TRUDNOŚCI ADAPTACYJNE DZIECI ROZPOCZYNAJĄCYCH NAUKĘ.doc

TRUDNOŚCI ADAPTACYJNE DZIECI ROZPOCZYNAJĄCYCH NAUKĘ
W KLASIE PIERWSZEJ

Opracowała Ewa Gut-Cicha

SPIS TREŚCI

    Wstęp

1.      Ujęcie trudności adaptacyjnych w literaturze pedagogiczno-psychologicznej

2.      Dziecko siedmioletnie w szkole
Dojrzałość szkolna
Sylwetka dziecka wstępującego do szkoły

3.      Przyczyny niedostosowania społecznego dzieci rozpoczynających naukę w szkole
Rola domu
Rola szkoły i grup rówieśniczych.
Stan zdrowia dziecka

4.      Rola nauczyciela w pokonywaniu trudności adaptacyjnych uczniów

 „Dzieci różnią się od dorosłych, w ich życiu czegoś brak, a czegoś jest więcej niż w naszym, ale to odmienne od naszego życia jest rzeczywistością, nie przywidzeniem. Co uczyniliśmy, by je poznać i stworzyć warunki, w których mogłoby istnieć i dojrzewać?”

 Janusz Korczak

WSTĘP

Patronem naszej szkoły, SP-6 w Rawiczu, jest Janusz Korczak. Wybitny Człowiek, który całe swoje życie podporządkował i oddał posłudze biednym dzieciom. Umiłował je i z nimi zginął. Swoim następcom, pedagogom i wychowawcom, pozostawił ogromny bagaż swych doświadczeń i przesłań. Czytając w literaturze o Januszu Korczaku często napotykałam na opis pewnego wydarzenia. Korczak miał wygłosić wykład dla studentów Instytutu Pedagogicznego. Do oczekujących go w auli, młodych ludzi, przyszedł z małym chłopcem. Podszedł do stojącego w sali aparatu rentgenowskiego, po czym prześwietlił dziecku serce. Zaskoczonym studentom wyjaśnił: „Popatrzcie, tak trzepoce się serce przerażonego dziecka”.

Lęk, obawa, przerażenie, nieśmiałość – dlaczego tak często towarzyszą dzieciom stykającym się z nowymi sytuacjami, z nowym środowiskiem? Czy dzieci przekraczające po raz pierwszy próg szkoły, również walczą z podobnymi emocjami? Czy łatwo jest im przystosować się do nowych warunków, sytuacji i wymagań?

Grupą, w której uczeń będzie spędzał znaczną część swego czasu i która będzie stanowiła teren ważnych doświadczeń i uczenia się, jest klasa szkolna. Dla wielu dzieci przez szereg lat będzie ona miejscem najważniejszej aktywności życiowej. Może stać się grupą zaspakajającą ważne potrzeby społeczne i potrzeby związane z twórczą aktywnością. Może stać się również źródłem doświadczeń istotnych dla rozwoju społecznego dziecka. Może też, niestety, zamienić się w miejsce puste i nudne, w zbiór osób nie powiązanych żadnymi istotnymi więzami, zniechęconych i niezdolnych do podjęcia wspólnego działania. Dziecko, które znalazło się w otoczeniu zupełnie nowym, musi dokonać wielu zabiegów w celu zorientowania się, jakie są dzieci, wśród których się znalazło, jakie normy kierują ich zachowaniem, jakie obyczaje panują. Tego wszystkiego musi się dowiedzieć, by móc sobie ułożyć życie w nowych okolicznościach, bowiem jedną z istotnych potrzeb psychicznych dziecka jest potrzeba akceptacji i uznania. Toteż nie jest obojętne, jaką pozycję dziecko zajmie w środowisku szkolnym, jak będzie przez nie oceniane, czy będzie mogło w nim zaspokoić swoją potrzebę uznania. Od czego wiec zależy powodzenie szkolne dziecka? Co o nim decyduje? Co odgrywa główną rolę w przystosowaniu dziecka do nowej sytuacji? Spróbuje odpowiedzieć na te pytania.

UJĘCIE TRUDNOŚCI ADAPTACYJNYCH W LITERATURZE

Trudności rozumiane bywają wielorako. Gdy mówi się o nich w nauczaniu i wychowaniu, ma się przede wszystkim na uwadze to, że osiągnięcia rozwojowe osób poddawanych oddziaływaniom pedagogicznym są poniżej normy i ich możliwości rozwojowych. Jak podaje Włodarski, norma bywa identyfikowana różnorako, jako osiągnięcie przeciętne w populacji, do której należy jednostka, przyjęty wzorzec, standardowe oczekiwania dotyczące zachowania. Uwzględnia się przy tym możliwości indywidualne jednostki. O trudności wiec stanowi rozbieżność miedzy oczekiwaniami pedagoga a osiągnięciami ucznia, wychowanka. To zaś, czy trudność określa się jako występującą w nauczaniu czy w wychowaniu, zależy od rodzaju dominujących oddziaływań pedagogicznych i związanych z nimi dziedzin rozwoju.

