Przyczyny zaburzeń i opóźnień w rozwoju mowy.doc

ZABURZENIA MOWY

Wśród propozycji podziału zaburzeń mowy należałoby wymienić klasyfikację dokonaną przez Irenę Styczek. Dzieli ona zaburzenia mowy na zewnątrzpochodne (inaczej egzogenne, środowiskowe) oraz wewnątrz pochodne (inaczej endogenne). Autorka podaje, że w kategorii przyczyn egzogennych nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które można by uznać za przyczynę; nie są to więc typowe wady mowy, lecz zaburzenia. W kategorii endogennych Irena Styczek wyróżnia: dysglosję, dysartrię (anartrię), dyslalię (alalię), afazję, jąkanie, nerwice mowy (logoneurozy), oligofazję i schizofazję. Powyższe terminy określające zaburzenia mowy oraz ich przyczyny wyjaśnię w dalszej części pracy. Wyżej wymieniona klasyfikacja określona została jako przyczynowa (etiologiczna), ponieważ określa jedną izolowana przyczynę lub zespół przyczyn leżących u podstaw zaburzeń mowy.

            Innego podziału opartego przede wszystkim na objawach zaburzeń mowy dokonał L. Kaczmarek.3 Autor ten podaje, że zaburzenia mowy polegają albo na braku umiejętności właściwego budowania wypowiedzi, albo też na niewłaściwym jej percypowaniu. Jego zdaniem każde zaburzenie zniekształca ten składnik mowy, który nazywamy wypowiedzią. W tej z kolei można wyróżnić trzy części składowe, które determinują trzy rodzaje zaburzeń mowy: zburzenia treści (powstają na skutek chorób umysłowych), języka (będące skutkiem ogniskowych uszkodzeń mózgu, tzw. mikrouszkodzeń) oraz formy dźwiękowej (w dwu płaszczyznach: prozodycznej
i głoskowej).

            Oprócz wyżej wymienionych klasyfikacji znanych jest wiele innych np. językoznawcza, podziały zaburzeń dokonane przez współczesną foniatrię, przez neurologów dziecięcych, neurofizjologiczna klasyfikacja zaburzeń mowy itd. Do najnowszych typologii zaburzeń mowy należy klasyfikacja S. Grabiasa. Większość omawia dokładnie Grażyna Jastrzębowska w tekście  “Klasyfikacje zaburzeń mowy”.4

            Zaburzenia mowy wg.  klasyfikacji Ireny Styczek.

Pierwszą kategorię zaburzeń mowy autorka określiła jako zewnątrzpochodne czyli egzogenne (środowiskowe). Mogą być one spowodowane różnymi czynnikami. Jednym z nich jest brak podniet do mówienia, który często bywa przyczyną opóźnienia mowy dziecka. U dziecka pozbawionego kontaktów z otoczeniem mowa może się w ogóle nie rozwijać. Innym czynnikiem, który powoduje zaburzenia typu egzogennego jest nadmiar bodźców słownych, co może wywołać u dziecka reakcję obronną w formie niechęci do mówienia. Często nieodpowiednie wzorce głosek, wyrazów, form gramatycznych, akcentowania, intonacji czy rytmu mowy są naśladowane przez dziecko. Wady wymowy występujące u rodziców i rodzeństwa mogą pojawiać się też w mowie dziecka. Ostatnim czynnikiem powodującym zaburzenia typu środowiskowego jest niewłaściwa reakcja otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka. Może to przejawiać się w braku zainteresowania jego wypowiedziami, lekceważeniem ich czy przyjmowaniem pierwszych wypowiedzi dziecka z nadmiernym entuzjazmem. Na podstawie wymienionych wyżej czynników widać,  jak dużą rolę w procesie rozwoju mowy odgrywa środowisko, w którym wychowuje się dziecko. Dostarcza mu ono przecież wzorców słownych i pobudza do mówienia. Jednak przy zaburzeniach mowy zewnątrzpochodnych nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które można by uznać za przyczynę.  Wcześnie przeprowadzona reedukacja daje bardzo dobre rezultaty.

