1.Gerontologia jako nauka o procesie starzenia się starości. Przegląd podstawowych pojęć.
Gerontologia (gr. geron-starzec, logos-nauka). Zapoczątkował Francis Bacon (1561-1621) –angielski przyrodnik i filozof. Rozwój gerontologii datuje się o II wojnie światowej. W Polsce pod koniec lat 50’ XXw. (Edward Rossat –„Proces starzenia się ludności)
Jest wielodyscyplinarną dziedziną wiedzy. Swym zasięgiem obejmuje problematykę starzenia się i starości z zakresu wielu nauk, w tym medycyny, biologii, genetyki, psychologii, socjologii, demografii.
Dzieli się na trzy podstawowe działy:
g. medyczna – geriatria (wiedeński lekarz Ignacy Nasler 1909r.)
Zajmuje się rozpoznawaniem i leczeniem chorób występujących u osób starszych i specyficznych dla tej generacji, jak również profilaktyką gerontologiczną. Geriatria – medycyna starości. Zajmuje się problematyką zdrowia ludzi starzejących się i starych.
g. społeczna - (amerykański gerontolog Clark Tibbitis 1960r.) pedagogika, psychologia, socjologia starzenia się
Dział gerontologii, który bada społeczne przyczyny oraz skutki procesu starzenia się społeczeństwa oraz psychologiczne aspekty starzenia się, postawy społeczeństwa wobec ludzi starszych, ich miejsce w społeczeństwie oraz ich stosunek do biologicznego starzenia się. Podejmuje także problemy chorób wieku podeszłego, sposobu życia i rodzaju aktywności osób starszych. Stymuluje politykę społeczną w kierunku zaspokajania potrzeb populacji osób starszych.
g. eksperymentalna (doświadczalna) – biologia starzenia się, fizjologia starzenia się
Wg. Słownika gerontologii społecznej A. Zycha à Gerontologia to nauka starzenia się ustrojów żywych a w szczególności człowieka oraz naukowe badanie wszelkich aspektów procesu biologicznego, psychologicznego i społecznego starzenia się. W kręgu swoich zainteresowań obejmuje również ludzi zbliżających się do starości i znajdujących się na jej przedpolu (40-50 lat).
Geragogika wspomaga prawidłową adaptację do starości. Analizuje ostatnią fazę życia ludzkiego. Diagnozuje sytuację życiową ludzi starszych, określa główne czynniki warunkujące proces starzenia się . prowadzi badania nad przedłużeniem i optymalizacją warunków aktywnego życia. Jest nauką stosunkowo młodą – 1956r. w Niemczech ale jej korzenie i historia sięgają czasów starożytnych (Platon, Hipokrates, Arystoteles). Ideę wychowania do starości przedstawili jako pierwsi, w nowożytnej pedagogice prof. A.K. Szymon Marycjusz z Pilzna oraz Jan Amos Komeński – Czech, twórca pedagogiki we współczesnym znaczeniu. Określenie „geragogika” w znaczeniu wychowania ludzi starzejących się i starych użył po raz pierwszy Hans Mieskes (1956r). umieścił on geragogikę w systemie dyscyplin gerontologicznych i pedagogicznych (teoria wychowania).
W 1962r pojęcie „gerontogogika” dla określenia nauki o wychowaniu ludzi starszych wprowadził F. Bollonow, utożsamiając ją z istotą kształcenia i wychowania. Obecnie oba te pojęcia geragogika i gerontogogika używa się synonimicznie.
Gerontologia edukacyjna – dział teorii i praktyki gerontologii i pedagogiki społecznej. Zajmuje się uwarunkowaniami życia i edukacji, w tym samokształcenia osób starszych oraz nauczeniem przez osoby starsze.
2.Demograficzne aspekty starzenia się.
Proces starzenia się populacji światowej przebiega w coraz szybszym tempie i jest jednym z najwyraźniej zaznaczonych zjawisk demograficznych XXIw. Dotyczy zarówno krajów rozwiniętych jak i słabo rozwiniętych. Stanowić będzie jeden z najpoważniejszych problemów ekonomicznych i medycznych. Wg najnowszych doniesień – szacuje się, że w 2050r mediana wieku będzie o 10 lat większa niż w roku 2000. Obecnie co 5 mieszkaniec Europy zaliczany jest do populacji osób starszych, a wg prognoz demograficznych – w połowie XXI w – już co 3. W naszym kraju –obecnie- co 6 osoba, to osoba w wieku podeszłym.
