Aleksander Świętochowski, Dusze nieśmiertelne, oprac. Samuel Handler, Ossolineum, Wrocław 1957.
I. Autor i jego czasy
· polityk, przedstawiciel ideowy burżuazyjnej inteligencji liberalnej
· 18.01.1849-25.04.1938
· publicystyka (kilka tys. art.), powieści, nowele, Historia chłopów polskich
· redaktor i wydawca „Przegl. Tygodniowego”, Nowiny, Prawdy
· obserwator upadku kapitalizmu na rzecz imperializmu i rewolucji proletariatu
· nienawiść do socjalizmu, Ros.
· po IWŚ program ND, nacjonalizm
· epoka: klęska powst, styczn. (=klęska rewolucji burżuazyjno-demokrat.), reforma uwłaszczeniowa, kapitalizm (burżuazji antyrewolucyjnej, sprzymierzonej z obszarnikami, antagonistów chłopów), wstecznictwo (polit., społ., przeciw ruchowi wyzwolenia narod. i robotn. ruchowi rewoluc.), umacnianie własnego stanowiska
II. Działalność publicystyczna
· studia: Wawa, Szkoła Główna; program pozytywny: entuzjazm dla postępu cywiliz., dla nauki (gł. nauk ścisłych), dla przeobrażeń burżuazyjnych, tendencje antydogmatyczne, krytycyzm wobec szlachetczyzny, obskurantyzmu, przesądów, feudalizmu; niechęć do idei zbrojnej walki narodowowyzwoleńczej
· pierwszy art.: krytyka marazmu umysł., braku oświaty, kultury, tradycjonalizmu, konserwatyzmu, wstecznictwa
· postęp ekonomiczny, wiara w burżuazję, zdobycze techniki i nauki
· przeciw szlachcie, epigonom romant., konserwatystom, zacofaniu
· równouprawnienie Żydów, antyklerykalizm, antyreligianctwo w nauce, antyfeudalizm, próżniactwo szlachty, emancypacja kobiet – radykalizm
· mieszczańskość: pracowitość, skrzętność, uprzemysłowienie kraju, rozwój nauki
· arystokraci – nieroby
· program pracy u podstaw w art-ach napis. z Mikulskim (Praca u podst.): spróchniałe przesądy -, zacofanie kleru -; kapitalizm (szkółki, kasy pożyczkowe, samorządy gminne, awans dworu i plebanii z misją oświatową) +
· w poł. lat 70. wali się jego idealizujący mieszczaństwo pozytywny program; rozczarowanie do burżuazji (bunt w obrębie swojej klasy); pesymizm (dostrzegał antagonizmy klasowe, coraz głębsze różnice ekonomiczne)
· 1880 „Prawda” liberal.-burż., broni karłowaciejącej burż., zwolennik sojuszu burż. z Rosją, walka z klerykalizmem i szlachtą; obrona programu pozytywnego przed jego klasową historyczną realizacją (niby nie po myśli)
· przeciw burż.: kołtuństwo, sobkostwo, dorobkiewiczostwo, pogoń za zyskiem
III. Twórczość dramatyczna
· najważniejszy dramaturg 2. poł. XIX w.