            Drugą, o wiele bardziej złożoną grupą zaburzeń mowy są te, które Irena Styczek określiła jako wewnątrzpochodne (endogenne). Ich przyczynami są defekty strukturalne lub psychoneurologiczne. Do zaburzeń mowy spowodowanych uszkodzeniem struktur korowych zalicza się afazję, alalię i dyslalię. Afazja to częściowa lub całkowita utrata umiejętności posługiwania się językiem, spowodowana uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych. Przyczynami uszkodzeń mózgu mogą być: udary (przerwanie dopływu krwi do pewnych okolic mózgu) oraz zniszczenie tkanki nerwowej przez urazy czaszki, nowotwory, ropnie. Uszkodzenia te mogą mieć charakter ogniskowy (dotyczą tylko pewnych ograniczonych części) oraz rozlany (obejmują bardziej rozległą przestrzeń).

Zaburzenia mowy spowodowane dezintegracją funkcji mózgowych przy afazji nie są jeszcze dokładnie poznane; prowadzone badania sprzyjają powstawaniu różnych hipotez. Ze względu na złożoność badanego problemu, przeprowadzono wiele klasyfikacji afazji, które dokładnie omawia Irena Styczek.5 Afazja występująca u dzieci różni się od afazji występującej u dorosłych, gdyż uszkodzenia korowych struktur nerwowych u dzieci następują w okresie nieukończonego rozwoju psychofizycznego i dlatego objawy nie są tak zróżnicowane jak u dorosłych. Zależą one przede wszystkim od wieku dziecka, od stadium rozwojowego jego mowy oraz od stopnia przyswojenia umiejętności czytania i pisania. Przyczynami uszkodzeń mózgu powodujących afazję dziecięcą mogą być urazy czaszki, choroby zakaźne (odra, ospa, krztusiec, grypa, płonica i błonica), nowotwory,  dur, choroba Heinego-Medina, zapalenie opon mózgowych

            Jeżeli uszkodzenie struktur korowych nastąpiło jeszcze przed początkiem mowy i uniemożliwia jej normalny rozwój, mamy do czynienia z niemotą pochodzenia centralnego, czyli z alalią. Termin ten oznacza opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych. Przypuszcza się, że przyczyną alalii mogą być uszkodzenia mózgu spowodowane urazem porodowym, zapaleniem mózgu, opon mózgowych, urazem czaszki, który nastąpił przed rozwojem mowy oraz zatrzymanie się rozwoju pewnych struktur korowych.

            Obok zaburzeń mowy spowodowanych uszkodzeniem struktur korowych należy wymienić zaburzenia spowodowane uszkodzeniem układu pozapiramidowego. Zalicza się do nich dysartria oraz anartria. Terminem dysartria określa się zaburzenia mowy wynikające z uszkodzenia ośrodków i dróg nerwowych, unerwiających narządy mowne. Powstają wtedy zaburzenia kontroli i koordynacji czynności mięśni biorących udział w mowie. Anartria to z kolei brak rozwoju mowy lub utrata nabytych już umiejętności wytwarzania dźwięków mowy spowodowane tymi samymi przyczynami co dysartria. Przyczyną dysartrii u dorosłych może być miażdżyca mózgu, kiła, nowotwory, stwardnienie rozsiane itd.  U dzieci dysartryczne zaburzenia mowy towarzyszą zazwyczaj innym objawom chorobowym takim jak: dziecięce porażenie mózgowe, atetoza, porażenie rzekomoopuszkowe lub porażenie opuszkowe.

            Najczęściej występującą wadą wymowy zaliczaną do zaburzeń wewnątrzpochodnych jest jąkanie. Przejawia się ono zaburzeniem płynności mowy, na skutek występowania skurczów mięśni biorących udział w mowie. Zjawiskom tym towarzyszą zmiany psychiczne związane z procesem komunikowania się z ludźmi, lęk przed mówieniem i unikanie kontaktów z otoczeniem. Przyczyny jąkania nie są dostatecznie poznane. Irena Styczek podaje7, że najczęściej za przyczyny jąkania uznaje się: dziedziczenie skłonności do jąkania w formie niepełnowartościowego systemu nerwowego, przyuczanie dzieci leworęcznych poniżej siódmego roku życia do posługiwania się prawą ręką, ogólna niesprawność motoryczna, niedostateczna czynność jąder podkorowych, chwiejność układu wegetatywnego. Jąkanie może występować często jednocześnie z innymi wadami mowy.