Nieco inne rozumienie trudności wiąże się z akcentowaniem niezbędności, większego niż przeciętny, wysiłku pedagoga. W tym znaczeniu dziecko trudne to takie, które z uwagi na jakieś właściwości - wymaga, by zająć się nim w szczególny sposób, niekiedy z dodatkowym udziałem odpowiednich specjalistów. Zagadnienie wiąże się z uwzględnieniem różnic indywidualnych

w nauczaniu i wychowaniu.

Przytaczane przez różnych autorów statystyki wskazują, że częstość występowania trudności jest bardzo duża, a ich konsekwencje stają się niezwykle groźne. Nierzadko wyrażają się w wyraźnym zahamowaniu rozwoju, powtarzaniu klasy w szkołach, nieuzyskiwaniu wykształcenia podstawowego, społecznym przystosowaniu, aż do całkowitego wykolejenia (agresji, chuligaństwa, przestępczości). Zagadnienie trudności w nauczaniu i wychowaniu urasta do rangi ważnego problemu.

Wśród różnych koncepcji psychologicznych dotyczący adaptacji szczególne miejsce zajmuje teoria J. Piageta oraz T. Tomaszewskiego.

Według J. Piageta istotę adaptacji stanowi wzajemne dopełnianie się dwóch współdziałających procesów: asymilacji i akomodacji. Proces asymilacji polega na przyswajaniu przez dziecko nowych informacji o świecie zewnętrznym i włączaniu ich do schematów, jakimi ono aktualnie dysponuje. Gdy asymilowanie bodźców w ramach aktualnej organizacji schematów jest utrudnione lub niemożliwe, występuje wówczas drugi rodzaj procesów adaptacyjnych – akomodacja. Jej istotę stanowi dostosowanie własnej organizacji wewnętrznej do cech środowiska i do sytuacji zewnętrznej. Zakłócenia w obrębie asymilacji lub akomodacji ograniczają zdolności adaptacyjne. Brak asymilacji powoduje konflikt wywołany nowością, niepewnością lub zablokowaniem zdolności przetwarzania informacji. Brak akomodacji prowadzi do konfliktu spowodowanego zaskoczeniem lub frustracją. Procesy asymilacji i akomodacji zapewniają równowagę między jednostką a otoczeniem. Zdaniem Piageta, istotę rozwoju stanowi dążenie do pełnej równowagi. Doskonalenie procesów asymilacji i akomodacji w kolejnych stadiach rozwoju prowadzi do coraz większej równowagi. Im wcześniejsze jest bowiem stadium rozwoju, tym bardziej chwiejna jest równowaga – łatwiej ulega zakłóceniom. Wyższy stan równowagi osiągany jest dzięki procesom akomodacji prowadzącym do przekształcenia struktury organizmu.

T. Tomaszewski w swojej ogólnej teorii zachowania się ujmuje przystosowanie społeczne jako regulowanie wzajemnych stosunków z otoczeniem społecznym przez adaptację oraz działanie. Adaptacja wyraża się zmianami zachodzącymi w jednostce odpowiednio do stanu otoczenia, a działanie polega na przekształcaniu otoczenia odpowiednio do stanu jednostki. Dalsze przystosowanie społeczne oznacza taką regulację stosunków z otoczeniem, która zapewnia człowiekowi zaspokojenie własnych potrzeb psychospołecznych oraz umożliwia spełnianie wymagań stawianych mu przez społeczeństwo.

Spojrzenie na przystosowanie z punktu widzenia procesu adaptacji, a wiec biernego poddania się jednostki wpływom środowiska społecznego, było charakterystyczne również dla psychologii rozwojowej, reprezentowanej przez neobehawiorystów amerykańskich. E. B. Hurlock w rozważaniach nad przystosowaniem społecznym stwierdza, że: „... stopień przystosowania się dziecka do grupy społecznej zależy w znacznej mierze od tego, jak ściśle stosuje się ono do wzorców zachowania przyjętych w grupie”. Akceptacja i przestrzeganie wzorców obowiązujących w danej grupie społecznej jest zasadniczym momentem wskazującym na osiągnięcia dziecka

w procesie społecznego przystosowania. Taka opinia jest implikacją interpretacji pojęcia rozwoju społecznego. Rozwój społeczny, jest zdaniem tej samej autorki „...procesem uczenia się dostosowania się do wzorców grup społecznych, obyczajów i tradycji oraz poznawania istoty wspólnoty, systemu porozumienia i współdziałania”.

