecznego rozpoczynania, po

zostawiający za sobą wiele placów budów... Treści jego my

śli nie sposób oddzielić od jej przesunięć. Dlatego nie można

studiować Marksa poprzez abstrakcyjną rekonstrukcję syste

mu. Trzeba prześledzić jego ewolucję — wraz z zerwaniami

i rozwidleniami.

W ślad za Althusserem, w dyskusjach lat sześćdziesiątych

i siedemdziesiątych wiele miejsca zajmowała sprawa „zerwa

nia" lub „cięcia", datowanego na 1845 r. Zbiegło się ono w cza-

Balibar Etienne - Filozofia Marksa.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: