Ludwik Hass Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i -XIX wieku Wrocław • Warszawa • Kraków • Gdańsk • Łódź Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich Wydawnictwo 1982 Okładkę projektował Stanisław Kortyka Redaktor Helena Branicka-Mrozowska Redaktor techniczny Jan A. Drajczyk © Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo, 19S2 Printed in Poland ISBN 83-04-01195-6 Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocie* 1982 Nakład: 40 000 egz. Objętość: ark. wyd. 46.90. ark. druk. 35,7") + 3 wkł. ilustr., ark. Al. Papier ilustr. mat. ki. III, R0 g, "nX!00. Oddano do składania 30 XII 1981. Podpisano do druku 15 IX 1982 Druk ukończono w październiku 1982. Wrocławskie Zakłady Graficzne. Zam. 634/32 H-7. Cena zł 20.— Wykaz skrótów A. Sigle archiwalne i biblioteczne AGAD — Archiwum Główne Akt Dawnych (Warszawa) AMP — Zespół archiwalny „Archiwum Masońskie Potoc- kich" Arch. GLdF — Archives de la Grande Loge de France (Paryż) Arch. GOF — Archives du Grand Orient de France (Paryż) BN — Biblioteka Narodowa, Dział Rękopisów (Warszawa) B Nat. — Bibliotheque Nationale, Departement des Manu- scrits (Paryż) B PAN - Biblioteka PAN, Dział Rękopisów (Kraków) DZA-M — Deutsches Zentralarchiv, Abteilung Merseburg KSN — Zespół archiwalny „Kancelaria Senatora Nowosil- cowa" MOL — Magyar Orszagos Leveltor (Budapeszt) B. Czasopisma B - Bundesblatt (Berlin) BH - Bulletin hebdomadaire de travauz de la maconerie en France, nast. Bulletin hemdomadaire des loges de la region parisiennne, Bul. - Bulletin maconnique de la Grandę Loge Symbolique Ecossaise (Paryż) Ch - La Chaine d'Union DdR - Die drei Ringe (Praga) MM - Le Monde Maconnique (Paryż) O - Orient (Budapeszt) R - Rivista delia Massoneria Italiana RISS - Revue Internationale des Societes Secretes (Paryż) S - Sestar (Zagrzeb-BBelgrad) Sch. L - Schlesisches Logenblatt (Wrocław) SZ - Svobodny Zednar (Praga) WF-Z - Wiener Freimaurer-Zeitung (Wiedeń) Z - Zirkelcorrespondenz (Berlin) Wykaz skrótów C. Opracowania Abafi - L. Abafi [Aigner], Geschichte der Freimaurerei in Oesterreich-Ungarn, t. I—V, Budapest 1890—1899 AH2 - Algemeines Handbuch der Freimaurerei, 2. Auflage, t. I—IV, Leipzig 1863—1879 AH3 - Algemeines Handbuch der Freimaurerei, 3. Auflage, t. I—II, Leipzig 1900—1901 Bakounine - T. Bakounine, Repertoire biographique des francs-macons russes (XVIIIe et XIX siecles), Bruxelles [1940] Chevallier - P. Chevallier, Histoire de la Franc-Maconnerie francaise: [t. I] Ecole de 1'Egalite 1725—1799, Paris 1974; [t. II] Missionaire du liberalisme 1800—1877, Paris 1974; [t. III] Eglise de la Republique 1877—1944, Paris 1975 Dalen - C. van Dalen's Kalender fur Freimaurer auf das Jahr..., Leipzig Freimaurerei - Die Freimaurerei Osterreich-Ungarns, Wien 1897 Hledajici - Hledajici v temnotach. Vzpominky nejstarsich bratri, Praha [1932] Lennhoff-Posner - E. Lennhoff, O. Posner, Internationales Freimaurerlexikon, Zurich 1932 Skimborowicz - H. Skimborowicz, Rys historyczny wolnomularstwa polskiego, AGAD, AMP, sygn. II—1/1 Wilkoszewski - W. Wilkoszewski, Rys historyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce, Londyn 1968 Wstęp „Historia najczęściej opisuje zmiany dzienne. W narodach obcą przemocą przygniecionych najczęściej w ciemnościach nocy gotują się wypadki, które jasność dnia odsłania. Spiski związkowych, trwoga ciemięzców, nadużycia i rozpusta służalców, baśnie ludu, rozmaity dla malarza i poety przedstawiają obraz. Wiele dziś jest nie wyjaśnionego w dziejach świata. Kiedyś historia nocy ciekawszą będzie od historii dnia"1. Opinia to półtorawiekowej dawności i dość kompetentna. Wypowiedział ją bowiem polski publicysta i działacz polityczny, który w ciągu kilku dziesiątków lat swego emigranckiego żywota w Europie Zachodniej z tego rodzaju działalnością nie tylko często się stykał, lecz i sam brał w niej niekiedy udział. Nic też dziwnego, że organizacje prowadzące swe prace pod osłoną nocy, a więc organizacje tajne, od dawna budziły i nadal budzą zainteresowanie szerokiej publiczności w wielu krajach różnych części świata. Polska nie stanowi tu wyjątku. Stowarzyszenia jawne i tajne Prosty na pierwszy rzut oka podział na stowarzyszenia występujące przy pełnym świetle dziennym i na skrywające się w mrokach nocy przy bliższym wejrzeniu komplikuje się. Granica pomiędzy związkami jawnymi a tajnymi okazuje się bardziej płynna i mniej wyraźna niż można by było przypuszczać. Jeśli bowiem zaliczymy do kategorii tajnych organizacje, które z takich czy innych względów ukrywają chociażby jeden z tak istotnych elementów swego bytu, jak samo istnienie, działalność, struktura organizacyjna, członkowie, program, cele, obrzędy czy inne ważne dla ich oceny okoliczności, wówczas okaże się, że