· wybitne nowele, późno docenione; demaskatorstwo moralne, szyderstwo, obnażenie zakłamania, obłudy, konwenansów mieszczań. moralności i obyczaju, rozkładu etycznego, cynizmu, immoralizmu; upadek Polaków, służalczość
· Ojciec Makary – jeden z pierwszych dramatów; pod pseud. Wł. Okoński
· mieszczański teatr obyczajowy (wzór fr.; Niewinni, Piękna – tendencyjność, treść filozof.-etyczna, polemiczno-dyskusyjne; konflikty mieszczańskie, salonowe, alkowiane; determinizm woli, rola i granice instynktu; fatalizm, materializm, laicyzacja; Piękna polemizuje z biologizmem, naturalizmem, które są uwarunkowane społecznie i obyczajowo, rewizja fatalizmu)
· Poddanka – obrazek dram. o dziewczynie, chłopskiej sierocie wychowanej we dworze dla rozrywki bogaczy, w ostatniej chwili uratowanej dekretem Napoleona znoszącym poddaństwo
· 1885 Aspazja – kostium antyczny, ideowość, doskonały dramat; niesceniczny, literacki; elementy prawdy hist. (akcja w Atenach czasu Peryklesa; scenki obyczajowe, polityka, społeczeństwo; dyskusja ideowa dominuje nad akcją, gł. mono- i dialogi, spory naukowe, filoz., art., Polit.; krytyka religii, ciemnoty mas; aluzje do społ. mieszczańskiego, goniących za zyskiem przemysłowców; obrona emancypacji; max demokratyzm; myśl rewolucyjna u ludu; zwolennik materializmu, ateizmu, ewolucjonizmu, doświadczenia)
· poemat dramatyczny prozą Duchy (historiozofia: ewolucjonistyczna teoria rozwoju, odwieczna walka szlachetnej jednostki przeciw krępującym normom, konflikt ideowy i moralny wobec ciemnego tłumu, męczennicy altruizmu)
IV. Nieśmiertelne dusze
1. Ojciec Makary – 1875, potępiony za moralną i estetyczną ohydę; atak na sferę tabu: funkcjonowanie doktryn kościelnych, dogmatów, norm moralnych, skostniałych zasad (wobec św. autorytetu katolicyzmu: ostoi polskości, narodowości);
· dramat silnie antyklerykalny, antyreligijny; atak na etykę KK i księży! (motyw złamania celibatu przez zakonnika i posiadania 2 dzieci); duża odwaga, nowatorstwo; prekursor: laicyzacja życia i myśli (później w Pl.)
· sentymentalizm, obrona prawa do miłości erotycznej, uczuć rodzicielskich itp.; wzniosły bunt Makarego; koloryt nieco spłowiały (przesada, np. scena z Reginą klęczącą i uznającą Makarego za szlachetnego – zakłamany patos, bo Makary wiódł podwójne życie przez ponad 20 lat: bicz boży dla upadłych kobiet, fanatyk, stróż moralności, ale sam się nie ustrzegł)
· wysoka godność kościelna u bernardynów, fanatyczny mnich; syn Aureli i córka Cecylia; podwójne życie nie predestynuje do tragizmu postaci (fałszywość ideologiczna, moralna); nie ma motywów wyjaśniających możliwość pogodzenia szlachetnej miłości rodzinnej z obłudą podwójnego życia
· przeciwstawienie norm etyki laickiej – normom czerpanym z religii (wola Boga, umartwienie ciała, cierpienie doskonalące duszę), skostniałym dogmatom
· Regina – „trybunał świeckiej moralności”, projekcja ideowa, wzór człowieka wyzwolonego (obowiązki, ciężar świadomości); wcielenie idei, kreacja nierealna; samodzielna, wyzwolona, obca (jak nietutejsza, nie jak typowa Polka); ukochana Aurelego; zbuntowana przeciw normom życia społ.; indywidualistka z nakazu zmarłego ojca, nienawidzona przez ogół jako wolna kobieta, zniesławiana, rzucają jej kłody pod nogi; pogardza mężczyznami „z panów”; działalność filantropijna (pomaga ubogim); opiekuje się Cecylią (gdy dziewczyna może paść ofiarą gry miłosnej hr. Jastrzębca, Regina rewiduje poglądy i idzie się wyspowiadać); postrzegana jako rozwiązła i upadła; spowiedź (hipokryzja Makarego, dwulicowość, złamanie tajemnicy: zakochanemu Aurelemu każe podsłuchać, ale zamiast założonej kompromitacji jest rehabilitacja dziewczyny; Makary musi przyznać, że niesłusznie wierzył w oszczerstwa); broni praw, godności i wolności jednostki, szlachetne zasady; konieczność umysłowej i moralnej dojrzałości; solidarność z nędzarzami, humanitaryzm laicki; staje się spowiednikiem i sędzia Makarego