            Kolejnym endogennym zaburzeniem mowy jest dysglosja. Terminem tym określa się zniekształcenia dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności. Do najczęstszych przyczyn należą nieprawidłowości w obrębie budowy anatomicznej aparatu artykulacyjnego (tu szczególnie rozszczep wargowo-podniebienny, wady zgryzu i podniebienia, krótkie wędzidełko języka, zbyt duży język), osłabiona sprawność ruchowa narządów mowy lub ich niezborność motoryczna (tzw. dyspraksja lingwo-oralna), Obniżony słuch, osłabione różnicowanie dźwięków mowy, czyli zakłócenia słuchu fonematycznego.8 Wśród wymienionych przyczyn stosunkowo liczną grupę stanowią wady zgryzu, polegające na odchyleniach wustawieniu dolnej szczęki w stosunku do górnej (tu szczególnie tyłozgryz - prognacja, przodozgryz - progenia, zgryz głęboki, zgryz otwarty). Nieprawidłowości zgryzu i uzębienia (diastema, protruzja, retruzja) utrudniają lub uniemożliwiają właściwą artykulację głosek, powodując tzw. seplenienie. Szczególnie ciężką postacią dysglosji jest mowa rozszczepowa, będąca wynikiem rozszczepu wargowo-podniebiennego.

            Kolejną endogenną przyczyną zaburzeń mowy są uszkodzenia słuchu. Jeżeli dziecko słabo słyszy lub nie słyszy, jego mowa najprawdopodobniej rozwijać się będzie wadliwie, a w wielu przypadkach może nawet nie rozwinąć się zupełnie.

Rodzaj zniekształceń mowy dziecka źle słyszącego i stopień ich nasilenia zależą od całego zespołu czynników: od wieku, w którym nastąpiło obniżenie słyszalności, od stopnia obniżenia słyszalności, od charakteru niedosłuchu (przewodzeniowy lub percepcyjny), od tego, czy dziecko posługuje się aparatem słuchowym i od jak dawna, od środowiska, w którym żyje dziecko. Charakter niedosłyszalności zależy od występujących uszkodzeń.
O niedosłyszalności przewodzeniowej mówimy wtedy, gdy uszkodzona została ta część narządu słuchu, która przewodzi dźwięki (przewód słuchowy zewnętrzny, ucho środkowe i płyny ucha wewnętrznego). Niedosłyszalność percepcyjna (odbiorcza) ma miejsce przy uszkodzeniu części odbiorczej narządu słuchu (narząd Cortiego, nerw VIII, jądro oliwkowe górne).

            U osób z upośledzeniem umysłowym mamy do czynienia z niedokształceniem mowy zwany oligofazją. Mowa tych osób charakteryzuje się ubogim słownictwem, agramatyzmem, nieumiejętnością budowania zdań, wadliwą artykulacją, występowaniem echolalii (powtarzanie); jest cicha, monotonna, bez odpowiedniej intonacji oraz akcentów logicznych, tempo zwolnione lub przyspieszone. Stopień powyższych zaburzeń zależy od stopnia upośledzenia. Rodzaje wad u dzieci upośledzonych umysłowo są te same, co
u dzieci pozostałych, jednak charakteryzują się one złożonością i nawarstwieniem; możemy mówić tu o zespołach wad. Najczęściej spotykane to dysglosja (spowodowana wadą zgryzu, rozszczepem podniebienia i innymi nieprawidłowościami), dysglosja audiogenna (przy upośledzeniach słuchu), dysartria (powstała na skutek porażenia mózgowego i innych chorób układu nerwowego), afazja (przy uszkodzeniach tych obszarów kory mózgowej, które uczestniczą w procesie mowy), jąkanie i wpływy środowiska.

            Przyczyną kolejnych zaburzeń mowy są zaburzenia psychiczne. Możemy podzielić je na dwie grupy: nerwice mowy (inaczej logoneurozy) i schizofazja. Nerwice mogą powodować takie zaburzenia jak bezgłos czyli afonię (utrata możliwości wytwarzania dźwięków), mutyzm (całkowita niemożność posługiwania się mową przy zachowanym jej rozumieniu), jąkanie nerwicowe (powstaje na skutek ostrej szokowej reakcji w momencie przeżywania silnego strachu) oraz zaburzenia tempa mowy.