W bardzo zbliżony sposób referuje problem F. F. Power. Pisze on: „...jednostka musi pojąć czy zrozumieć społeczne dziedzictwo własnej grupy i formować wzorce postępowania czy nawyki, które pozwolą jej na efektywne przystosowanie się do tego dziedzictwa”.

Gard określa, że przystosowanie to „harmonijny stosunek, jaki istnieje miedzy jednostką a jej otoczeniem, szczególnie otoczeniem społecznym, przy zaspokajaniu psychicznych i fizjologicznych potrzeb”. Mówiąc o przystosowaniu do grupy należy mieć na uwadze ten rodzaj przystosowania, który jest świadomie oparty na regulowaniu stosunków między jednostką a grupą rówieśników. Definicja ta zakłada istnienie sprzężenia zwrotnego między człowiekiem, a jego otoczeniem. Tak więc harmonijne, według pewnej zasady układające się stosunki miedzy jednostką, jej środowiskiem społecznym wyznaczają normalny przebieg procesów psychicznych, dobre samopoczucie, poprawne zachowanie się. Podobnie Skorny definiując przystosowanie społeczne zwraca uwagę na efektywne zaspakajanie potrzeb psychiczno – społecznych jednostki w grupie. Zaspokajanie to zachodzi w sytuacji współzależności interesów jednostki i grupy. Dziecko dobrze przystosowane ma możliwość zaspokajania swoich potrzeb fizjologicznych, przejawia prawidłowe kontakty uczuciowe z bliskimi mu osobami, czuje się bezpiecznie, ma możliwość zabawy oraz nawiązywania innych kontaktów, jego zachowanie jest pozytywnie oceniane przez otoczenie. Brak zaspokojenia jednej lub kilku potrzeb powoduje jego nieprzystosowanie. Może to być poczucie zagrożenia, brak kontaktów emocjonalnych z bliskimi lub zbytnie ograniczenie swobody i samodzielności.

Poglądy reprezentantów psychologii dostosowania w znaczny stopniu zostały odzwierciedlone w pracach polskich psychologów : A. Lewickiego i K. Obuchowskiego. Obydwaj wymienieni autorzy rozpatrują pojecie przystosowania z punktu widzenia stopnia zaspokojenia potrzeb psychicznych jednostki. A. Lewicki definiuje przystosowanie jako „... umiejętność zaspakajania przez osobnika w warunkach danego środowiska potrzeb rozumianych szeroko, jako dążenia do określonych celów, zarówno zdobywcze, jak i obronne.”

Człowiek nieprzystosowany to jednostka sfrustrowana, lękliwa. Zdaniem K. Obuchowskiego, przystosowanie zależy od zharmonizowania sprawności i motywów jednostki z wymogami otoczenia.

Z medycznego punktu widzenia, adaptacja to dostosowanie się do zmienności środowiska. U dzieci zdrowych psychicznie adaptacja do nowych warunków trwa kilka dni. Często przez dobre przystosowanie danej osoby rozumie się realistyczne podejście do własnych problemów, równowagę wewnętrzną, właściwą samoocenę, rozwiązywanie konfliktowych sytuacji w sposób możliwie najbardziej realny, bez stałego uruchamiania mechanizmów obronnych.

Wokół terminu trudności adaptacyjne nagromadziło się wiele niejasności. Nieraz trudno rozróżnić, czy pewne zjawiska w zachowaniu dziecka nazwać trudnościami wychowawczymi, niedostosowaniem społecznym, czy nieprzystosowaniem. Sprawa terminologii komplikuje się jeszcze bardziej, gdy uwzględni się rozumienie tego terminu przez różne dyscypliny naukowe. Zjawisko to jest bowiem przedmiotem badań: pedagogiki, psychologii rozwojowej, klinicznej, wychowawczej, higieny psychicznej, psychiatrii, socjologii. Termin Trudności adaptacyjne nie posiada wiec jednoznacznego określenia, które zadawalałoby wszystkich zajmujących się tym problemem.

Nieprzystosowanie objawia się złym samopoczuciem jednostki, cierpieniu, niezadowoleniu z siebie. Jak podaje E. H. Erikson, nieprzystosowanie może wynikać z nie rozwiązanego kryzysu wzrostu, będącego pochodną fazy w cyklu życia albo przeniesienia się do fazy poprzedniej. Można zatem powiedzieć, opierając się na teorii autora, że trudności w przystosowaniu się dziecka do przedszkola czy szkoły, mogą być zjawiskiem towarzyszącym jego fazie rozwojowej. Nie ma większego znaczenia dla jego rozwoju fakt występowania okresowego nieprzystosowania, ale to, czy dziecko poradzi sobie z problemem, czy nie. Wyjście z kryzysu oznacza wzrost i rozwój, a dopiero przenoszenie nie rozwiązanych problemów do następnych cykli życia oznacza regres dla rozwoju osobowości dziecka. Autor uważa, że człowiek nie może się normalnie rozwijać bez środowiska społecznego i znaczących w nim interakcji. Musi wiec być w jakiś sposób do niego przystosowany. Reasumując – proces ten zależy od fazy rozwojowej dziecka, jego indywidualnych zdolności adaptacyjnych i właściwości samego środowiska, do którego się przystosowuje.

Według J. Konopnickiego, dziecko niedostosowane społecznie to takie, które :

-       nie działa w swoim własnym interesie, co dowodzi jego frustracji,

-       zachowaniem swoim sprawia wiele kłopotów,

-       reakcje jego są skomplikowane, tj. trudne do przewidzenia i nieproporcjonalne do wywołujących je bodźców,

-       przeżywa wiele niepowodzeń, nie ma możliwości osiągania sukcesów,

-       nie mając możliwości osiągania sukcesów – czuje się nieszczęśliwe.

Przytoczone wyżej psychologiczne wyznaczniki niedostosowania społecznego pociągają za sobą określone konsekwencje natury społecznej, takie jak :

-       dziecko nie jest lubiane przez inne dzieci i przez dorosłych,

-       nie ma zaufania do innych, jest podejrzliwe,

-       z trudnością nawiązuje kontakty i przyjaźnie,

-       nie mogąc normalnie zaspokoić swoich potrzeb, czyni to w sposób okrężny, często aspołeczny.

Ludzie nieprzystosowani wykazują niski stopień tolerancji na frustracje, nie potrafią aktywnie wykorzystać swoich możliwości, zachowują się nieadekwatnie do trudności, uruchomiana mechanizmy obronne, zachowują się agresywnie, wycofują się z sytuacji grożących niepowodzeniem lub ich unikają, często występują u nich reakcje nerwicowe. Złe przystosowanie jest najczęściej skutkiem długotrwałych, silnych frustracji, powstałych na tle niezaspokajania podstawowych potrzeb, niewłaściwych bodźców emocjonalnych w okresie dzieciństwa, niekorzystnych warunków rodzinnych. Wiąże się ono z powstaniem trwałego poczucia niższości, nadmiernej zależności od innych, nieumiejętności dostosowania się do okoliczności stwarzanych przez życie społeczne oraz z przewrażliwieniem, stałym uczuciem zmęczenia, często depresji.

Opierając się na założeniach teorii zachowań interpersonalnych, formułuje także swoją klasyfikację D.H. Stott. Za podstawowe kryterium klasyfikacji objawów trudności wychowawczych – w ostrzejszej formie niedostosowania społecznego – przyjmuje on: bierność i nadmierną aktywność. Bierność obejmuje takie cechy jak: przygnębienie, depresje, brak siły fizycznej, nieudolność i nieśmiałość w nawiązywaniu kontaktów społecznych, obojętność na uznanie ze strony innych, niska samoocena i związany z nią brak samo zaufania. Natomiast nadmierną aktywność cechuje: zwracanie na siebie uwagi, wrogość, niekonsekwencja w postępowaniu.

M. Susułowska, podkreśla, że ze wszystkich znanych symptomów niedostosowania społecznego najłatwiej zauważalne i najbardziej powszechne okazują się niepowodzenia w nauce szkolnej. Słabe wyniki w nauce szkolnej, zwłaszcza w pierwszym okresie uczęszczania do szkoły, pociągają za sobą znamienne konsekwencje w postaci obniżenia motywacji do nauki, która jest podstawowym motorem wszelkiej działalności ludzkiej. Następstwem tego bywa zwykle spadek aspiracji. Niechętny stosunek do nauki i szkoły wytwarza negatywne postawy, które rzutują na dalszy rozwój dziecka i uniemożliwiają skuteczność działań wychowawczych.

Dzieciństwo, to okres słabej odporności na różnorodne bodźce, a dziecko wchodząc w nowe środowisko społeczne i materialne, doświadcza działania dużej ilości silnych bodźców, skondensowanych w czasie i przestrzeni, co prawdopodobnie sprawia, że proces przystosowania się u wielu dzieci przebiega z trudnościami.