· Jastrzębiec – nihilista, cynik, wolność ograniczona egoizmem (tylko własna)
· bunt Makarego przeciw więzom duchowym i cielesnym (zakazy KK); wyzdrowienie Cecylii i poznanie szlachetnej prawdy o Cecylii pomaga mu wyznać, że ma dzieci; Bóg mu wybaczy, a Regina go rozgrzeszy; w rozmowie z mnichem Jacentym mówi, że religia nie powinna nakazywać umartwiania (to bezmyślne religianctwo)
· krytyka moralności i wart. duchowej KK dla wybrańców, wyższych klasowo (Makary ma szukać rozgrzeszenia u ateistki Reginy); dla prostych chłopów stanowi ona wartość (Jacenty jako ofiara religijnych rodziców-plebejuszy)
· optymizm: świadomość, że idee pozytyw. trudno wcielić; rozpacz Makarego, który musi odejść po wyznaniu, że ma dzieci – ale nie tragizm; triumf idei postępowych, szczęście ludzi wg zasad moralności świeckiej; zamiast Aurelego Makary pojedzie do Afryki, Aureli dowiaduje się, że Regina nie jest zepsuta moralnie i upadła (przy spowiedzi); wyznanie ojcostwa – prawo do miłości, smutek rozstania jest osłabiony; wyjazd do Afryki użyteczny cywilizacyjnie – misja; związek Reginy i Aurelego, praca u podstaw
· 3 części ND – wspólne postaci, ale brak wspólnej idei (emancypacja, ateizm, celibat, wolność indywidualna w OM, optymizm życia, wzór tendenc.); dokończenie po 12 latach i rewizja poglądów z Makarego; ważna rola Reginy
· Aureli Wiszar i Regina – odmienność ideowa: tragizm, pesymizm (społ. burżuazyjne, konflikty); tu gł. losy Reginy (AW – rozterki, zwątpienie, widzi sprzeczności społ. burż.); rozterki, wewn. poszukiwania, utopia
2. w Aurelim – Objaśnienie: kwestia robotników, ale nie socjalizm rewoluc. i państwowy; waga humanizmu (trochę idealizm, poprawa losu robotn., brak pokrycia w realiach, potęp. cierpienia i przemocy), pesymizm (niezadowol. z rzeczywistości), optymizm (dokonać zmian!); obraz niepowodzeń indywidualistycznego reformatorstwa (same idee są OK); w społeczeństwie rządzi przemoc i burżuazja
· marzycielstwo utopii społ. – przeciwst: obiektywne prawa systemu kapitalist., interes klasy rządz.; walka klas, poszukiw. rozwiązań, rozczarowanie (Regina: świat zwyrodniały, rozkład, nie ma ucieczki); kapitał, monopol i przemysł, nie idzie zatrzymać maszyny; beznadzieja, kapitulacja
· Aureli Wiszar = właściciel fabryki eksperymentalnej papieru (zorganiz. przez Reginę), robotnicy mają uczestniczyć w zyskach (oprócz pensji); walka z kapitalizmem; utopia sprawiedliwości w stos. w pracy; dyrektor fabryki = Morski, przyjaciel
· wielka idea: prawie cały dochód mają sobie rozdzielić pracownicy; sama idea nie jest rewolucyjna, ale jej konsekwencje mogą być; Aureli jest antysocjalistyczny (a wyrasta z socjalistycznej krytyka kapitalizmu, burżuazji); Morski: traktować robotników dobrze, ale nie przedobrzyć (zyski dla nich = niebezp. mrzonka; widzi zagrożenie ze str. proletariatu, wyznającego socjalizm, chętnego rewolucji)
