Dostosowywanie wymagań edukacyjnych do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia.
Rozporządzenie MENiS z dnia 7 września 2004 roku w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych stawia przed nauczycielami wymóg oceniania osiągnięć edukacyjnych i zachowania ucznia (paragraf 2) oraz wymóg formułowania wymagań edukacyjnych niezbędnych do uzyskiwania poszczególnych śródrocznych i rocznych ocen klasyfikacyjnych a także informowania uczniów i ich rodziców o tych wymaganiach i sposobach sprawdzania osiągnięć edukacyjnych uczniów.
Nasuwa się pytanie: dlaczego ministerstwo stawia przed nauczycielami taki wymóg?
Jest to związane z nowoczesną dydaktyką i trójwymiarowym modelem treści nauczania. Treścią nauczania jest –najprościej rzecz ujmując- to, czego się naucza. Treść nauczania jest naczelnym pojęciem teorii oceniania szkolnego. Za element treści nauczania uważamy pojedynczą czynność a nie pojedynczą wiadomość (B. Niemierko, Miedzy oceną szkolną a dydaktyką. Bliżej dydaktyki, WSiP, Warszawa 1997).
Na trójwymiarowy model treści nauczania składają się: cele nauczania, materiał nauczania i wymagania programowe. Cele nauczania opisują zamierzone czynności uczniów. Jak wiadomo do ich formułowania używana jest taksonomia celów (B. Niemierko), a należy je formułować w sposób operacyjny. Materiał nauczania stanowi uporządkowana informacja rzeczowa. Natomiast wymagania programowe to oczekiwane osiągnięcia ucznia.
Warto pamiętać, iż cele nauczania określają aspekt „uczniowski”, materiał nauczania –aspekt „informacyjny”, a wymagania programowe –aspekt „nauczycielski” elementu treści nauczania.
Nauczyciele muszą mieć świadomość, że treść nauczania ma charakter dynamiczny - jest przetwarzana w procesie dydaktycznym: planowana przez nauczyciela, poznawana przez uczniów opanowywana po zakończeniu procesu dydaktycznego i oceniana.
Jak jest różnica pomiędzy pojęciami wymagania programowe a wymagania edukacyjne?
Otóż wymagania programowe to zamierzone osiągnięcia ucznia wynikające z programu nauczania (a więc sformułowane przez autora programu) a wymagania edukacyjne to oczekiwane przez nauczyciela osiągnięcia ucznia i formułowane przez niego (tak poleca rozporządzenie MENiS) w oparciu o realizowany program nauczania.
Jakie są relacje pomiędzy wspominanymi pojęciami? (osiągnięcia edukacyjne, wymagania)
Warto sobie uświadomić poszczególne stopnie standaryzacji osiągnięć szkolnych. Punktem wyjścia jest Podstawa programowa kształcenia ogólnego gdzie zapisane są standardy osiągnięć dla poszczególnych edukacji. Kolejny etap to standardy wymagań egzaminacyjnych spraw-dzane w sprawdzianach i egzaminach zewnętrznych. Oba te dokumenty wpływają na wymagania programowe zawarte w programach nauczania. Na ich podstawie nauczyciele formułują wymagania edukacyjne. Spełnione wymagania edukacyjne stają się osiągnięciami ucznia.
Czemu ma służyć formułowanie wymagań edukacyjnych?
B.Niemierko w „Między oceną szkolną a dydaktyką, bliżej dydaktyki” przekonuje nas do kształcenia według wymagań,
Zgodnie z tym główną przyczyną określania wymagań edukacyjnych są zróżnicowane potrzeby edukacyjne uczniów, zróżnicowane możliwości i oczekiwania.
Ustalając wymagania dokonujemy ostatecznej selekcji elementów treści nauczania, rozsądnie zmniejszając ich liczbę; ustalenie wymagań jest więc ostatnią okazją powstrzymania nadmiernych oczekiwań wobec uczniów i pozbycia się niejasności w doborze treści.
