Historia_Doktryn_Politycznych_i_Prawnych_-_Katowice_2010.pdf

HISTORIA DOKTRYN

POLITYCZNYCH

I PRAWNYCH

SKRYPT na egzamin u Profesora Ryszarda M. Małajnego

Opracowanie wersji pierwotnej: YAGAZ

Aktualizacja: CADE

Katowice 2010

Część pierwsza.

PODSTAWOWE NURTY MYŚLI POLITYCZNOPRAWNEJ

I. STAROŻYTNOŚĆ I ŚREDNIOWIECZE

1. Pojęcie doktryn politycznych i prawnych

Pojęcia "doktryna polityczna" i "doktryna prawna" są wieloznaczne:

a) jeżeli wychodzi się od przekonania o nierozerwalności państwa i prawa w sensie ontologicznym i

funkcjonalnym, wówczas każda doktryna prawna ma charakter polityczny. Doktryny prawne są doktrynami

politycznymi, choć w niektórych przypadkach pozornie ta polityczność może się zacierać. Jeśli już musi być

między pojęciami tymi wprowadzony podział, to należy przyjąć kryterium przedmiotowe (doktryna prawna

szeroko rozumiane prawo, doktryna polityczna władza, instytucje i jej ideologie). Granice w takim podziale są

jednak bardzo płynne;

b) przez doktrynę rozumieć należy pogląd na istotę państwa i prawa, jak również na ich poszczególne formy,

wyrażony przez osobę lub określoną szkołę bądź ruch polityczny;

c) doktryną jest tylko taki pogląd, u którego podstaw leży świadomość metodologiczna twórcy, jak też

bezpośredni zamiar racjonalnej interpretacji zjawiska prawa lub państwa.

Obecnie wiodący jest pogląd, że "doktryna" to usystematyzowany zbiór idei, teorii oraz programów

politycznych, zmierzający do wywarcia realnego wpływu na rzeczywistość. Jest to pojęcie szersze od idei,

ideologii, myśli, koncepcji, teorii, programu. Termin doktryna łączy w sobie te elementy, zawierając element

statyczny "idee i teorie", oraz dynamiczny "program polityczny".

Przedmiotem rozważań historii doktryn politycznych i prawnych są więc prawo oraz władza i państwo , x nimi

są jednak związane również poglądy ekonomiczne, etyczne czy społeczne.

2. Ideologia sofistów starszych

Doktryna sofistów rozwija się przede wszystkim w V w. p.n.e., a celem ich działalności było nauczanie.

Oferowali wiedzę z gramatyki, retoryki, matematyki, nauki o państwie i prawie oraz innych dziedzin. Wiedza ich

była mocno osadzona w rzeczywistości z niej wynikała i jej miała służyć. Nie stanowili oni w zasadzie zwartej

szkoły, mianem tym określa się zwolenników bardzo odmiennych poglądów. Łączy ich jednak zdecydowany

pragmatyzm , relatywizm w ujmowaniu zagadnień prawa, etyki i państwa. Są zwolennikami różnych reżimów

politycznych, jednak wszyscy są filozofami politycznie zaangażowanymi.

Do najważniejszych sofistów starszych zaliczani są:

Protagoras z Abdery – punktem odniesienia dla każdego zjawiska jest człowiek, który stanowi w

istocie miarę wszystkich rzeczy i zjawisk; nie funkcjonują absolutne wartości, do których można by odnosić prawo

lub etykę; jedynie zmysły informują o tym, co istnieje, ale to, co istnieje jest różnie postrzegane – sensualizm ;

państwo, prawo i moralność mają wyłącznie umowny charakter ; umowa jest początkiem państwa, demokracja jest

właściwą formą rządów, a podstawą państwa jest wartość jego obywateli.

Gorgiasz – podstawowe założenia: a) człowiek jako element społeczeństwa jest przedmiotem badań,

b) rzeczywiste jest to, co poznawalne dzięki zmysłom, c) rzeczywistość jest obiektywna, d) wynikiem poznania jest

wiedza , e) wiedza jest warunkiem prawidłowości indywidualnego i społecznego postępowania – społeczeństwo, a

zwłaszcza państwo ogranicza wrodzone popędy (dążenie do korzyści i unikanie cierpień); wiedza powoduje, iż

człowiek staje się silniejszy, prawo natury zaś, iż słabszy podporządkowuje się silniejszemu; wobec natury wszyscy

są równi, dopiero wiedza dzieli ludzi; państwo i prawo są zmienne, a trafność zmian zależy od wiedzy rządzących.

Prodikos – umowa jest zawsze tym czymś, co poprzedza wszystkie zjawiska społeczne; poznanie

natury jednostki jest kluczem do poznania społeczeństwa; państwo powstaje jako rezultat umowy, a jego pomyślne

funkcjonowanie zapewnia samopoznanie człowieka i poznanie natury ludzi; państwo jest wówczas dobre, gdy jest

zgodne z naturą człowieka, najbardziej zaś naturze ludzkiej odpowiada demokracja; w demokracji najliczniejszy

jest stan średni i to on jest gwarantem praworządności.

