W 1728 Nowa Fundlandia otrzymała status kolonii. Kres pretensjom Francji do tej wyspy położył traktat paryski (1763), chociaż Francuzi zachowali pewne prawa dotyczące połowu ryb.
Paryski traktat (1763), podpisany przez Anglię, Francję i Hiszpanię zakończył wojnę siedmioletnią. Anglia nie wykorzystała w pełni tych sukcesów, jakie osiągnęła w owym czasie, ponieważ W. Pitt Starszy podał się do dymisji, a premier Bute gorąco pragnął pokoju. Na mocy tego traktatu Brytania otrzymała francuską Kanadę i wszystkie francuskie terytoria na wschód od Missisipi. Francja ustępowała jej niektóre wyspy w Indiach Zachodnich, łącznie z Saint-Vincent i Tobago, lecz zatrzymywała Gwadelupę i Martynikę. Francja utrzymała swoje faktorie handlowe w Indiach, ale bez fortów. Utraciła na rzecz Brytanii Senegal w Afryce Zachodniej. Brytania przejęła od Hiszpanii Florydę i odzyskała Minorkę w zamian za Belle Ile. Hiszpania odzyskała Hawanę i Manilę, od Francji otrzymała tę część Luizjany, która leży na zachód od Missisipi; było to odszkodowanie za Florydę, która pozostała w rękach brytyjskich aż do 1783. Anglia stała się największą potęgą na świecie i w tym czasie panowała nad wschodnimi wybrzeżami Ameryki Północnej.
Quesnay François (1694-1774), francuski lekarz i ekonomista. Był lekarzem Ludwika XV. Swoje pisma ekonomiczne opublikował po ukończeniu 60. roku życia. Przewodził fizjokratom, grupie ekonomistów przeciwstawiających się merkantylizmowi, opowiadających się zaś za laissez-faire. Utrzymywali, że jedynym źródłem bogactwa jest ziemia i dlatego wszystkie podatki powinny wiązać się z posiadaniem czy uprawą ziemi; winny być przeto zniesione wszystkie zwolnienia z podatków i wszelkie sztuczne ograniczenia narzucone obiegowi bogactwa, utrzymać natomiast należy wolny handel zbożem. Quesnay był protegowanym Madame de Pompadour i ze swoimi zwolennikami spotykał się w Wersalu.
Ludwik XV (1710-74), król Francji (1715-74) z dynastii Burbonów. Prawnuk Ludwika XIV. Podczas jego małoletności regencję sprawował Filip, książę Orleański, a po nim kardynał A. H. Fleury. Po śmierci kardynała w 1743 Ludwik zdecydował się sprawować rządy bez pomocy pierwszego ministra, lecz dowiódł, że był władcą słabym, który zmniejszył prestiż monarchy francuskiego zarówno w kraju, jak i za granicą.
Mając 15 lat poślubił Marię Leszczyńską, córkę króla Polski, i Francja włączyła się w wojnę o tron polski zdobywając w 1766 księstwo Lotaryngii. Na arenie międzynarodowej Francja brała niemal nieustannie udział w wojnach. W sojuszu z Fryderykiem II Wielkim, władcą Prus, walczyła w austriackiej wojnie sukcesyjnej aż do jej zakończenia traktatem w Akwizgranie. W wojnie siedmioletniej Francja i Austria walczyły przeciwko Prusom i Anglii, ale z małymi sukcesami. Na mocy traktatu paryskiego (1763) Francja utraciła większość swoich terytoriów zamorskich.
W polityce wewnętrznej wpływ na Ludwika wywierali kolejni faworyci i kochanki, wśród nich Madame Pompadour i Madame du Barry, na które król łożył pieniądze hojną ręką. Rozrzutność dworu i wysokie koszty wojen pochłonęły wszystkie zasoby Francji, a tymczasem wysiłki zmierzające do racjonalizacji podatków nie powiodły się. Parlament Paryża doprowadził w 1764 do kasaty zakonu jezuitów, lecz nie udało mu się dokończyć dzieła reform. Członków parlamentu skazano na banicję, wybrany zaś w 1771 nowy parlament był uległy woli króla. Za rządów tego władcy okres prosperity przeżywała arystokracja i bogata burżuazja, kraj natomiast znalazł się, przy końcu panowania Ludwika, na krawędzi bankructwa. Król nie potrafiąc rozwiązać swoich problemów finansowych pozostawił w spadku swojemu następcy, Ludwikowi XVI, niewypłacalny rząd.