· utopijne i gorszące reformy; krytyka indywid. reform.; hr. Ścibor (doświadcz. społ.-ekonom., widzi zagrożenie z powodu syt. w fabryce; zapowiada klęskę); ciemnota robotników obraca ich przeciw dobroczyńcom; wniosek: nie czynić ludziom dobrze; Regina najdłużej wierzy w słuszność działania, ale Aureli widzi, że to mrzonki (droga przez mękę); Regina ponosi klęskę ostateczną (śmierć męża, zwycięstwo robotników), choć do końca wierzy, że warto było walczyć; upadek inywidualist. utopii
· realia Kongresówki; groźba walk proletariatu; akcja w Krakowie (pewna demokracja, reformy, autonomia; kapitalizm; burż. i arystokraci); kontakt ślubny (Kreislerówna z hr. Jastrzębcem, kasa + herb, zwyrodn. moralne, kapitał; sam Kreisler czyni zadość konwenansom, ale nie lubi arystokracji, drwi z niej, kapitalista do szpiku kości, postać-karykatura, cynik, fabrykant, rujnuje majątek Wiszara, nie dopuszcza do małż. syna, Justyna, z Cecylią, bo system Wiszara zagraża jego zyskom); opozycyjny do Kreislera hr. Ścibor (arystokr., kapital., przemysłowiec; godna pozycja kastowa, duma; waga doba ogółu, powaga, doświadczenie, odpowiedzialność; tradycyjny = anachroniczny; wysoka moraln.; ost. sprzymierz. z Kreislerem w trosce o „ogół”: zmniejszyć nędzę i wyzysk; fabryka Wiszara = niebezp., rewoluc.; naiwnie wierzy w oszczerstwa dziennikarza Wydmuchalskiego pod adresem Wiszara; bezpotomna śmierć); Ksawery Jastrzębiec (dziedziczy fortunę Ścibora); opozycja: Kreisler – Ścibor (niechęć, inne ideały; kupczyna – wyniosły aryst.); altruizm Ścibora (odkupuje fabrykę, gdy Wiszar ma zbankrut.; Wiszar demaskuje w tym kupiecki interes i zysk Ścibora, samolubstwo klasowe)
3. Regina [1889] – przedśmiertna tyrada boh.
· intelektualna i art. konfront. między zrodzoną z krytyki kapital. utopią a samym syst. kapit.; doświadczenia pozbawiają złudzeń (Regina – katastr., również po wyjeździe do Afryki)
· historyczny imperializm, najgorsze wcielenie kapitalizmu (zaangaż. polit. autora); odbicie historycznych podbojów kolonialnych
· proroctwo zalania białego świata przez „dzikich” (zemsta za cierp., rozjuszenie, częste bunty wobec kolonizatorów)
· zburzenie mitu kolonial. pochodu cywilizacyjnego, demask. pozorów (kultura, nauka => gwałt, grabież, wyzysk, zabory, spółki, kolonie); w R są oddane realia (z art. nauk., polit.)
· Makary tu jako misjonarz – w piekle imperializmu; traci złudzenia ideowe, zero ziszczonych marzeń; apostolska misja = złuda; działalność misjon. = otwarcie drzwi dla podboju, panowania Eur., bezkrwawa walka; pojmuje swoją rolę wykorzystywanego przez mechanizm polityczny Francuzów, własną głupotę, ślepotę; Anglicy proponują mu kontynuowanie nauki religijnej za otwarcie drogi handlowej; nie można przestać grać, jak nie Ang. i Fr., to Kościół („misja”, podbój Afryki; jezuita Feliks od papieża wysyła go do Niemców w Witu; później z osady „Regina” tubylcy mają jechać do Rzymu z darami i pieniędzmi = obłuda KK i Pap., Regina odmawia)
· Regina wyjeżdża bez nadziei; zaszczuta, nie szuka ziszczenia marzeń; wcześniej sama karciła męża za zaniechęc. i chęć ucieczki do Afr. (sama ucieka po przegranej); załamana (śmierć Aurelego i Cecylii); ogólne spaczone prawa świata, nie ma ucieczki przed złem
· zerwanie Wiszarów z kościołem; bunt Murzynów wobec zwierzch. Niem.; Feliks ucieka, mija się z konsulem Ang. Mortonem (ofiaruje tubylcom okręt do ucieczki)
· apostolstwo Makarego – beztroskie, „niedoskonałe” w najwyższej mierze; sceptycyzm i żarliwość na przemian, wewn. skłócenie, niedomówienia (prywatne problemy; idea wszechkapłaństwa: każdy ma głosić prawdę i moralność, żeby życie było dobre; równość ludzi, boski pierw. w ludziach)
