ZA�WIATY I KRAINY MITYCZNE@@@ Leksykon Za�wiaty i krainy mityczne Redakcja Ma�gorzata Sacha �Piek�o Wydawnictwo ZNAK Krak�w 1999@@@Projekt ok�adki Studio nr 11 Piotr Suchodolski Na ok�adce Piekielne budowle, fragment tryptyku Hieronima Boscha W�z siana Adiustacja Urszula Horecka Korekta Ma�gorzata Dudkowa Barbara G�siorowska Opracowanie typograficzne i �amanie Piotr Poniedzia�ek Has�a opracowali: Kazimierz Banek - staro�ytna Grecja, Rzym, Anatolia Wies�aw Bator - staro�ytny Egipt, W�gry, ezoteryka Stanis�aw Cinal - staro�ytny Bliski Wsch�d, judaizm Henryk Hoffmann - Japonia, gnoza Bo�ena Gierek - Celtowie Kazimiera Miko� - Germanie, ludy fi�skie (Finowie i Maryjczycy), Mezoameryka i Inkowie, Korea Zbigniew Pasek - chrze�cija�stwo Przemys�aw Piekarski - d�inizm, hinduizm, judaizm El�bieta Przyby� - chrze�cija�stwo Ma�gorzata Sacha-Piek�o - bon, buddyzm, hinduizm, ezoteryka Andrzej Szyjewski - Afryka, Ameryka, Australia, El�bieta Wnuk^Row Anna W�jcik - Chiny Copyright by Wydawnictwo Znak, Krak�w 1999 ISBN 83-7006-854-5 Druk i oprawa ��dzkie Zak�ady Graficzne@@@ WST�P Za�wiaty i krainy mityczne Przekonanie o istnieniu �wiat�w ukrytych przed oczami przeci�tnego cz�owieka, �wiat�w o radykalnie odmiennym statusie, a jednocze�nie w jaki� spos�b przenikaj�cych si� ze znan� rzeczywisto�ci� jest jedn� z cech charakterystycznych religijnej wyobra�ni. Jaka jest funkcja tego tak powszechnego mitologemu �innego �wiata"? W r�nych religiach r�norako opisuje si� ow� odmienno�� czy inno��. Za�wiaty pojmowane s� na og� jako wszelkie �wiaty lub stany odmienne od tych, kt�re znamy z codziennego do�wiadczenia. Je�eli wspomina si� o jakiejkolwiek lokalizacji, na og� pr�buje si� umieszcza� owe �inne �wiaty" w przestrzeni wyznaczonej przez konkretny model -> kosmosu. Zdarza si� jednak, �e niekt�re z nich si�gaj� w dziedzin� -> chaosu - do obszaru i czas�w sprzed stworzenia �wiata- i trwaj� po katastrofie kosmicznej (-> buddakszetra). Chaos istnieje nadal na obrze�ach kosmosu, w formie szcz�tkowej, i wzmaga si� przy ko�cu �wiata, dezintegruj�c jego struktury. Niekt�re z za�wiat�w s� odwieczne i wieczne, niezniszczalne (s� w stanie przetrwa� nawet koniec �wiata, np. -> Niflheim), podczas gdy inne, kt�re zosta�y stworzone, mog� ulec zag�adzie (-> Asgard). Odmienno�� za�wiat�w przejawia si� zatem albo w wy��czeniu ich spod w�adania czasu (wieczno��, np. -> raj), albo w r�nym - od ziemskiego - rytmie up�ywu czasu (np. w mitologii indyjskiej tzw. lata boskie w zestawieniu z �latami ludzkimi"). Niezwykle ciekawym zagadnieniem jest r�wnie� pojmowanie przestrzeni za�wiat�w. Wszystkie �wiaty, istniej�ce w �onie lub na pograniczu kosmosu, traktuje si� jako rzeczywisto�ci o konkretnych cechach, kt�re da si� opisa�. Nale�y przy tym pami�ta�, �e do ich opisu stosuje si� j�zyk symboliczny, wraz z charakterystycznymi dla niego @@@______________________Wst�p_______________________ zasadami (ekwiwalencji, zag�szczania itp.). Ciekaw� prawid�owo�ci� opisu owych za�wiat�w jest po�o�enie nacisku albo na mo�liwie dok�adne okre�lenie topografii, albo funkcji opisywanego obszaru. W pierwszym przypadku narzuca si� traktowanie konkretnego za�wiata raczej jako pewnego miejsca b�d� obszaru opisywanego na wz�r realnego obszaru