Fleury André Hercule, de(1653-1743), kardynał i francuski mąż stanu. Był wychowawcą Ludwika XV, króla francuskiego; w 1726 został jego głównym ministrem, chociaż nie nosił takiego tytułu. Prowadził politykę podobną do tej, jaką wcielał w życie R. Walpole: cięcia finansowe, popieranie handlu, przedkładanie pokoju nad wojnę. Nie mógł jednak zapobiec wciągnięciu Francji do wojny o sukcesję polską i do austriackiej wojny sukcesyjnej, chociaż zdołał ograniczyć rozmiary interwencji w pierwszej z nich. Rozpoczął negocjacje, które zapewniły Francji pokojowe przejęcie Lotaryngii.
Wojna o sukcesie polską (1733-35/38), walki toczone przez Francję i Hiszpanię przeciwko Austrii i popierającej ją Rosji. Zaczęły się po śmierci Augusta Mocnego, kiedy kandydaturę jego syna do tronu polskiego poparły Austria, Rosja i Prusy, natomiast Francja opowiedziała się za kandydaturą Stanisława Leszczyńskiego, teścia Ludwika XV. Podczas elekcji królem wybrano Leszczyńskiego, ale usunęły go wojska rosyjskie, dzięki którym tron objął August III (1733-63). Walki między Austrią i Hiszpanią, popieraną przez Francję, toczyły się także na terenie Włoch, gdzie Austrię wyparto z południa Półwyspu Apenińskiego. Negocjacje pokojowe rozpoczęto w 1735, ale końcowy traktat podpisano dopiero w 1738. Na jego mocy Neapol i Sycylia przeszły pod władzę hiszpańskiego Burbona, Don Carlosa; Austria zatrzymała Mediolan i Mantuę oraz otrzymała Parmę; Franciszek, książę Lotaryngii, dostał królestwo Toskanii, zaś Lotaryngia przeszła we władanie Stanisława Leszczyńskiego (po jego śmierci miała być włączona do Francji); Francja zaakceptowała sankcję pragmatyczną. Wojna zaczęta w Polsce dotknęła przede wszystkim Włochy i Francję.
Austriacka wojna sukcesyjna (1740-48). Skomplikowany konflikt europejski, w którym kluczowym problemem było prawo Marii Teresy, władczyni Austrii, do sukcesji w posiadłościach habsburskich jej ojca, cesarza Karola VI, oraz prawo jej męża, Franciszka z Lotaryngii, do tytułu cesarskiego. Pretensje Franciszka do korony cesarskiej zakwestionował (wbrew sankcji pragmatycznej) Karol Albert, elektor bawarski, którego poparł Fryderyk II, król pruski, i Ludwik XV, król francuski. Do walki z Marią Teresą wystąpił także Filip V, król hiszpański, zabiegając o zwierzchnictwo nad Włochami, zaś Anglia nasiliła rywalizację z Francją i Hiszpanią o dominację na Morzu Śródziemnym, w Indiach i Ameryce (wojna o ucho Jenkinsa i wojna króla Jerzego).
Po śmierci Karola VI w 1740 wybuch wojny przyśpieszył Fryderyk II zajmując Śląsk. Jej początek był niekorzystny dla Austrii: Francuzi zajęli Pragę, armia hiszpańska wylądowała w północnych Włoszech, Karol Albert został wybrany na cesarza, Fryderyk II zatrzymał Śląsk na mocy traktatu zawartego w 1742. W tej sytuacji Anglia poparła Austrię organizując tzw. armię pragmatyczną (złożoną z regimentów angielskich, austriackich, hanowerskich i heskich), która pod dowództwem Jerzego II pokonała w 1743 Francuzów pod Dettingen. Do Austrii i Anglii dołączyła Sabaudia (traktat w Wormacji, wrzesień 1743) i szala wojny zaczęła przechylać się na korzyść Austrii. W latach 1744-45 Fryderyk II, zdecydowany zatrzymać Śląsk, znowu rozpoczął działania wojenne. Tymczasem zmarł Karol Albert i Franciszek – w zamian za zwrot Bawarii dziedzicowi elektora – został cesarzem. Fryderyk II odniósł nad Austrią szereg zwycięstw i zawarty w Dreźnie traktat (1745) potwierdzał przynależność Śląska do Prus.