Zdaniem Syneka – Polska przekroczyła próg starości demograficznej (7% udziału osób starszych w ogólnej strukturze ludności). Przeciętne trwanie życia ludzi w Polsce ulega stałemu wydłużeniu i w roku 2000 osiągnęło poziom 78 u kobiet i 70 u mężczyzn. Na przełomie drugiej połowy XX w. długość życia w naszym kraju wzrosła średnio o 14 u kobiet i o 11 u mężczyzn. Wydłużenie się życia ludzkiego przy jednoczesnym spadku stopy urodzeń oznacza dalszy postęp starzenia się, ale i spadek ogólnej liczby ludności oraz rosnące zapotrzebowanie na opiekę zdrowotną i społeczną.
Starość demograficzna – sytuacja typu statycznego wyznaczona przez populację ludzi starych w społeczeństwie
W procesie starzenia się, zależnie od udziału w jej strukturze osób w wieku 60 lat i więcej wyróżnia się 5 faz:
1. brak oznak starości demograficznej <8% ogółu ludności
2. wczesna faza przejściowa 8-10%
3. późna faza przejściowa 10-12%
4. stan starości demograficznej 12-15%
5. stan zaawansowanej starości demograficznej 15%
Proces postępującego starzenia się ludności stanowi konsekwencję przemian w zakresie rozrodczości i umieralności.
Etapy przejścia demograficznego.
W okresie przedtranzacyjnym życie ludzkie narażone było na wysokie ryzyko zgonu, zwłaszcza w pierwszych latach życia (epidemie, klęski żywiołowe). W efekcie niski poziom (ok. 6%) osób w wieku podeszłym. W drugiej połowie XVIII w. – postęp w zakresie obiektywnych i mentalnych determinant stanu zdrowia i umieralności:
(-opanowanie nowych technik pozyskiwania żywności
-nowe technologie w dziedzinie odnowy zdrowia
-demokratyczne spojrzenie na świat) doprowadził do stopniowego obniżania się wskaźnika umieralności przy zachowanym poziomie rodności. Efekt – wzrost odsetka osób w podeszłym wieku.
Następny etap przejścia demograficznego:
-szybsze obniżenie się rodności przy stopniowej redukcji współczynnika zgonów. Efekt – wzrost liczby osób starszych.
Z procesem przejścia demograficznego wiąże się równolegle przejście epidemiologiczne i zdrowotne.
Przejście epidemiologiczne – zmiana przyczyn zgonów od dominacji chorób zakaźnych i pasożytniczych do przewagi chorób degeneratywnych i cywilizacyjnych / zmiana rozkładu zgonów wg wieku od największego wskaźnika umieralności w pierwszych miesiącach i latach życia do przeważającej liczby zgonów w 7-9 dekadzie życia.
Przejście zdrowotne – upubliczenie medycyny, postawienie na profilaktykę chorób, zwiększenie skuteczności leczenia, zmiana modelu.
Konsekwencja przejścia epidemiologicznego i zdrowotnego à wydłużenie życia ludzkiego.
W ostatnich dekadach – tzw. „drugie przejście demograficzne” – utrzymanie się przez dłuższy czas wskaźnika urodzeń na poziomie nie gwarantującym zastępowalności pokoleń).
Konsekwencją przemian demograficznych może być w przyszłości eksplozja tzw. „najstarszych-starych”.
Konsekwencje procesu starzenia się ludności:
- ekonomiczne – wzrost obciążenia ludności w wieku produkcyjnym osobami w wieku poprodukcyjnym
- w zakresie opieki zdrowotnej – wzrost zapotrzebowania na procedury geriatryczne
- zmiana reakcji międzypokoleniowych w społeczeństwie – z jednej strony dowartościowywanie tej grupy, z drugiej strony zjawisko ageizmu
- zmiana pozycji w rodzinie – życie zgodnie z zasadą „intymność na dystans”
3.Proces starzenia się człowieka.
Starzenie się - naturalne, nieodwracalne, nasilające się zmiany metabolizmu i właściwości fizykochemicznych komórek, prowadzące do upośledzenia samoregulacji i regeneracji organizmu oraz zmian morfologicznych i czynnościowych jego tkanek i narządów (wg Słownika gerontologii społecznej A. Zycha).
Starzenie – proces zachodzący na płaszczyźnie biologicznej i psychospołecznej, który zależy od człowieka i wielu czynników (biologicznych, psychologicznych, ekonomicznych, kulturowych, ekologicznych, historycznych).