3. Ideologia sofistów młodszych

Sofiści młodsi odchodzą od tezy umowności wszelkich instytucji; dochodzą do wniosku, iż umownemu prawu

można przeciwstawić niepisane prawo natury. Dostrzegają oni, że stosunki społeczne opierają się na nierówności,

na prawie silniejszych. Są jednak rozbieżni w interpretacji skutków takiego stanu rzeczy: jedni uważają, że prawo

naturalne to prawo równości i stąd pojawiają się reżimy demokratyczne, inni odrzucają egalitaryzm, podkreślając,

iż w naturze rządzą jednostki najsilniejsze.

Do najważniejszych sofistów młodszych zaliczani są:

Hippiasz z Elidy – instytucje społeczne są jego zdaniem ze swej natury umowne , a prawa są dziełem ludzi

(prawa tyrańskie); wolność i niewola, panowanie i poddaństwo występujące w społeczeństwie są z prawem natury

sprzeczne; państwo i prawo pozostają często w kolizji z prawem równości i dlatego mogą być oceniane negatywnie;

akceptacja demokratycznej formy rządów.

Kallikles – społeczeństwo poskramia silniejsze osobowości, fałszywie pouczając je o istocie

sprawiedliwości, którą zasadniczo sprowadza do prawa stanowionego; przewaga słabszych wynika z ich

liczebności; prawo stanowione jest w istocie gwałtem słabych na silniejszych, umowną równość wprowadza

państwo niwelujące naturalne różnice między ludźmi.

Trazymach – sprawiedliwość to interes silniejszego; stosunek rządzącego do słabszego przypomina

stosunek pasterza do owiec, który dba o nie dla swojej, a nie dla ich korzyści; skutecznie czyniona

niesprawiedliwość jest oznaką mocy i czymś bardziej „szlacheckim i pańskim” niż sprawiedliwość; korzyść

silniejszego jest wyrazem prawa natury.

4. Myśl polityczna Sokratesa

Sokrates (ur. 469 p.n.e., zm. w 399 p.n.e.) uważany jest za pierwszego filozofa, który przedmiotem swych

badań uczynił człowieka. Uważa się go również za twórcę etyki; jego koncepcja etyczna wyraża się w przekonaniu,

że cnota jest absolutna. Cnota jest zarazem najistotniejszym z dóbr. W nauce o cnocie istotne są trzy idee: cnota

jest wartością absolutną, cnota jest pożytkiem i szczęściem, cnota jest wiedzą .

Nie poświęcił wiele uwagi rozważaniom nad problemami politycznymi. W praktyce z punktu widzenia

reprezentowanych wartości etycznych, ostro krytykował zarówno rządy tyranów, jak i demokrację ( którą uważał za

ustrój oparty na pozorach, w tym pozorach wiedzy ). Za tę nieugiętą postawę zapłacił cenę jaką płacą

bezkompromisowi moraliści – pogardę ze strony hipokrytów i śmierć zadaną przez głupców. Jego krytyka

demokracji nie wynika z motywów politycznych, ale z przekonania, że jako rządy nieoświeconych tworzone na

podstawie przypadkowych wyników losowania, nie mogą być one skuteczne.

formy dobre

formy złe

monarchia

tyrania

arystokracja

oligarchia

demokracja

5. Myśl ustrojowa Platona

W swoich rozważaniach nad państwem Platon (ur. 427 p.n.e., zm. 347 p.n.e.) dokonuje rzetelnej analizy

istniejących form ustrojowych i zgodnie ze swoim założeniem, że dominująca jest tendencja do przechodzenia do

coraz gorszych form ustrojowych. W przemianach ustrojowych bardzo ważną rolę odgrywa czynnik

świadomościowy. Za formę najlepszą uważał on monarchię i arystokrację, ponieważ są to formy zbliżone do ideału,

choć nie są wieczne i podlegają degeneracji. Formami gorszymi są natomiast: timokracja, oligarchia, demokracja i

tyrania (kolejność jest istotna > proces przechodzenia z form lepszych do gorszych).

Timokracja – ustrój oparty na odwadze , ale skażonej arogancją i kłótliwością. Człowiek tej formy ustroju swe

pretensje do władzy wywodziłby ze swoich zasług wojennych, ale brakuje mu rozumu połączonego z kulturą. Pod

wpływem różnych czynników, zaczynają dominować inne cechy, m.in. chciwość. W ten sposób dochodzi do

powstania kolejnego ustroju

Oligarchia – ustrój oparty na cenzusie majątkowym . Rządzą bogaci, a ubodzy nie mają udziału w rządach.