geograficznego, a wtedy najcz�ciej okre�la si� go jako mityczn� krain�. Zwykle topografia mityczna miesza si� w opisie z topografi� naturaln�; krainy mityczne (czasami okre�lane jako kr�lestwa, miasta, grody, osady) przenikaj� si� w przestrzeni z ich ziemskimi odpowiednikami (-� ziemskie krainy i obszary mityczne) b�d� umiejscawiane s� bezpo�rednio na obszarze ziemi (wyspy, rejony g�rskie, doliny, dorzecza itp.) bez precyzyjnego wskazania konkretnego miejsca (�za g�rami", �daleko na wschodzie"). Je�eli w opisie k�adzie si� nacisk na funkcjonalny charakter za�wiat�w, wtedy ich charakterystyka sugeruje pojmowanie ich bardziej jako stan ni� miejsce. Jakkolwiek pojmowane - za�wiaty funkcjonuj� w relacji do konkretnego modelu kosmosu, a ten ostatni, najog�lniej m�wi�c, jest uporz�dkowanym systemem wszelkich �wiat�w. W r�norodnych modelach kosmosu zwykle, w jaki� spos�b, wyr�nione jest centrum (�p�pek �wiata", omphalos) stanowi�ce o�rodek ca�ej struktury wszech�wiata. Przez centrum przechodz� osie orientuj�ce wszech�wiat w wymiarze wertykalnym i horyzontalnym (-> o� kosmiczna). W my�leniu symbolicznym, w kt�rym d��y si� do budowania maksymalnej liczby analogii, sta�� zasad� jest zasada substytucji; st�d w odniesieniu do przestrzeni pojawiaj� si� cz�ste uto�samienia, np. p�nocy z doln� cz�ci� kosmosu. R�na natomiast w r�nych tradycjach religijnych jest waloryzacja przestrzeni. Na og� �d�" postrzegany jest jako z�owieszczy (-> dolny �wiat), ale bywa, �e tu umieszczane s� krainy o cechach -� raju (-> kraina podziemna, -> kraina podwodna). Ana- logicznie - �g�ra" czasami ma ambiwalentny charakter (-� Walhalla). Poszukuj�c symbolu przedstawiaj�cego totalno�� i organiczn� jedno�� kosmosu, cz�sto przywo�uje si� obraz kosmicznego jaj a (-� Brahmanda), kosmicznego zarodka (-� Rangi, -� Sigi Tolo), praolbrzyma (kosmicznego cz�owieka: -� Adam Kadmon), pi�trowej -� g�ry kosmicznej lub -� drzewa kosmicznego (czasami jako arbor inversa przedstawianego w pozycji odwrotnej; dzi�ki takiemu zabiegowi �korzenie" i �r�d�o kosmosu kojarzone s� z subtelnym g�rnym �wiatem). G�ra i drzewo kosmiczne s� niezwykle wa�nym elementem w topografii za�wiat�w. Wyznaczaj� pionow� o� kosmiczn�, wzd�u� i wok� kt�rej rozpi�te s� �wiaty. W podstawowych modelach kosmosu znajdujemy podzia� na trzy, siedem b�d� dziewi�� pi�ter (-> dolny �wiat, -� g�rny �wiat, -� triloka, -� saptaloka, -�Olmolungring). Pochodne modele pos�uguj� si� na og� zwielokrotnieniem tego podzia�u. @@@Wst�p Horyzontalne uporz�dkowanie przestrzeni wyra�ane jest wyr�nieniem czterech stron g�ry kosmicznej czy drzewa kosmicznego (a tak�e symboli analogicznych: -� o� kosmiczna), kojarzonych z czterema kardynalnymi stronami �wiata. Niemal ka�dy szczeg� topografii naturalnej ma sw�j mityczny analogem, odpowiednio niesamowity w swej �za�wiatowo�ci" (np. piekielny Las Brzytew, rajskie Drzewo Spe�niaj�ce Wszelkie �yczenia, Ocean Mleka itp.) Obco�� i groz� za�wiat�w podkre�la cz�sto stosowana w opisie zasada odwrotno�ci: np. podziemie jest o�wietlane przez podziemne Czarne S�o�ce (- � Kaksat) lub S�o�ce �szczerbate" (-> dolny �wiat), daj�ce efekt wiecznego p�mroku. W opisach b�ogos�awionych krain przewa�aj� obrazy, kt�re podkre�laj� ich trwa�o��, statyczno�� oraz