Starość – okres życia następujący po wieku dojrzałym, jest pojęciem statycznym, natomiast starzenie się jako proces jest zjawiskiem dynamicznym (wg Słownika gerontologii).
Starzenie się fizjologiczne – proces pojawiający się wraz z wiekiem, polegający na stałym zmniejszeniu się aktywności biologicznej co przejawia się w zmniejszonej zdolności do regeneracji i adaptacji.
Starzenie się w znaczeniu psychospołecznym – starzenie się jest dynamicznym, ciągłym procesem zmian przebiegających w czasie obejmującym nie tylko przemiany fizjologiczne organizmu ale również zmiany psychiczne i społeczne (wg A. Zycha).
Starzenie patologiczne – proces starzenia powikłany / przyspieszony przez przewlekłe choroby.
Podział starości wg gerontologów:
- wczesna starość 60-74
- późna starość 75-89
- bardzo późna starość, długowieczność 90 i więcej
Podział starości wg WHO:
- wczesna starość, wiek podeszły tzw. III wiek 60-74
- starość pośrednia 75-89
- starość późna 90 i więcej
Zdrowie
Starzenieàchorobaàograniczenie sprawnościàograniczenie samodzielnościà UZALEŻNIENIE (fizyczne, psychiczne, społeczne)
Proces starzenia cechuje ogromna, osobnicza indywidualizacja (Kocemba).
Starzenie się to proces progresywny. Wg kryterium biologicznego zaczyna się on już ok. 40. w końcowej fazie doprowadza do uwiądu starczego i śmierci biologicznej.
Cechy procesu starzenia się człowieka (Kocemba):
-powszechność
-progresywność
-długotrwałość
-trójwymiarowość (starzenie się gatunku, starzenie osobnicze, starzenie demograficzne)
-trójpłaszczyznowość (biologiczne, psychiczne, społeczne)
-mierzalność (wymiar subiektywny: samopoczucie / wymiar obiektywny: wygląd zewnętrzny, wiek biologiczny-teoretyczny, wiek sprawnościowy, wiek kalendarzowy)
-innowacyjność
-złożoność etiologii
-zwartość ontogenetyczna (starzenie jako integralne składowe procesu ontogenezy à zmiany fizjologiczne)
-prewencyjność
Pojawienie się pierwszych zmian starczych ok. 40.
Zmiany inwolucyjne (regresyjne):
-na poziomie komórek i poszczególnych układów
-↓ sprawności funkcjonalnej
-utrata sprawności energetycznej (?)
-↑ niekorzystnego „uczulenia” na tkanki własne
-↓ zdolności naprawczych i adaptacyjnych
-trudności w utrzymaniu homeostazy
-↓ naturalnej bariery ochronnej organizmu
-↓ sił fizycznych i energii
-wysoka zachorowalność (polipatologia geriatryczna)
-uwiąd starczy i śmierć biologiczna.
Biologiczne starzenie się człowieka – tempo zmian regresywnych (Walański)
Z biologicznego punktu widzenia proces starzenia to etap zmian inwolucyjnych. Są to zmiany, które kumulują się w organizmie człowieka, występują powszechnie u człowieka, mają postępowy charakter, są nieodwracalne i degeneratywne. Zdaniem biologów tylko niewielki odsetek osób umiera z powodu uwiądu starczego. Wg doniesień z 2006r średni czas trwania życia w skali światowej wynosi średnio ponad 60 lat. W państwach afrykańskich (Botswana. Molawia 35-38) Różnice średniego czasu trwania życia w zależności od płci – kobiety średnio o 6 lat dłużej). W Afganistanie ok. 46-kobiety, 47,3-mężczyźni. W europie najdłuższy czas trwania życia notuje się we Francji 1997r – 122 lata, Holandii i Szwecji. W skali światowej przoduje Japonia (77,7–mężczyźni i 84,3-kobiety) oraz Andora (80,6 i 86,6).
Czas trwania życia – zróżnicowany w skali indywidualnej i populacyjnej.
Obecnie istnieje pogląd, że „te same czynniki są odpowiedzialne za tempo rozwoju progresywnego i tempo zmian regresywnych.
Różne teorie starzenia się człowieka wskazują na oddziaływanie różnych mechanizmów powodujących proces starzenia się.
Genetyczna teoria starzenia się - wiąże się z narastaniem w okresie starości wadliwego przenoszenia informacji przez mRNA.