Walka między Francją i Anglią nasiliła się. Francuzi poparli inwazję jakobitów na Anglię (Czterdzieści Pięć) oraz zdobyli w Indiach miasto Madras (1746), należące do Anglii. Anglicy odnieśli poważne zwycięstwo na morzu: u Przylądka Finisterre nad Hiszpanią i koło Belle-Ile nad Francją (1747).
W 1748 wszyscy uczestnicy wojny byli gotowi zawrzeć pokój, który podpisano w Akwizgranie (akwizgrański pokój). Wojna trwała długo i wiele kosztowała, ale Maria Teresa zachowała w stanie nienaruszonym swoje habsburskie dziedzictwo, co było jej sukcesem. Austria jednakże została osłabiona; natomiast Prusy, które zatrzymały Śląsk, umocniły swoją pozycję liczącej się w Europie potęgi.
Dettingen, bitwa (27 VI 1743). W bitwie tej Anglicy odnieśli walne zwycięstwo nad Francuzami podczas austriackiej wojny sukcesyjnej. Jerzy II na czele 40-tysięcznej armii, złożonej z regimentów brytyjskich, hanowerskich i austriackich, ruszył z terenu Niderlandów austriackich ku rzece Men. Zaatakowała go silna armia francuska pod dowództwem Noaillesa, którą zmusił do wycofania się za Men, a także za Ren. Jerzy II był ostatnim panującym władcą angielskim, który osobiście dowodził na polu bitwy.
Akwizgrański pokój (1748), kończył austriacką wojnę sukcesyjną. Postanawiał, że zajęte terytoria powrócą – z kilkoma wyjątkami – do poprzednich właścicieli. Warunki traktatu pokojowego określiły Anglia i Francja, niechętnie zaś przyjęła je Maria Teresa, cesarzowa Austrii, która musiała zrzec się Śląska na rzecz Fryderyka II, króla pruskiego. Don Filip, młodszy syn Filipa V, króla Hiszpanii, otrzymał we Włoszech Parmę. Pokój ten był krótkotrwałym zawieszeniem broni w angielsko-francuskim konflikcie na terenie Indii i Ameryki Północnej. Koloniści w Ameryce Północnej niechętnie odstąpili Francuzom fortecę Louisburg, ale za to do Anglii powrócił Madras. Awans Prus do rangi wielkiego mocarstwa wzbudził silną niechęć Austrii. Traktat pokojowy nie rozwiązał wielu spornych spraw i osiem lat później na nowo wybuchła wojna (siedmioletnia).
Parlament (franc. parlement), Reaktywował je w 1718 regent Filip, książę Orleanu. Przewodziły one opozycji wobec króla, pozując na obrońców wolności, a w rzeczywistości broniły przywilejów arystokracji i hamowały wprowadzanie reform przedsiębranych przez króla. Ich opór doprowadził do zwołania w 1789 Stanów Generalnych, co zapoczątkowało rewolucję francuską. Kiedy wyszły na jaw samolubne motywy działania parlamentów, skasowano je w 1792.
Kanada, Nowej Francji została podbita przez Anglię i przyznana jej na mocy traktatu paryskiego w 1763. W trakcie i po wojnie amerykańskiej o niepodległość do Nowej Szkocji (dawniej Akadia, obecnie Ontario) przybyło ok. 40 tys. Lojalistów Zjednoczonego Imperium.
Quebec, było stolicą Nowej Francji do 1759, kiedy zajęli je Anglicy. Gdy w 1763 przestała istnieć Nowa Francja, utworzono wówczas prowincję Quebec. Wydany przez rząd brytyjski Quebec Act (1774) rozciągnął jej granice aż po rzeki Ohio i Missisipi, gwarantował tolerancję religijną i utrzymanie francuskiego prawa cywilnego. W ten sposób rząd gwarantował sobie lojalność Quebecu podczas wojny amerykańskiej o niepodległość. Podjęta przez Amerykanów próba zajęcia miasta (1775-76) nie powiodła się. Prowincję podzielono w 1791 na dwie: Dolną Kanadę (dziś Quebec), o przewadze ludności francuskiej i Górną Kanadę (dziś Ontario), z ludnością anglosaską.