DZIECKO SIEDMIOLETNIE W SZKOLE

Dojrzałość szkolna.

Wkroczenie w wiek szkolny, zapoczątkowanie w szkole systematycznej nauki jest wielkim przełomem w życiu dziecka. Przekroczenie tego progu sprawia niektórym dzieciom trudności. Dzieci siedmioletnie wykazują często nierówny stopień ogólnego rozwoju. Dzieje się tak dlatego, że nie wszystkie mają dobre warunki rozwoju w domu i świadomie zorganizowaną serdeczną opiekę. Nie wszystkie też przechodzą przez dobre przedszkola. Proces włączania się dziecka w prace tak skomplikowanej instytucji, jaką jest szkoła i wyniki własnej pracy dziecka zależą jeszcze w ogromnej mierze od całego zespołu cech jego osobowości, od jego nawyków utrwalonych w poprzednich okresach, a także od rodzaju jego własnej aktywności.

Dobre przygotowanie dziecka do szkoły jest zupełnie możliwe w rodzinie i stanowi jeden z zasadniczych celów wychowania w przedszkolu. Jakież to właściwości, nawyki i przyzwyczajenia są cenione u dzieci wstępujących do szkoły, ułatwiają im start w nowym życiu i do- stosowanie się w zmienionych warunkach ?

Stefan Szuman uważa za dojrzałe do podjęcia nauki szkolnej dziecko, które osiągnęło taki stopień rozwoju umysłowego, społeczno – moralnego oraz fizycznego, jaki umożliwia mu przystosowanie do wymagań szkoły i kontynuowania z powodzeniem nauki w klasie I. Dziecko, które osiąga powodzenie w nauce jest wrażliwe i podatne na naukę szkolną. Wrażliwością nazywa Szuman stopień zainteresowania nauką szkolną, podatność zaś to możność rozumienia tego, co się dziecku przekazuje oraz umiejętność podporządkowania się wychowawczym wymaganiom szkoły i zgodnego współżycia z kolegami.

W tej koncepcji dojrzałości szkolnej wysuwa się następujące jej aspekty, zagadnienia szczegółowe:

-         ukształtowanie organizmu

-         rozwój sprawności motorycznych,

-         zakres wiedzy i orientacji w świecie przyrody i w życiu społecznym,

-         umiejętność posługiwania się przedmiotami codziennego użytku,

-         zdolność krytycznego ustosunkowania się do własnych i cudzych twierdzeń,

-         ukształtowanie emocjonalnego stosunku do rzeczy i zdarzeń, jak również poleceń i zadań, które dziecko będzie podejmować i wykonywać,

-         rozwój zainteresowań i zamiłowań,

-         ukształtowanie woli i pewnego, niezbędnego w pracy szkolnej stopnia uległości wobec woli dorosłych, jak również zdolności podejmowania świadomego i celowego wysiłku oraz wytrwałości w realizowaniu zamierzeń,

-         zdolności harmonijnego współżycia i współdziałania z innymi.

Powodzenie dziecka w szkole powiązano tu więc z osiągnięciem stopnia rozwoju fizycznego, intelektualnego i społeczno – emocjonalnego, niezbędnego dziecku w podejmowaniu i kontynuowaniu nauki w szkole.

Sylwetka dziecka wstępującego do szkoły.

Sylwetkę dziecka siedmioletniego, dojrzałego do podjęcia nauki szkolnej można scharakteryzować w następujący sposób:

-       jest wystarczająco na swój wiek rozwinięte fizycznie i ruchowo, przy czym opanowało już w pewnej mierze precyzyjne ruchy rąk i palców, niezbędne przy pisaniu,

-       posiada dość duży zasób wiedzy o świecie i orientacje w bliskim otoczeniu,

-       potrafi porozumiewać się z dorosłymi i rówieśnikami za pomocą mowy potocznej zrozumiałej dla jego słuchaczy,

-       jest zdolne do działania intencjonalnego, tj. podejmuje czynności zmierzające do określonego celu i wykonuje je do końca,

-       przejawia w swym zachowaniu pewien stopnie uspołecznienia, tj. liczy się nie tylko z własnymi chęciami i życzeniami, lecz także uwzględnia życzenia rówieśników, potrafi z kolegami zgodnie współdziałać i podtrzymuje z nimi przyjazne kontakty, jak również wykonuje polecenia dorosłych skierowane do całej grupy dzieci,

-       jest zdolne opanować swoje emocje, a wiec powściągnąć swój gniew, złość, lęk i obawę, a w każdym razie nie uzewnętrznia gwałtownie i niepohamowanie stanów uczuciowych.

...