Biochemiczna teoria – zmiany zachodzące w strukturze komórek.
Odpornościowa teoria – formowanie się nieprawidłowej wrażliwości immunologicznej na własne białko i inne substancje.
Rozwojowa teoria - upatruje przyczynę starzenia się w procesach hamowania rozwoju w wyniku gromadzenia się w organizmie człowieka produktów przemiany materii.
Żywieniowa teoria – starzenie się występuje w wyniku zmian zanikowych przewodu pokarmowego i tkanek.
Otyłość, cukrzyca, miażdżyca i spadek odporności – podstawowe przyczyny choroby kompensacyjnej, która jest główną przyczyną zmian patologicznych w starości.
Z wiekiem zmniejsza się liczba mitochondriów na skutek mutacji – wzrasta częstość wad ich budowy. Akumulacja mutacji komórek somatycznych powoduje obniżenie ich potencjału bioenergetycznego. Apoptoza (genetycznie zaprogramowana śmierć komórki) występuje w każdym okresie życia, kiedy to umierają jedne komórki a powstają inne. Natomiast nieprawidłowo występująca apoptoza ma związek z procesami starzenia się.
Procesy starzenia się – zmiany o zróżnicowanym przebiegu o charakterze zmian strukturalnych, funkcjonalnych i śmierci organizmu.
Starzenie się – zjawisko : układu hormonalnego / odpornościowego / sercowo-naczyniowego / składników ciała / układu kostnego / umysłowego / rozrodczego.
Następuje gromadzenie się w komórkach złogów wapnia, cholesterolu i innych ciał utrudniających przemiany metaboliczne i energetyczne. W tkankach pozbawionych naczyń włosowatych – nadmierne odkładanie się w nich soli mineralnych i cholesterolu – przyczyna starzenia się.
Tempo zmian regresywnych poszczególnych struktur i funkcji (Wolański)
- wysokość ciała w wieku 30-90 ↓ o 1cm/10lat
- grubość warstwy korowej kości długich ↓ u mężczyzn o 10% a u kobiet (wraz z ustaniem wydzielania estrogenu) aż do 30%
- masa i siła mięśniowa ↓ o 30%
- ↓ ogólnej masy ciała o 12%
- masa mózgu ↓ o 10%
- liczba włókien nerwowych ↓ o 27%
- szybkość przewodzenia bodźców ↓ o 15%
- napięcie neuronów korowych ↓ o 20%
- przepływ krwi w obrębie mózgu ↓ o 30%
- ↓ zużycie tlenu o 30%
- ↓ inteligencji o 50%
- ↓ liczby kubków smakowych z 245 do 88
- ↓ liczby nefronów z 800tys do 450tys
- przepływ osocza krwi przez nerki ↓ o 60%
- liczba kłębuszków ↓ o 45%
- ↓ filtracja nerek o 30-40%
- pojemność życiowa płuc począwszy od 30r.ż. ↓ o 10%/10lat
- ↓ maksymalna objętość oddechowa 35-80 lat ok. 60%
- ↓ elastyczność naczyń
- ↓ liczba naczyń włosowatych
- osłabieniu ulega siła skurczów mięśnia sercowego
- ↑ RR
- zmiany te powodują regres właściwości psychomotorycznych
- zdolność do pracy fizycznej ↓ o 33%
- zmiany zanikowe przewodu pokarmowego i błon śluzowych gruczołów wydzielniczych
- zmiany zanikowe mięśniówki ścian przełyku, żołądka, jelit
- ↓ całkowitej kwasoty i wolnego kwasu solnego
- ubytki miąższu wątroby
- ↓ zdolności trawiennych
- ↓ poziom insuliny, kortyzolu, glukagenu
- ↓ poziom androgenów nadnerczowych, aldosteronu, testosteronu, estrogenów
- ↓ wydzielanie adrenaliny (↓ reakcji stresowej)
- ↓ wydzielanie potu
- zaburzenia koordynacji między ważnymi procesami
- ↓ zdolności adaptacyjnych organizmu
- problemy z regeneracją sił
- ↓ sił fizycznych i żywotności organizmu
- nie zmienia się całkowicie à objętość krwi na 1kg masy ciała, pH, ciśnienie osmotyczne, poziom białka i cukru we krwi
Biologiczne teorie starzenia się (Szarota)
- witalistyczna à wraz z upływem lat ↓ sił życiowych
- energetyczna à ↓ energii dzielenia się komórek powoduje jej biologiczną śmierć
...
Blackkalia