Projektowanie wymagań edukacyjnych wymaga umiejętności formułowania celów operacyjnych oraz zastosowania kryteriów wymagań czyli właściwości osiągnięć uczniów pozwalających zróżnicować i ustopniować je hierarchicznie. Kryteriami doboru elementów treści są: przystępność, użyteczność, niezbędność wewnątrzprzedmiotowa i międzyprzedmiotowa oraz niezawodność. (J. Ochenduszko, Planowanie pracy dydaktycznej nauczyciela-poradnik, WOM Bydgoszcz 1997)
Wykorzystując wymagania programowe do formułowania wymagań edukacyjnych nauczyciel powinien je urealnić, skorygować tak, aby były dostosowane dla jego uczniów.
Wymagania edukacyjne są zasadniczym elementem planowania kształcenia (planowane wynikowe), ale głównie powinny służyć nauczaniu i uczeniu się w toku zajęć lekcyjnych i pracy domowej oraz sprawdzaniu osiągnięć .
W cytowanym już rozporządzeniu MENiS czytamy, że „nauczyciel jest obowiązany na podstawie opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia, u którego stwierdzono zaburzenia i odchylenia rozwojowe lub specyficzne trudności w uczeniu się uniemożliwiające sprostanie tym wymaganiom” (paragraf 6).
Co to znaczy dostosować wymagania do indywidualnych potrzeb ucznia?
Dostosowywanie wymagań to zastosowanie do sformułowanych wymagań edukacyjnych, takich kryteriów, które uwzględniają możliwości i ograniczenia, a więc dysfunkcje oraz mocne strony rozwoju i funkcjonowania dziecka (M. Bogdanowicz, A. Adryjanek: Uczeń z dysleksją w szkole Wyd. Operon, Gdynia 2004).
Najprościej mówiąc - uwzględnienie przy formułowaniu wymagań edukacyjnych możliwości i ograniczeń w funkcjonowaniu dziecka.
Co powinien zrobić nauczyciel ?
Przede wszystkim zapoznać się z opinią poradni psychologiczno-pedagogicznej i przeanalizować dane zawarte w opinii.
Można to zrobić z użyciem arkusza analizy danych proponowanego w literaturze ( M. Bogdanowicz, A. Adryjanek: Uczeń z dysleksją w szkole) lub opracowanego samodzielnie przez nauczyciela.
Kolejnym krokiem jest zdobycie informacji na temat specyficznych trudności czy zaburzeń, jakie występują u danego ucznia.
Najbardziej rozpowszechnioną jest dysleksja rozwojowa czyli zespól specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu (dysleksja, dysgrafia, dysortografia).W cytowanym wyżej poradniku omówiono szczegółowo symptomy dysleksji rozwojowej w nabywaniu umiejętności szkolnych na poszczególnych poziomach edukacji.
Nauczyciel powinien więc zdać sobie sprawę z tego, w jaki sposób te zaburzenia będą utrudniały uczniowi naukę i nabywanie umiejętności na jego przedmiocie (co uczeń może zrobić a czego w ogóle nie jest
w stanie wykonać).
Dostosowywanie wymagań do indywidualnych potrzeb ucznia powinno odbywać się na poziomie planowania dydaktycznego (np. planu wynikowego).
Nauczyciel formułuje wymagania edukacyjne np. na dwóch poziomach dla ogółu uczniów klasy a ponadto formułuje wymagania specyficzne dla pojedynczego ucznia lub grupy uczniów. Według tych wymagań uczy i ocenia osiągnięcia ucznia na bieżąco.
Formułując ocenę śródroczną i roczną dla takiego ucznia odnosi się do wymagań, które sformułował dla klasy na poszczególne oceny klasyfikacyjne, uwzględniając jednak wymagania specyficzne stawiane temu uczniowi.