Nowa Francja, Jako jednostka polityczna przestała istnieć w 1763, po podpisaniu przez Francję traktatu paryskiego. Luizjanę, ostatnią swoją kolonię na kontynencie północnoamerykańskim, Francja sprzedała w 1803 Stanom Zjednoczonym.
Nowa Francja stanowiąc zagrożenie dla angielskich kolonii na południu, będąc poważnym konkurentem w handlu futrami oraz rywalem do zajęcia ziem zachodnich, została wplątana we wojnę z Francuzami i Indianami. Zwycięstwo Wolfe’a na Plains of Abraham (1759) doprowadziło w 1763 do położenia kresu francuskiemu panowaniu w Kanadzie. Terytoria leżące na wschód od rzeki Ottawa i na północ od Rzeki Św. Wawrzyńca nosiły za władzy brytyjskiej nazwy - kolejno - Dolnej Kanady (1791), Kanady Wschodniej (1841), prowincji Quebec (1867) w składzie dominium Kanady.
Nowa Fundlandia, Kres pretensjom Francji do tej wyspy położył traktat paryski (1763), chociaż Francuzi zachowali pewne prawa dotyczące połowu ryb.
wojna z Francuzami i Indianami (1755-63). Ta ostatnia stanowiła amerykański rozdział wojny siedmioletniej. Po zawarciu sojuszu z Prusami Pitt Starszy był w stanie przeznaczyć większe środki na wojnę w Ameryce. Dowódca brytyjski, generał Braddock ruszył w 1755 z wojskiem do Ohio, lecz pod Fort Duquesne został rozbity. Inna armia pokonała Francuzów w bitwie przy Jeziorze Jerzego, ale nie wyciągnięto z tego korzyści. W latach 1756-57 Francuzi odnieśli kilka zwycięstw nad Brytyjczykami, osłabionymi tarciami pomiędzy nowym dowódcą, lordem Johnem Loudounem a koloniami Massachusetts i Wirginią. Jednakże w 1759, w bitwie na Plains of Abraham Wolfe pokonał Francuzów. Wkrótce poddał się Quebec, w następnym roku Montreal i niebawem cała Kanada dostała się w ręce Brytyjczyków. Traktat paryski (1763) przyznał Wielkiej Brytanii Kanadę i tę część Luizjany, która leży na wschód od Missisipi.
Wolfe James (1727-59), generał brytyjski. Mając 32 lata, po siedemnastoletniej wyróżniającej się służbie wojskowej w Europie i w Szkocji, został w 1758 mianowany zastępcą Amhersta. W tym samym roku kierował lądowaniem wojska na Cape Breton Island, co zmusiło Louisburg do kapitulacji. W następnym roku jego nieoczekiwany, śmiały atak na Quebec i pokonanie Montcalma w bitwie na Plains of Abraham umożliwiły Wielkiej Brytanii opanowanie Kanady. Zwycięstwo odniósł dzięki stałemu szkoleniu swoich żołnierzy, co zwiększyło siłę ich ognia. Zginął w czasie tej bitwy kierując z frontu swoją armią.
Montcalm-Gozon Louis-Joseph, markiz de (1712-59), generał francuski. Walczył w Nadrenii, w Czechach i we Włoszech, w 1756 został mianowany dowódcą w Kanadzie podczas wojny z Francuzami i Indianami. Początkowo odniósł szereg zwycięstw: pod Fort Oswego (1756), Fort William Henry (1757) i Ticonderogą (1758). W 1759 zaskoczył go śmiały atak J. Wolfego na Quebec i poniósł klęskę na Plains of Abraham.
Plains of Abraham, bitwa (13 IX 1759). Płaskowyż górujący nad miastem Quebec, w Kanadzie, był sceną słynnej bitwy podczas wojny z Francuzami i Indianami. J. Wolfe przeprawił oddziały brytyjskie przez Rzekę Św. Wawrzyńca powyżej francuskiego fortu. Zwiódłszy wartowników, którzy byli przeświadczeni, że przechodzą oddziały francuskie, żołnierze brytyjscy wspięli się na spadziste wzniesienie. W bitwie, jaka się tu rozegrała, Wolfe rozbił francuski garnizon pod dowództwem L.-J. Montcalma. Obaj dowódcy zginęli, ale zwycięstwo Brytyjczyków położyło kres panowaniu Francuzów w Kanadzie.