· ateistka Regina – apostolstwo cywilizacji, nie nawraca, tylko kształci; marzycielski humanizm; zaufanie Murzynów, bo 2 biali ich bronią, a nie indoktrynują; oświata, opieka, zarobek; walka z handlem niewolnikami i zatrudni. ich na plantach. kawy; oaza wolności, ale Regina nie widzi jej przyszłości; R ma wielki plan: zorganiz. oddziałów do walki z hand. niewol., sojusz z Arabami, zdominowanie królów Murzyń.; utopia dobrobytu i wolności (klęska, bo kolonizat., handlarze i zbuntow. Murzyni) powst. na gruncie rezygnacji (nie jako walka), niby na peryferiach świata (nie w centrum); idylla, robinsonada, a nie wyzwanie rzucone światu; akt kapitulacji, nie walki; handlarz niewol. Tipu-Tap (podburza Murz.) i niemiecki kolonizator Achtman; Wiszarowi giną
· Morton – przybywa, by ocalić Wiszarów (beznadziejnie samotni), choć Makary nie chciał jego protekcji (*handel, pomoc); widzi trzeźwo, że gonią za złudą, utopią, że odcięcie się od Eur. Protektora = zguba; szacunek i sympatia; ostrzega przed Tipu-Tipem, a gdy Wisz. nie uciekają, chce ich ratować (ang. gentlem.); ale służy imperialistycznemu państwu = pionek (lojalny konsul handl., sceptyk, bez altruizmu, nie ma złudzeń)
· Niemcy – Feliks od pap. każe Makaremu oddać się pod ich opiekę (antagon. Pl. – Niem., zabór Pruski, germaniz., prześladow.); kontrast: utopiści – kapitaliści i realia; demaskacja brutalnego kolonializmu
· 2 rozmowy Reginy i Makarego o nieśmiertelności dusz jako źródle wiary w sens ludzkiego życia i działania; oboje inaczej rozumieją, miarodajny jest sens wg Reginy (dusza utrwala, warunkuje pamięć potomnych, trwałość myśli i czynów po śmierci)
· paralelne finały AW i R: krótka scena, lapidarne przedst. triumfu wroga; AW: pogorzelisko fabryki, Kreisler, jego syn, inni zwycięzcy, rozmowa: nie ma co ratować, ale trzeba ratować dla przyzwoitości, wygrywa cyniczna przemoc; R: chichot Tipu-Tipa (jedyny raz się pojawia, milczy); klęski poprzedz. słowami nadziei i wiary (nieśmier. dusz); indywidualist. ideał działania utopijnego i jego klęska, beznadzieja; szlachetna jednostka i rzesza wrogów; rozpaczliwa próba ratowania dekadenckiego świata
· 3 dzieła – gat. dramatyczny; krytyka teatru mieszczańskiego (rozbicie jego ram); krytyk. niedowład dramatów; dzieła podporządkowane rozumowi (bez żywiołu); tematyka polityczna, konflikty ideowe
· ładunek filozoficzny; lit. realistyczna (prawda życia; dedukcja: idea podzielona między bohaterów); tendencja ku niesceniczności; napięcie dram.: spięcia, chwyty melodram. (kolizje międzyludzkie, gł. w Makarym, najbliżej teatru mieszcz.); problemy z budową akcji dramat., napięciem, ruchem; waga idei, zasad; motywy mieszcz. (nieprawe dzieci, samobij., uwiedzenie)
· postaci-„typy” – wcielają tendencje; postawy i przekonania (jak w dialogach); bez indywidualizacji; ładunek intelektualny (percepcja dzieła – czytanie), akcja zbyt słaba, by go nieść; najwięcej motywacji ideowej w akcji – w Reginie (konflikty ideowe, realne motywacje, większy patos i tragizm); Makary nie jest przekonujący w 1, melodram.; melodram. i ckliwość – Aureli; „teatr idei”, abstrakcyjny człowiek (idea, melodr., retoryka > działanie, typy ludzkie nie warunkują tu sytuacji, konfliktów, tylko wygłaszają kwestie, przeintelektualizowane mowy); doskonały, patetyczny język, retoryka (zero potoczności); dramat do czytania, niesceniczny (bo nudzi, bez akcji; klęska, bo nie przezwyciężył tej formy)
heaen