panuj�c� tu szcz�liwo�� i dobrobyt. W przeciwie�stwie do tego, w opisach krain waloryzowanych negatywnie znajdujemy obrazy bezmiaru ohydy, nieszcz��, cierpienia, niedostatku i ci�g�ego ruchu. W niekt�rych tradycjach nawet szcz�liwe rajskie krainy, pomimo pozoru trwa�o�ci, nie s� wieczne. Piekielne m�ki te� maj� sw�j koniec, a wi�c -> piek�o spe�nia tu funkcj� podobn� do -> czy��ca. Trwa�o�� i doskona�o�� oraz zasada niezmienno�ci cz�sto wyra�ane s� poprzez symbol kamienia, a w szczeg�lno�ci - kamieni szlachetnych (-�raj niebia�ski w r�nych tradycjach religijnych); np. -�niebo w Iranie jest kamienne (-> Asman), a niekt�re niebia�skie miasta zbudowane s� ze szlachetnych kamieni (-� Jerozolima niebia�ska i in.). W wielu tradycjach szczeg�ln� warto�� przypisywano diamentowi, kryszta�owi b�d� kwarcowi. Te kamienie idealnie symbolizuj � trwa�o�� i �transparentno��" tego co wysokie, niedosi�ne, niebia�skie (-> g�rny �wiat, -� Bullimach). Kryszta�owa bywa g�ra kosmiczna (-� Olmolungring), a diament stanowi cz�sty motyw opisu centralnego miejsca wszystkich �wiat�w - miasta i tronu b�stwa (np. �diamentowy py�" pokrywaj�cy niebia�skie miasto: -� Siwapura). Centralne b�stwo zasiada na tronie lub rydwanie, kt�rych opis cz�sto przywodzi na my�l kosmiczn� g�r� (-� Bullimach, -� czakrawala, -> Merkaba). Tu, podobnie jak w przypadku g�ry kosmicznej, spod tronu Najwy�szej Istoty wyp�ywa Woda �ycia (-� Jerozolima niebia�ska), cz�sto opisywana jako rzeka ciek�ego diamentu lub ciek�ego kryszta�u. Czasami Woda �ycia znajduje si� w naczyniu spoczywaj�cym u st�p tronu lub w pobli�u Drzewa �ycia, rodz�cego cudowne owoce. Napicie si� cho�by niewielkiej ilo�ci tej cudownej wody daje na zawsze nie�miertelno��, m�dro�� i przekszta�ca doczesne cia�o w �cia�o chwalebne" (np. �cia�o diamentowe": -> �ripura). Podobn� rol� w opisie szcz�liwych krain pe�ni� metale szlachetne (z�oto i srebro), czasami przedstawiane w postaci ciek�ej (�rzeka p�ynnego z�ota": -� Patala), oraz rt��. Cz�sto stanowi� one g��wny sk�adnik magicznych @@@_____________________Wst�p________________________ napoj�w (lub napoju nie�miertelno�ci), dzi�ki kt�rym mo�liwa jest podr� w za�wiaty. Bywa, �e zdobycie takiego napoju jest celem podr�y. Podobn� funkcj� spe�niaj� cudowne owoce, np. darz�ce nie�miertelno�ci� owoce brzoskwini (-� Kunlun, -� Sondosan). W krainach waloryzowanych negatywnie te same symbole pe�ni� odmienn� funkcj�. Napicie si� z w�d �r�d�a Zapomnienia (Lete: -� Hades) powoduje radykalne zerwanie kontaktu ze �wiatem �ywych (utrata poprzedniej to�samo�ci) i otwiera drog� do krainy zmar�ych (czasami tak� sam� funkcj� pe�ni zjedzenie owocu zwi�zanego z t� krain�). Na wody rzek podziemnej krainy �mierci sk�ada si� przysi�g� (Styks: -� Hades, Leipt: -� Hel), kt�rej z�amanie poci�ga za sob� straszliwe konsekwencje. Przekroczenie licznych zbiornik�w w�d tej krainy jest trudne i niebezpieczne. Rzeki krwi i ropy, cuchn�ce i truj�ce (np. Waitarani: -� Jamy kr�lestwo), cz�sto te� przedstawiane jako wrz�ce rzeki roztopionego �elaza lub rzeki ognia (np. Pyriflegeton; -> Hades), nios� w sobie zagro�enie ca�kowitym unicestwieniem. Podobn� funkcj� pe�ni� z�owieszcze g�ry, kt�re - znajduj�c si� w ci�g�ym ruchu - gro��, na ...
UmbraPagan