historia niemal nie zna ani ruchu politycznego czy społecznego klas lub grup uciskanych, ani organizacji aspirującej do uzyskania decydującego wpływu na życie duchowe, która by usiłowała owe cele osiągnąć zawsze w sposób zupełnie jawny i wyłącznie na drodze legalnej. Nie było też organizacji politycznych czy społecznych znajdujących się u władzy, które by mogły zrezygnować z zachowania w tajemnicy pewnych swoich decyzji lub posunięć. Jawne stronnictwa polityczne również posiadają swoje tajemnice, znane jedynie węższemu aktywowi bądź nawet zupełnie wąskiemu krę- 1 J. Czyński, Cesarzewicz Konstanty i Joanna Grudzińska, czyli jakubini-katolicy, wyd. V, Warszawa 1956, s. 128. Wydanie I ukazało się w Paryżu w latach 1833-1834. 8 gowi przywódców. Siłą spajającą ów krąg wtajemniczonych (krąg ezoteryczny) z rzeszami zwolenników (kręgiem egzoterycznym) jest zaufanie tych ostatnich do pierwszych, istniejące pomiędzy nimi transmisje, które umożliwiają przejście od jednego kręgu do drugiego. Zdecydowana większość tych ruchów społecznych i politycznych, które stawiały sobie za zadanie skupienie wokół siebie wielkich mas czy nawet całych grup społecznych i odegrały dużą rolę, zaczynała od zrzeszeń w większym czy mniejszym stopniu tajnych, chociaż ani nie było to zgodne z ich zasadniczą postawą, ani też same tego nie chciały. Można nawet uważać za prawidłowość, iż w sytuacji braku swobód politycznych czy istnienia ograniczeń prawno-ustrojowych, każdy ruch opozycyjny przybierał początkowo formę stowarzyszenia tajnego. W tajemnicy odbywały się spotkania pierwszych rzeczników nowego kierunku, tych którzy mieli masy zjednać dla wyznawanej przez siebie idei. Do-' piero wraz z umasowiemem się ruchu i rozluźnieniem się krępujących go więzów tracił on charakter tajnej organizacji. Znajdujące się w takiej sytuacji ruchy masowe są jednak czymś jakościowo różnym od związków rzeczywiście, z racji swoich założeń ?— tajnych. Te bowiem cechuje elitarność, są organizacjami, w których członkostwo jest wyrazem zaufania do danej osoby, członkowie zaś ludźmi, którym powierzono pewną tajemnicę. Toteż ciąży na nich obowiązek milczenia na temat samej organizacji i jej problemów oraz posłuszeństwa swoim zwierzchnikom organizacyjnym. Zobowiązuje ich do tego surowa przysięga bądź pełna tajemnic obrzędowość, wreszcie siła idei lub strach przed zemstą za zdradę tajemnicy. Spośród tego rodzaju związków politycznych jedne — podobnie jak owe ruchy masowe — dążyły do uzyskania dla bardziej czy mniej szerokich rzesz określonych zdobyczy politycznych, społecznych bądź innych. Chciały to jednak osiągnąć za pomocą metod, które — przynajmniej na danym etapie — wyłączały owe rzesze z akcji. Inne natomiast świadomie zmierzały do osiągnięcia celów dyktatorskich. Dlatego również w późniejszym stadium swego rozwoju, nawet mimo istnienia swobód politycznych, nie rezygnowały ze swego charakteru spiskowego i tajnego. Wszystkie te trzy rodzaje stowarzyszeń — mimo dzielących je różnic — są organizacjami tajnymi jednego typu. Wszystkie one bowiem są tajne dlatego, że ukrywają bądź sam fakt swego istnienia, bądź co najmniej jego ważne aspekty. Wynika to z ich wrogiego stosunku do rządu danego państwa, który z kolei prześladuje je, ze względu na cele, jakie sobie stawiają. Inny natomiast typ organizacji tajnej, który z poprzednim łączy głównie wspólna nazwa, przedstawiają zrzeszenia wtajemniczające (inicjujące) swych adeptów w pewne zespoły prawd publicznie w danym społeczeństwie nie głoszonych, ani nie uznawanych oraz uprawiające na swoich zebraniach pewne specjalne obrzędy. Stowarzyszenia te niewłaściwie bywają nazywane tajnymi. Wprawdzie są eli- tarne i nie dopuszczają niewtajemniczonych — czyli, używając ich terminologii, profanów — na swoje zebrania, lecz nawet nie starają się ukryć swego istnienia. Są zatem raczej stowarzyszeniami zamkniętymi. Ich tajność jest swoista. Oznacza tylko, że — w zależności od kraju i jego sytuacji — dane zrzeszenie w różnym stopniu ukrywa swoje sprawy organizacyjne i personalne oraz — wszędzie i w pełni — specyficzne elementy funkcjonowania organizacji, takie jak specjalna liturgia posiedzeń i znaki, za pomocą których rozpoznają się członkowie. Natomiast na ogół jedną z zasad tych związków jest rozmaicie zresztą interpretowany obowiązek szanowania istniejącej władzy i lojalności wobec niej_ Ta zaś często zezwalała na ich istnienie bądź je milcząco tolerowała2. Poszczególne stowarzyszenia jednego i drugiego typu nieraz sprzeciwiały się zaliczaniu ich do organizacji tajnych. Lecz wagę takich protestów osłabiała okoliczność, że oświadczenia takie mogły przecież stanowić element maskowania się. Wieści o tajemniczych obrzędach praktykowanych na posiedzeniach ...
xarxar