- 18 -

                         Praca licencjacka

                                    napisana pod kierunkiem

dra inż. Kazimierza Ciżkowicza

Włocławek, 2008

1.    Przedmiot badań w literaturze.

     Żyjemy w czasach ogromnych zmian społecznych, w których jednostka ludzka czuje się zagubiona, choć podejmuje próby określenia jakiegoś ładu i porządku w samym sobie, jak i w otaczającym środowisku. Te przemiany cywilizacyjne wymuszają na nas nowe spojrzenie na człowieka i świat wartości. Dlatego właśnie, ta problematyka stanowi przedmiot zainteresowania wielu dyscyplin naukowych takich jak: etyka, filozofia, socjologia, psychologia społeczna czy antropologia.

     W naukach społecznych pojęcie wartości otwiera pole różnorodnych analiz, a samo w sobie jest warte gruntownego poznania. Natomiast nauki pedagogiczne, które zajmują się celami wychowania i sposobami ich realizacji odwołują się w naturalny sposób do problematyki związanej z wartościami. Z kolei nauki filozoficzne przyjmują teorię względności, która głosi, że wszystkie wartości są względne lub - inaczej mówiąc - każda wartość może być dodatnia lub ujemna, w zależności od tego, jaki przyjmiemy punkt odniesienia.

     Widzimy, zatem, że w różnych dziedzinach nauki sens terminu wartości staje się coraz większy. Jednak im częściej jest ono stosowane, tym bardziej jego znaczenie różni się i rozmywa. Wartości należą do pojęć wieloznacznych i jak dotąd nikt jeszcze nie potrafił w sposób precyzyjny określić ich kryteriów, które pozwalałyby na ich porównywanie i odróżnianie.                                     

1.1.                      Wartości w ujęciu nauk społecznych - przegląd definicji.

      Niełatwo jest rozstrzygać, czym są wartości, słowo to może przybierać różne znaczenia zarówno w rozprawach naukowych jak i w języku potocznym. W dodatku różne dyscypliny naukowe w zupełnie odmienny sposób definiują to pojęcie. Nawet w tej samej dyscyplinie można wyróżnić ogromną rozmaitość znaczeń. W zależności od tego, kto udziela odpowiedzi na to pytanie, odpowiedź będzie różna. Socjolog stwierdzi, że „wartością jest to co uruchamia ludzką wyobraźnię”, „przedmiot godny pożądania zasługujący na akceptację”.

Filozof użyje określeń: być wartością, mieć wartość, być czymś wartościowym.

Psychologowie, gdy mówiąc o wartościach, mają na myśli sam proces wartościowania, urzeczywistnianie wartości, a także przypisywanie osobom, rzeczom i zdarzeniom poziomu integracji z wartościami.

     Czym właściwie jest ,,wartość”? W życiu codziennym bardzo często używamy tego terminu. Próbując odpowiedzieć na to pytanie przytoczę definicje kilku filozofów, socjologów oraz pedagogów.

     Według słownika języka polskiego wartością są cechy decydujące o walorach ludzi lub rzeczy albo to, co da się wyrazić równoważnikiem pieniężnym (M. Szymczak (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa1981, s.660).

     Zdefiniowanie wartości nie jest rzeczą prostą. Według Władysława Tatarkiewicza „Zdefiniowanie wartości jest trudne, jeśli w ogóle możliwe (...). To, co wygląda na definicje wartości, jest raczej zastąpieniem wyrazu przez inny wyraz mniej więcej to samo znaczący na przykład dobro. Albo jest omówieniem”( J. Głuszyński, Wartości a wychowanie, "Chowanna" nr 2, 1983, s. 105).

     Można też utożsamiać wartości z aspiracjami, rozumiejąc je jako ,, jakieś ważne dobra (...) bardziej od innych warte tego, by je w życiu osiągnąć” (L. Dyczewski, Kultura polska w procesie przemian, Lublin 1995, s. 104).

Filozof Józef Maria Bocheński uważa, że "To, dzięki czemu dany przedmiot jest wartościowy, nazywa się wartością"( J. M. Bocheński, Sto zabobonów, Kraków 1992, s. 135).

,,Wartości można też rozumieć jako duchowe, moralne przekonanie jednostek i grup społecznych kierujące postawami oraz zachowaniami jednostkowymi i zbiorowymi” (J. Mariański, W. Zdaniewicz, Wartości religijne i moralne młodych Polaków, Warszawa 1991, s. 14).

     Z kolei socjolog Henryk Świda napisał, że "wartością jest to, co uruchamia ludzką motywację"; "przedmiot godny pożądania, zasługujący na akceptację" (K. Ostrowska, W poszukiwaniu wartości, Gdańsk 1994, s. 11).

Według Danuty Dobrowolskiej „Wartością najogólniej zdefiniowaną jest wszystko to, co stanowi przedmiot potrzeb, postaw, dążeń i aspiracji człowieka. Może to, więc być przedmiot materialny, osoba, instytucja, idea, rodzaj działania" (J. Mariański, W. Zdaniewicz, op., cit., s. 175).