Louisburg, francuska forteca na południowym brzegu wyspy Cape Breton, w Kanadzie, zbudowana w 1720 po odstąpieniu Akadii (Nowa Szkocja). Ponieważ stanowiła zagrożenie dla żeglugi i rybaków z Nowej Anglii i Nowej Szkocji, zdobył ją W. Pepperell (1745) podczas wojny króla Jerzego. Ku oburzeniu kolonistów zwrócono ją Francji w 1748 w zamian za Madras. Ponownie zdobyli ją w 1758 J. Amherst i E. Boscawen, zanim J. Wolfe zaatakował Quebec.
Francja w okresie rządów osobistych Ludwika XV
Ludwik XV (1710-1774), podczas małoletności regencję sprawował Filip, książę Orlański, a po nim kardynał A. H. Fleury. Po śmierci kardynała w 1743 r. Ludwik zdecydował się sprawować rządy bez pierwszego ministra, lecz dowiódł, że był władcą słabym, który zmniejszył prestiż monarchy francuskiego zarówno w kraju, jak i za granicą.
Mając 15 lat poślubił Marię Leszczyńską, córkę króla Polski, i Francji włączyła się w wojnę o tron polski zdobywając 1766 r. księstwo Lotaryngii. Na arenie międzynarodowej Francja brała niemal nieustannie udział w wojnach. W sojuszu z Fryderykiem II Wielkim władcą Prus, walczyła w austriackiej wojnie sukcesyjnej aż do jej zakończenia traktatem w Akwizgranie. W wojnie siedmioletniej Francja i Austria walczyły przeciwko Prusom i Anglii, ale z małymi sukcesami. Na mocy traktatu paryskiego (1763) Francja utraciła większość swoich terytoriów zamorskich.
W polityce wewnętrznej wpływ na Ludwika wywierali kolejni faworyci i kochanki, wśród nich Madame Pompadour i Madame du Barry, na które król łożył pieniądze hojną ręką. Rozrzutność dworu i wysokie koszty wojen pochłonęły wszystkie zasoby Francji, a tymczasem wysiłki zmierzające do racjonalizacji podatków nie powiodły się. Parlament Paryża doprowadził w 1764 r. do kasaty zakonu jezuitów, lecz nie udało się dokończyć dzieła reform. Członków parlamentu skazano na banicję, wybrany zaś w 1771 r. nowy parlament był uległy woli króla. Za rządów tego władcy okres prosperity przeżywała arystokracja i bogata burżuazja, kraj natomiast znalazł się, przy końcu panowania Ludwika, na krawędzi bankructwa. Król nie potrafiąc rozwiązać swoich problemów finansowych pozostawił w spadku swojemu następcy, Ludwikowi XVI, niewypłacalny rząd.
76. Ekspansja kolonialna Wielkiej Brytanii 1747-1762.
Brytyjska ekspansja kolonialna była wynikiem starań jakie poczynił ówczesny premier Jego Królewskiej Mości, William Pitt, który przystąpił do rozbudowy potęgi morskiej. Głównym jego celem było zupełne zniszczenie francuskiego imperium kolonialnego.
Pitt, był przeciwnikiem bezpośredniego angażowania sił brytyjskich na kontynencie. Anglicy na wszystkich morzach i wybrzeżach podjęli ataki na francuskie kolonie, okręty handlowe, a także blokowali ich porty w metropoliach.
Na schyłek 1758 r. doszło we Francji do zmian w rządzie. Miejsce negocjatora traktatów wersalskich, Bernisa, zajął książę Choiseul, który chciał natychmiast skupić wszystkie siły do obrony imperium kolonialnego. Nie mogąc pokonać Anglików w Ameryce i w Azji, zamierzał szukać rozstrzygnięcia na Wyspach Brytyjskich. Od początku 1759 r. podjęto przygotowania do desantu na Anglię i Szkocję. Francja miała jeszcze potężną flotę wojenną. Jednakże wkrótce została unicestwiona pod Lagos (19 VIII 1759) i pod Belle-Isle (25 XI 1759). Odtąd Anglicy uzyskali zupełne panowanie na morzu. Mogli dokonywać nękających desantów na francuskie wybrzeża, porywać francuskie statki handlowe, zatrzymywać neutralne. Położona u brzegów Bretanii wyspa Belle- Isle została w 1761 r. zdobyta przez Anglików. Wojna stała się zyskowna dla angielskich armatorów i kupców, którzy podtrzymywali kredyt rządu. Po 1759 r. nie można już było marzyć o inwazji na Wielką Brytanię i katastrofa francuskiej floty przesądziła losy kolonii.