            Schizofazja to mowa osób chorych na schizofrenię. Jest to choroba psychiczna polegająca na całkowitym zatraceniu przez chorego kontaktu psychicznego z otaczającą go rzeczywistością, na pogrążaniu się we własnym urojonym świecie, na rozpadzie myślenia. Schizofazja charakteryzuje się niezwykłymi zestawieniami wyrazów, zwolnionym lub przyspieszonym tempem myślenia, mową pozornie logiczną, łączeniem słów podobnych brzmieniowo, neologizmami, echolalią, pełnym rozkojarzeniem, mutyzmem psychotycznym (brak potrzeby kontaktowania się z otoczeniem).

            Ostatnia grupą zaburzeń mowy są wady mieszane. Mają one miejsce wtedy, gdy brak rozwoju mowy lub jego znaczne opóźnienie może być spowodowane występowaniem paru przyczyn jednocześnie. Należy zaznaczyć tu fakt, że w przypadku zaburzeń mieszanych wyniki postępowania logopedycznego będą osiągane w wolniejszym tempie. Bardzo istotne jest tu prawidłowe ustalenie przyczyn.

            Na podstawie omówionych wyżej zaburzeń mowy można stwierdzić, że przejawiają się one w sposób różnorodny i występują w różnym stopniu. Mogą dotyczyć artykulacji niektórych głosek lub wszystkich. Mogą też polegać na całkowitej niemożności mówienia.  

Wyróżnia się sześć rdzeni, których znaczenie jest następujące:

a) -fazja (łac. phasia) oznacza zespół funkcji neurofizjologicznych, przebiegających w ośrodkowym układzie nerwowym (w odpowiednich obszarach kory mózgoweji niektórych strukturach poza nią), odpowiedzialnych za generowanie i percepowanie wypowiedzi;
b) -artria (łac. arthria) odnosi się do zaburzeń wynikających z uszkodzeń lub z dysfunkcji nerwów czaszkowych i ich jąder o ośrodkowym układzie nerwowym, które są odpowiedzialne za prace narządów głosowo-artykulacyjnych;
c) -lalia (łac. lalia) oznacza zaburzenia czynności narządów artykulacyjnych (czyli zaburzenia dotyczące najniższego piętra opisywanych mechanizmów mowy, tzn. płaszczyzny artykulacyjnej);
d) -fonia (łac. phone) odnosi się do czynności tworzenia głosu;

e) -acusis - dotyczy słyszenia;
f) -leksja - dotyczy pisania.

            Do powyższych rdzeni dodaje się odpowiednie przedrostki, które służą do opisania stopnia zaburzenia czynności i wskazują na zakres jej zniekształcenia:

a) przedrostek a- oznacza brak pewnej czynności (np. afazja, afonia);
b) hypo- mówi o obniżeniu poziomu danej czynności;
c) hyper- mówi o podwyższeniu danej czynności;
d) dys- wskazuje na fakt zniekształcenia danej czynności (stąd: dyslalia, dysartria, dys- leksja, dysfazja).
            Tworzone w ten sposób terminy wskazują na lokalizację uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego    oraz na typ i stopień - powstających w wyniku tych uszkodzeń - zaburzeń mowy. Często uzupełnia się je określeniami dodatkowymi, wskazując, że ich przyczyny mogą być różne.

BIBLIOGRAFIA

1. Fechner M., Wychowanie dzieci z zaburzeniami mowy, [w:] Dziecko niepełnosprawne  w rodzinie, red.  I. Obuchowska, Warszawa 1999
2. Logopedia, red. T. Gałkowski, G. Jastrzębowska, Opole 2001
3. Minczakiewicz E. M., Mowa. Rozwój. Zaburzenia. Terapia., Kraków 1997
4. Nartowska H., Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka, Warszawa 1980
5. Stecko E., Zaburzenia mowy dzieci - wczesne rozpoznawanie i postępowanie logo-pedyczne, Warszawa 1996
6. Styczek I., Logopedia, Warszawa 1983
7. Tarkowski Z., Jąkanie wczesnodziecięce, Lublin 1992
 

Przyczyny zaburzeń i opóźnień w rozwoju mowy
mgr Małgorzata Gabała
nauczyciel języka polskiego w Gimnazjum nr 7 w Lesznie
 

6