     Antoni Rumiński prezentuje psychologiczny sposób rozumienia wartości, które są według niego „ … świadomym wyobrażeniem tego, co jest godne pożądania, na zdobyciu, czego człowiekowi najbardziej zależy ze względu na zaspokojenie jego potrzeb” (Z. Sareło (red.), Moralność i etyka w ponowoczesności, Warszawa, 1996, s.122) . Według innego psychologa N. Sillany w jego „Słowniku Psychologii” czytamy, że wartościami są głównie „zainteresowania, jakim obdarza się dany przedmiot” lub szacunek, jakim się darzy jakąś osobę” (N. Sillany „Słownik psychologii” Katowice 1995 ).Wartość w tym rozumieniu stanowi podstawę ludzkich dążeń a także, jakość bądź własność stanowiącą o użyteczności.

     Z kolei Maria Gołaszewska zwraca uwagę na społeczny charakter wartości. „Jednym z mechanizmów adaptacji człowieka do życia społecznego – stwierdza w swoim opracowaniu „Sposób istnienia wartości” – jest internalizacja (wartości i przekonań), ma ona także ogromne znaczenie dla rozwoju osobowości. Dzięki temu, bowiem człowiek wzbogaca swoje życie o takie wartości, których sam nigdy by nie odkrył, ani nie stworzył” (B. Suchodolski (red.), Trwałe wartości i zmienny świat, Warszawa, 1995).

     Według założenia Maxa Schelera wartościami nazywa się zarówno to, co się nam podoba jak również to, co nam się nie podoba. Twierdził, że wartości nie są wytworem człowieka i nie zależą od jego uznania. Wyróżnił cztery rodzaje wartości:

1) związane z przyjemnościami, czyli hedoniczne,

2) witalne,

3) duchowe (w tym poznawcze, moralne i estetyczne),

4) religijne.

W życiu codziennym mówi się, że wartością jest zdrowie, miłość, sprawiedliwość, (czyli przypisuje się temu słowu znaczenie dodatnie), natomiast brzydota, choroba, kłamstwo nie są wartościami (w języku filozoficznym są to wartości negatywne, ujemne).

     Z tego krótkiego przeglądu stanowisk wynika, że kryteria opisu pojęcia wartości są bardzo zróżnicowane. Wartość, bowiem raz jest celem, innym razem kryterium wyboru celów lub motywów działania, czasem utożsamiana jest z normą, a czasem jest przypisana do przedmiotu albo też jest subiektywnym odzwierciedleniem przekonań człowieka. Niemożliwe jest więc ułożenie definicji terminu ,,wartość” w taki sposób, aby spełniała wymagania wszystkich, którzy się na ten temat wypowiadają.

     W codziennym życiu, w różnorodnej działalności, w naszym zachowaniu się wielokrotnie, choć czasem bezwiednie, odwołujemy się do wartości. Uznajemy rzeczy jedne i odrzucamy inne, właśnie ze względu na ich taką a nie inną wartość. Wartości w gruncie rzeczy nadają kształt życiu człowieka, a jego egzystencji głębszy sens.

1.2.                      Klasyfikacje i wyznaczniki systemów aksjologicznych.

     Badaniem wartości zajmuje się nauka zwana aksjologią. Aksjologia (z greckiego aksios - wartościowy, cenny, logos - nauka, teoria), ogólna teoria wartości i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości, szczególnie etyczno-moralnych i estetycznych - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się też sposobami ich poznawania.

     Wyodrębnienie aksjologii, jako osobnego działu filozofii zaproponowano na przełomie XIX i XX w., do czego grunt przygotowały wcześniejsze wystąpienia D. Hume'a, I. Kanta, R.H. Lotzego, F. Nietzschego, F. Brentana, A. Meinonga. Terminu aksjologia użył jako pierwszy P. Lapie   w Logique de la volonté (1902), utrwalił go E. Hartmann w Grundriss der Axiologie (1908). Problematykę aksjologiczną podejmowali m.in. przedstawiciele neokantyzmu badeńskiego (W. Windelband, H. Rickert), fenomenologii (M. Scheler, D. von Hildebrand, N. Hartmann) oraz neorealiści (G.E. Moore, R.B. Perry, J. Dewey) i neopozytywiści (aksjologiczny emotywizm). Faktycznie jednak tematyka aksjologiczna towarzyszyła człowiekowi od tysiącleci, znajdując wyraz w refleksji religijnej i filozoficznej, działalności legislacyjnej, a także w rozważaniach o sztuce.

     Przez niektórych aksjologia uważana bywa za samodzielną dziedzinę wiedzy o charakterze interdyscyplinarnym; inni (np. tomiści) kwestionują potrzebę jej wyodrębniania, lokując właściwe jej problemy w obrębie metafizyki, antropologii i teorii poznania. „Aksjologia jest nauką, od której oczekuje się dostarczenia teoretycznych zasad systemu wartości, obowiązującego w dziedzinie procesów wychowawczych, a także zasad ideologii i polityki, mające z kolei uzasadnić wybór programu działania społecznego” (W. Cichoń, Wartość, człowiek, wychowanie, Kraków, 1996)

     W ...