Rozważając kwestie formułowania wymagań nie można pominąć ich znaczenia w planowaniu pracy nauczyciela. Nowoczesne tendencje w planowaniu dydaktycznym to planowanie wynikowe, które polega na określeniu i ustopniowaniu (hierarchii) wymagań. Według nich nauczyciel planuje zajęcia, ocenia osiągnięcia uczniów i skuteczność własnej pracy (B.Niemierko).
Nasuwa się jeszcze jedno pytanie:
Jakie są zadania dyrektorów szkół, wychowawców i nauczycieli w pracy z uczniem napotykającym trudności w nauce ?
1.Zadania dyrektora szkoły to:
- tworzenie warunków organizacyjnych służących wspomaganiu dzieci,
u których stwierdzono trudności w uczeniu się;
- nadzór nad pracą nauczycieli zwłaszcza klas młodszych w zakresie rozwijania umiejętności czytania i pisania;
- czuwanie nad wyborem programów nauczania i podręczników dostosowanych do możliwości zespołów klasowych;
- rozsądne wykorzystywanie godziny do dyspozycji dyrektora szkoły (na zajęcia wyrównawcze, zajęcia korekcyjno-kompensacyjne);
- organizowanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej;
- pozyskiwanie dla szkoły specjalistów w zakresie terapii pedagogicznej lub motywowanie nauczycieli do zdobywania dodatkowych uprawnień
- czuwanie nad realnym planowaniem procesu edukacyjnego;
- czuwanie nad kształtem szkolnego programu profilaktyki (uwzględnienie zadań szkoły w zakresie zapobiegania niepowodzeniom szkolnym uczniów).
2.Zadania wychowawcy klasy:
- obserwacja ucznia, konsultacja ze specjalistami (psychologiem, pedagogiem, logopedą)
- przekonanie rodziców do przeprowadzenia badań psychologiczno-pedagogicznych w poradni
- zapoznanie nauczycieli z opinią poradni psychologiczno-pedagogicznej
- czuwanie nad przestrzeganiem zaleceń poradni psychologiczno-pedagogicznej
- współpraca z poradnią psychologiczno-pedagogiczną w zakresie wspomagania dzieci z trudnościami w nauce (konsultacje, pomoc
w formułowaniu wymagań, spotkania z rodzicami, szkolenie nauczycieli)
- koordynowanie współpracy nauczycieli klasowego zespołu nauczycielskiego
- motywowanie ucznia wykazującego trudności w nauce do pracy nad sobą
- włączenie rodziców w pracę z dzieckiem w celu wykonywania w domu ćwiczeń usprawniających funkcje poznawcze.
3.Zadania nauczyciela:
- zapoznanie się z diagnozą zawartą w opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej;
- analiza opinii, uświadomienie sobie trudności i ograniczeń jakie mogą pojawić się na danym przedmiocie; (co uczeń jest w stanie zrobić a czego nie jest w stanie wykonać)
- obserwacja trudności ucznia, konsultacja ze specjalistami (psychologiem,
pedagogiem, logopedą);
- podjęcie wysiłku dostosowania wymagań edukacyjnych oraz metod pracy do indywidualnych potrzeb ucznia;
- realne planowanie procesu kształcenia, na bieżąco modyfikowanie planów dydaktycznych;
- systematyczna praca z uczniem , niwelowanie trudności, (np. wydłużanie
czasu pracy, zadawanie materiału w mniejszych porcjach, przygotowy-
wanie dodatkowych ćwiczeń);
- ocenianie wspierające ucznia, w odniesieniu do wymagań edukacyjnych z uwzględnieniem jego możliwości i ograniczeń;
- współpraca z wychowawcą klasy i innymi nauczycielami z zespołu uczącego w danej klasie oraz rodzicami.
Praca z uczniem ze specyficznymi trudnościami w uczeniu się wymaga wysiłku i zaangażowania nauczyciela, zrozumienia ucznia, często również poświęcenia mu dodatkowego czasu. Sadzę, że warto podjąć ten trud pomimo różnych trudności, na które napotyka nauczyciel w swojej pracy.
Anna Podbielska
konsultant MCDN ODN w Nowym Sączu
Aurilka