27 VII 1758 r. w Kanadzie skapitulował Louisbourg. Jesienią padł fort Duquesne (dziś Pittsburgh). W 1759 r. Anglia podjęła ofensywę w górę Rzeki Św. Wawrzyńca. W bitwie pod Quebekiem angielski generał Wolfe zginał, ale bitwa została wygrana. Kapitulacja Quebeku (18 IX) przesądziła o losach Kanady. We wrześniu skapitulowała załoga Montrealu.
W strefie Morza Karaibskiego tradycyjną polityką Anglii było nie zdobywanie, lecz rujnowanie wysp francuskich. 1758 r. Anglicy zajęli francuskie Antyle. W 1759 r. Anglicy bez powodzenia atakowali Martynikę, zdobyli natomiast Gwadalupę.
W Indiach od 1756 r. główne siły angielskie zaangażowane były w podbój Bengalu, w toku którego Clive zajął również bengalską faktorię Francji, Chandernagore (13 III 1757). Po podboju Bengalu, Anglicy w 1759 r. przeszli do działań ofensywnych w Hajdarabadzie i Karnataku. 22 I 1760 r. w bitwie pod Wandawesz, Anglicy pokonali siły francuskie dowodzone przez Lally-Tollendala. 8 I 1761 r. skapitulował Pondichery.
W 1761 r. całe imperium kolonialne Francji (poza Luizjaną, resztą Antyli i Isle de France) było podbite przez Wielką Brytanię. Od 1759 r. Holandia starała się pośredniczyć w zawarciu pokoju między Anglią a Francją. Do tych negocjacji włączył się król Hiszpanii Karol III. Niepokoiła go przewaga Anglii w Ameryce. Pitt odrzucał hiszpańską mediację, w odpowiedzi na co Karol III i Ludwik XV zawarli 15 VIII 1761 r. przymierze (trzeci pakt familijny). Karol III postawił ultimatum, iż jeśli Anglia do 1 V 1762 r. nie podpisze pokoju z Francją na proponowanych warunkach, Hiszpania przystąpi do wojny.
W Anglii król Jerzy III, dążył do osobistych rządów i był przeciwnikiem Pitta, a także dalszego prowadzenia wojny. Pitt domagał się natychmiastowego wypowiedzenia wojny Hiszpanii. Spotkawszy się z opozycją, Pitt 2 X podał się do dymisji.
Upadek Pitta nie zapobiegł przystąpienie do wojny z Hiszpanią. Francja odbudowała flotę i gotowała się do ofensywy w strefie karaibskiej. Hiszpania zażądała od Portugalii, aby zamknęła dla Anglików swe porty. Dnia 2 I 1762 r. Hiszpania wypowiedziała wojnę Anglii i w lutym armia hiszpańska wkroczyła do Portugalii.
Ofensywa hiszpańska ugrzęzła w Portugalii. Anglicy zdobyli Martynikę (5 II 1762) i wkrótce wszystkie francuskie wyspy na Antylach (poza Santo Domingo). Anglicy wylądowali na Kubie i zmusili do kapitulacji Hawanę (13 VIII 1762). Anglicy uderzyli również na Filipiny, gdzie bez oporu poddała się Manila (22 IX). Był to aż nadmiar sukcesów dla zmierzającego do pokoju rządu brytyjskiego. Kapitulacja Hawany wywołały w Londynie wielki entuzjazm, przypływ nastrojów wojennych i popularność Pitta. Na szczęście dla rządu, wiadomość o zajęciu Manili dotarła do Europy już po podpisaniu francusko-angielskich preliminarzy pokojowych (3 XI), przeciwko którym demonstrowała londyńska ulica. Niefortunna interwencja Hiszpanii jedynie pomnożyła brytyjskie atuty w rokowaniach z zawiedzioną i wyczerpaną Francją.
vonavi