Platon twierdził, iż rządy nie mogą być skuteczne, gdy rządzą bogaci. W oligarchii nie jest zasadą pomnażanie

majątku wszystkich obywateli i oszczędne życie. Typowe raczej jest skupianie coraz większych majątków w rękach

coraz mniejszej grupy ludzi. Ostatecznie ubogich jest coraz więcej, co prowadzi do kolejnego ustroju –

Demokracja – pojawia się, gdy ubodzy zwyciężają . Zasadą demokracji jest wszechobecna wolność, jednak ta

powszechna wolność prowadzi ostatecznie do anarchii. To ustrój, w którym obywatele mogą robić co zechcą i w

zasadzie nie robią nic dobrze. Ta wolność i źli przywódcy prowadzą do upadku. Z przywódcy ludowego rodzi się

Tyrania – lud popada z absolutnej wolności w absolutną niewolę. Państwu przewodzi tyran.

Dokonując krytyki ustrojów Platon proponował taką reformę państwa, która zbliżyłaby je do ideału.

Zreformowane państwo stałby się rozumnie ukształtowanym tworem mędrcówkreatorów. Państwo idealne to

twór świadomy, wprowadzony przez filozofów. Jest ono społecznie zróżnicowane, oparte na hierarchii. Na jej

szczycie znajdują się filozofowie, później wojownicy, na samym zaś dole drabiny społecznej – wytwórcy. Dwie

górne grupy żyją w komunizmie konsumpcyjnym, nie mają rodzin.

6. Myśl ustrojowa Arystotelesa

Arystoteles ze Stagiry (384 322 r. p.n.e.) – najwybitniejsza postać greckiej kultury, o bogatych

zainteresowaniach. Dokonał podsumowania greckiej nauki o państwie, społeczeństwie i prawie, jednocześnie ją

wzbogacając. Krytykował Platona, reprezentując odmienną formację umysłową – obce mu były platońskie ambicje

polityczne. Założyciel tzw. Liceum, wychowawca Aleksandra Wielkiego. Dzieła: Etyka Nikomachejska, Polityka.

Reprezentował nową metodę badawczą i oryginalną technikę intelektualną – daleką od aprioryzmu. Dla niego

twierdzenie generalne musi mieć pokrycie w zgromadzonych faktach – uporządkowanych i przeanalizowanych.

Analiza musi poprzedzać wnioskowanie .

„ Państwo należy do tworów natury […] człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie”.

Celem państwa jest zapewnienie jego obywatelom dobrego życia, szczęścia i to zarówno w sferze materialnej,

jak i duchownej. Początek państwa tkwi w rodzinie, która opiera się na naturalnym łączeniu się kobiety z

mężczyzną. Jej podstawą są: kobieta, dzieci, niewolnicy i majątek. Państwo jest rodzajem wielkiej rodziny i ma

niektóre cechy każdej z nich. Jest więc syntezą mniejszych wspólnot, rodzinnych i wiejskich , jednak jest od nich

doskonalsze, gdyż samowystarczalne. Celem państwa jest zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych i

duchowych potrzeb człowieka.

Arystoteles nie tworzy uniwersalnego modelu państwa. Nie podziela też przekonania Platona o koniecznej

degeneracji ustrojów. Uważa natomiast, że o konkretnej postaci państwa decyduje szereg okoliczności, takich jak

wielkość terytorium, charakter narodu, położenie geograficzne czy stan gospodarki. W przeciwieństwie do Platona

wyróżniał różne ustroje mieszane i różne techniki ich „mieszania”. Według niego ustrój jest należycie „zmieszany”,

gdy wszystkie stany społeczne dążą do jego utrzymania.

Ustrój państwowy wyraża się w strukturze społecznej rządów. W państwach demokratycznych rządzi lud, w

oligarchicznych grupa ludzi, a w monarchii – jednostka. Arystoteles dzieli ustroje na właściwe (sprawowane dla

dobra ogółu) – królestwo, arystokracja, politeja i niewłaściwe (służą osiągnięciu korzyści przez jednostki, grupę

bądź tylko lud) – tyrania, demokracja, oligarchia. Najbardziej cenił politeję, czyli rząd ludu sprawowany ku

większemu pożytkowi.

Arystoteles wyróżnia pojęcie czynników ustrojowych. Według niego wszystkie ustroje państwowe mają trzy

części składowe, a są nimi czynnik obradujący nad sprawami państwowymi, czynnik rządzący oraz czynnik sądzący.

Pierwszy z nich (eklezja) rozstrzyga o wojnie, pokoju, sojuszach, uchwala prawa. Drugiego nie sprecyzował,

stwierdzając jedynie, że władza urzędów kierowniczych jest po części politycznej, a po części ekonomicznej natury.

Sądom zaś powierzył jurysdykcję w sprawach karnych, cywilnych i administracyjnych, a także przyjmowanie

urzędniczych sprawozdań.

W społeczeństwie występuje podział na znakomitych (bogactwo, szlachectwo, cnota, wykształcenie, itd.) oraz

lud (rzemieślnicy, kupcy, wyrobnicy, żeglarze żyjący z pracy własnych rąk). Pomiędzy nimi jest stan trzeci – ani

bogaci, ani biedni. Nie są zdemoralizowany bogactwem, obca jest im chciwość i skłonności do buntu – są

umiarkowani i rozsądni. Najlepszy ustrój więc to taki, w którym panują ludzie reprezentujący średnią własność,

ponieważ ci najbardziej kierują się rozumem.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: